Τα συναισθηματικά τοπία της πανδημίας και το μετα-ανθρώπινο παρόν

Λέξεις: Αναστασία Ζήση

Η πλανητική βιολογική κρίση που προκαλεί η πανδημία της νόσου COVID-19, και τα επιστημονικά πρωτόκολλα για την προστασία της δημόσιας υγείας που ενεργοποιήθηκαν από τις πολιτικές ηγεσίες με στόχο την αναχαίτηση της διασποράς και της μεταδοτικότητας της νόσου μέχρι την τελική της θεραπευτική αντιμετώπιση, πολύ γρήγορα, καθρέφτισε τα πολιτικά συστήματα, κυρίως τα υγειονομικά και της κοινωνικής μέριμνας, ανά τον κόσμο και ταυτόχρονα εισχώρησε στον πυρήνα του είναι της ανθρώπινης ύπαρξης. Η έλευση της νέας δεκαετίας σημαδεύεται τόσο από την βιολογική κρίση, την μόλυνση και την απειλή της μόλυνσης από την νόσο COVID-19, όσο και από τα μέτρα προστασίας που εφαρμόζονται, της αναγκαστικής καραντίνας και της αυτό-απομόνωσης, της ολικής ακινητοποίησης κοινωνιών και εθνών-κρατών. Η αξία της ζωής μαζί με τις Επιστήμες της Ζωής υπέδειξαν στις πολιτικές ηγεσίες την στρατηγική για την προστασία της δημόσιας υγείας, την ελαχιστοποίηση της ανθρώπινης, σωματικής επαφής, την αυτό-απομόνωση. Η καραντίνα, το παλαιότερο μέτρο υγειονομικής προστασίας βρίσκει εκ νέου εφαρμογή εντός των τεχνολογικά προηγμένων σύγχρονων κοινωνιών προκαλώντας ένα αίσθημα παράδοξου και ανακινώντας, συνάμα, στην συλλογική μνήμη εικόνες από το μαύρο πέπλο πανδημιών που χάραξαν την ιστορία της ανθρωπότητας και μόνο σπουδαία λογοτεχνικά έργα πέτυχαν να ξορκίσουν. Τα ασύλληπτα νούμερα των νεκρών που προκαλεί η πανδημία και η υψηλή της νοσηρότητα είναι οι πιο αποκρουστικές και φρικτές συνέπειες της νόσου.  Ωστόσο, η νόσος, μέσω της καραντίνας, εξαπλώνεται προκαλώντας δυσλειτουργίες στην κοινωνία, τον ψυχισμό, την οικονομία, με συνέπειες που άμεσα στον παρόντα χρόνο βιώνονται, και άλλες που θα φανερωθούν όταν η πανδημία παρέλθει. Ποια είναι η νέα πραγματικότητα και ποιες οι συνέπειες της; Ποια είναι τα χάσματα και οι ανισότητες που μας αποκαλύπτει; 

Ανισότητες νοικοκυριών: Ο συναισθηματικός χάρτης μιας ιδιότυπης αυτοεξορίας 

Η υγειονομική απομόνωση από τη μια συρρικνώνει τη δημόσια ανθρώπινη δραστηριότητα, τις κοινωνικές επαφές και τη ρουτίνα των συναλλαγών, από την άλλη, μεγεθύνει την σχέση με τον προσωπικό εαυτό και δημιουργεί μια συνθήκη υπαρξιακής αναμέτρησης. Οι σταθερές της καθημερινότητας, κυρίως μέσω των ρόλων και της κοινωνικής διάδρασης, ανατρέπονται προσφέροντας πια μόνο λίγες πληροφορίες για την κοινωνική ταυτότητα ενώ η ανεπάρκεια της ανθρώπινης αύρας ατροφεί απειλητικά την συναισθηματική ζωή.  Τα περιεχόμενα της αυτοαπομόνωσης διαφοροποιούνται σημαντικά ως προς τις υλικές και άλλες συνθήκες των νοικοκυριών που διαμορφώνουν έναν συναισθηματικό χάρτη με μεγάλες ανισότητες: α) νοικοκυριά του πληθυσμού που στερούνται βασικών υποδομών στην στεγαστική τους συνθήκη και βιώνουν την οδύνη των υλικής κακουχίας (κρύο, υγρασία, πυκνότητα κατοίκισης και μη πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας, αστεγία, καταυλισμός) β) νοικοκυριά που τα μέλη απειλούνται από την ανεργία και την επισφαλή απασχόληση λόγω της ολικής ακινητοποίησης και υποφέρουν από αβεβαιότητα και αγωνία για την επιβίωση, γ) μονομελή νοικοκυριά που βιώνουν την απελπισία της μοναξιάς, του εγκλωβισμού και της κοινωνικής αποκοπής, δ) πολύτεκνα νοικοκυριά, όπως και νοικοκυριά με ανάπηρα μέλη που μένουν στο σπίτι χωρίς στήριξη ή κοινωνική φροντίδα ή μέλη με σύνθετες ανάγκες υγείας, ψυχικής, νευρολογικής και βιολογικής που λόγω των περιορισμών βιώνουν την οδύνη μιας βαθιάς οικογενειακής δυσλειτουργίας. 

Το χάσμα ανάμεσα στην πραγματική ζωή και την ψηφιακή 

Η εκπροσώπηση της φυσικής απουσίας μέσω της ψηφιακής παρουσίας και η δημιουργία ενός νέου συνεχούς απουσίας-παρουσίας που αφαιρεί πολλές από τις ανθρώπινες ποιότητες της επικοινωνίας, όπως το βλέμμα, είναι ένα από τα κεντρικά γνωρίσματα αυτής της νέας πραγματικότητας που βαθαίνει το χάσμα ανάμεσα στον αναλογικό κόσμο και τον ψηφιακό, ανάμεσα στους μη χρήστες και τους χρήστες των ψηφιακών μέσων, ανάμεσα στις πραγματικές, ενσώματες εμπειρίες και τις εικονικές, αποσωματοποιημένες, χωρίς την ένταση του συναισθηματικού συγχρωτισμού.  Ένα μετα-ανθρώπινο παρόν θωρακίζει με ψηφιακές δεξιότητες την διάδραση αναπτύσσοντας τη ρομποτική διάσταση της καθημερινότητας ενώ αποκοιμίζει την ανθρώπινη τρυφερότητα, την κοινωνική σύγκρουση και πάλη. Η ψηφιακή ζωή είναι ταυτόχρονα πλανητική και οικόσιτη, χωρίς δημόσιο χώρο φυσικής διάδρασης, που αποδυναμώνει την συγκρότηση των πολιτικών υποκειμένων καθώς τα αποξενώνει από τα πολιτικά τους διακυβεύματα.

Το χάσμα ανάμεσα στην ατομική ευθύνη και την πολιτική ευθύνη

Οι επιστήμες της συμπεριφοράς εφοδίασαν με θεωρητικά εργαλεία τις εθνικές καμπάνιες «μένουμε σπίτι» αποδίδοντας την ευθύνη στο άτομο και την ατομική συμπεριφορά που σε συνθήκες, όπως την τρέχουσα της εξαίρεσης λόγω υγειονομικής απειλής, πέτυχαν καλή εφαρμογή.  Η πολιτική ηγεσία διαμόρφωσε την υποκείμενη νόρμα της αυτοαπομόνωσης για την αναχαίτηση της νόσου, σύναψε το κοινωνικό συμβόλαιο στη βάση της δέσμευσης για την κοινωνική ευθύνη, στοιχεία που τροφοδοτήθηκαν από τα ιδιοτελή ατομικά κίνητρα, τον φόβο της νόσου. Η συνάρτηση της υποκείμενης νόρμας και των ατομικών κινήτρων εντός μιας συγκυρίας ανείπωτης συμφοράς, όπως αυτή συμβαίνει στη γείτονα χώρα, προσδιόρισε την συμμόρφωση στα αναγκαία και απαραίτητα μέτρα, αλλά ταυτόχρονα απομάκρυνε την προσοχή της κοινής γνώμης από την πολιτική ευθύνη απέναντι στο δημόσιο σύστημα υγείας. Αγωνιστικές δυνάμεις ανέδειξαν την πολιτική ανεπάρκεια, αλλά κυρίως η πραγματική δραματική, κατάσταση των δημόσιων νοσοκομείων αποκαλύπτει καθημερινά την πανδημία της λιτότητας που προηγήθηκε της νόσου. Το εγχώριο ανθρώπινο κεφάλαιο των γιατρών και των νοσηλευτών, και όλων των εργαζομένων που βρίσκονται στην πρώτη γραμμή της μάχης, η δέσμευση τους στις ανθρωπιστικές αξίες και η επιστημονική τους εκπαίδευση είναι η μόνη θωράκιση απέναντι σ’ αυτή την τόσο άνιση μάχη. Ακόμη και στα πιο εύπορα κράτη, τα εθνικά συστήματα υγείας κατέρρευσαν μολονότι ο ΠΟΥ είχε δώσει συναγερμό με προβλέψεις για την εμφάνιση και εξάπλωση ενός νέου ιού. Από αυτή την συμφορά, ας αντλήσουμε τα σωστά διδάγματα προς ένα παγκόσμιο σύστημα υγείας, την ολόπλευρη ενίσχυση των εθνικών συστημάτων υγείας και κοινωνικής φροντίδας.

Το τραύμα της εξάντλησης και το τραύμα της ακινητοποίησης

Οι επικράτειες χωρισμένες σε εκείνους που βρίσκονται στην πρώτη γραμμής της μάχης για τη ζωή, ιατρικό και νοσοκομειακό προσωπικό, και σε εκείνους κεκλεισμένων των θυρών, τους νέους, που μόλις είχαν αρχίσει να ονειρεύονται την κατάκτηση της αυτονομίας, του έρωτα και της εργασίας, βρίσκονται στην ακινητοποίηση. Οι πρώτοι εξαντλημένοι από την ιατρική αντιμετώπιση και τις υπερωρίες, και οι δεύτεροι εξαντλημένοι ψυχικά από την αναστολή της ζωής και των ονείρων τους. Ένα ταξίδι σε μια ξένη και απόκοσμη γη σ’ ένα μετα-ανθρώπινο παρόν με μοναδικό προορισμό την ηθική επιταγή για την  προστασία της ζωής. 

*Η Αναστασία Ζήση είναι Καθηγήτρια στο Τμήμα Κοινωνιολογίας, Παν/μιο Αιγαίου