Τα βιβλία που διαβάζαμε – και η γνώση που ξεχάσαμε να εκσυγχρονίσουμε

Κεντρική εικόνα: Unsplash Λέξεις: Άγγελος Ροδαφηνός

Δίδαξα επί δεκαπενταετία σε ιδιωτικό κολλέγιο. Εκεί διαλέγαμε τα best-selling πανεπιστημιακά εγχειρίδια στον κόσμο. Στην κοινωνική ψυχολογία, για παράδειγμα, χρησιμοποιούσαμε το βιβλίο του David Myers: ένα σύγγραμμα που έχει πουλήσει πάνω από 5 εκατομμύρια αντίτυπα διεθνώς, ανανεώνεται σχεδόν κάθε δύο χρόνια και συνοδεύεται από online πλατφόρμες με βίντεο, τεστ και οδηγούς για τους καθηγητές, επιπλέον μελέτες και ενημερώσεις που κρατούσαν το μάθημα ζωντανό και συνδεδεμένο με την πραγματικότητα. Θυμάμαι, όταν ήμασταν φοιτητές, να περνάμε ώρες στο βιβλιοπωλείο του Παπασωτηρίου.

Ξεφυλλίζαμε τα ξένα εγχειρίδια με δέος: βαριές εκδόσεις, λαμπερό χαρτί, φωτογραφίες, χρώμα, μια αίσθηση ότι πίσω από κάθε σελίδα υπήρχε σοβαρή δουλειά. Τα ελληνικά δίπλα τους έμοιαζαν φτωχικά, σχεδόν πρόχειρα. Μας έτρεχαν τα σάλια – όχι γιατί θέλαμε κάτι πολυτελές, αλλά γιατί νιώθαμε τη διαφορά ανάμεσα στο “χειροποίητο” και στο επαγγελματικό.

Η νέα εποχή

Σήμερα, τα διεθνή πανεπιστήμια έχουν περάσει σε άλλη εποχή. Τα εγχειρίδια είναι πλέον ebooks, ανανεώνονται αυτόματα, έχουν διαδραστικά τεστ, ενσωματωμένα βίντεο και εφαρμογές VR. Το 65% των φοιτητών στις ΗΠΑ χρησιμοποιεί ebooks. Στην Ολλανδία, μαθητές «μπαίνουν» σε εργαστήρια φυσικής μέσα από κάσκες εικονικής πραγματικότητας. Στη Σουηδία, ολόκληρες βιβλιοθήκες λειτουργούν αποκλειστικά ψηφιακά. Στην Αυστραλία, πολλά σχολεία έχουν αντικαταστήσει τα παραδοσιακά βιβλία με tablets που περιέχουν ολόκληρο το διδακτικό υλικό, μειώνοντας δραστικά τόσο το βάρος στις τσάντες των μαθητών όσο και το συνολικό κόστος για τις οικογένειες και το κράτος.

Κόστος και περιβάλλον

Ένα πανεπιστημιακό σύγγραμμα έντυπο κοστίζει συχνά 50–80 ευρώ. Το αντίστοιχο ebook κυμαίνεται στα 30–40 ευρώ ή διατίθεται δωρεάν μέσω open access (π.χ., OAPEN, JSTOR). Αν υπολογίσουμε ότι στην Ελλάδα διανέμονται κάθε χρόνο περίπου 3 εκατομμύρια πανεπιστημιακά συγγράμματα, το κόστος εκτύπωσης και διανομής ξεπερνά τα 100 εκατ. ευρώ ετησίως. Η παραγωγή τους ισοδυναμεί με χιλιάδες τόνους χαρτιού, ενώ οι ψηφιακές εκδόσεις έχουν σχεδόν μηδενικό περιβαλλοντικό αποτύπωμα. Ένα τεράστιο περιβαλλοντικό αποτύπωμα για ένα μοντέλο που πια δεν διαβάζεται.

Η ελληνική πραγματικότητα

Κι όμως, στα ελληνικά πανεπιστήμια συνεχίζουμε να βασιζόμαστε σχεδόν αποκλειστικά σε «δικά μας» συγγράμματα. Πρόκειται συχνά για φτωχότερες παραγωγές: λίγες εικόνες, περιορισμένος σχεδιασμός, απουσία συνοδευτικού υλικού. Βιβλία που διανέμονται δωρεάν μόνο στους φοιτητές, δεν αγοράζονται από καμία διεθνή αγορά, και αποφέρουν δικαιώματα στους συγγραφείς-διδάσκοντες. Πολλά από τα πανεπιστημιακά συγγράμματα που εξακολουθούν να μοιράζονται στους φοιτητές γράφτηκαν τη δεκαετία του 1990 και, τριάντα χρόνια μετά, παραμένουν σχεδόν ανέγγιχτα, σε έναν κόσμο που έχει αλλάξει ριζικά. Στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση, η εικόνα είναι παρόμοια: βιβλία με λιγότερες εικόνες, περιορισμένο σχεδιασμό και χωρίς διαδραστικές εφαρμογές.

Και η ειρωνεία είναι ότι, στο μεταξύ, οι φοιτητές έχουν πάψει να διαβάζουν. Οι νέες γενιές στηρίζονται σχεδόν αποκλειστικά σε slides, σημειώσεις και συνοψίσεις. Η γνώση συρρικνώνεται σε PowerPoint και – πιο πρόσφατα – σε απαντήσεις που «παράγει» μια τεχνητή νοημοσύνη. Έχουμε δημιουργήσει μια νέα κατηγορία αποφοίτων: τους “PowerPoint ή GPT” πτυχιούχους. Αντί για στοχαστές, παράγουμε γρήγορους χρήστες πληροφορίας.

Δύο ταχύτητες

Η αντίθεση με τα ιδιωτικά σχολεία είναι έντονη. Εκεί, μέσα από το Διεθνές Απολυτήριο (IB), τα παιδιά δουλεύουν με υλικό διεθνών εκδοτικών οίκων, πλούσιο σε περιεχόμενο και τεχνολογία. Στα δημόσια σχολεία, η εμπειρία είναι διαφορετική: τα παιδιά μένουν με υλικό πιο περιορισμένο, πιο φτωχό σε εικόνα και σχεδιασμό. Έτσι δημιουργείται μια εκπαίδευση δύο ταχυτήτων, που διευρύνει τις κοινωνικές ανισότητες.

Η διαφορά ανάμεσα σε ένα απλό βιβλίο και ένα παγκόσμιο best seller δεν είναι απλώς η τιμή. Είναι το μέλλον της παιδείας μας.

Μια πρόταση με προοπτική

Γιατί να μην αξιοποιήσουμε τις δυνατότητες της Τεχνητής Νοημοσύνης και να επενδύσουμε συστηματικά στην πλέον εύκολη, ταχύτερη και οικονομικότερη διαδικασία: τη μετάφραση και προσαρμογή των κορυφαίων ξενόγλωσσων ακαδημαϊκών εγχειριδίων; Έτσι, θα μπορούσαμε να συνδυάσουμε το καλύτερο της διεθνούς επιστημονικής εμπειρίας με τις ιδιαίτερες ανάγκες της ελληνικής πραγματικότητας, παρέχοντας στους φοιτητές επίκαιρα, ποιοτικά και διαδραστικά συγγράμματα προσαρμοσμένα στο δικό μας ακαδημαϊκό πλαίσιο.

Η ουσία

Δεν είναι όλα μαύρα: υπάρχουν αξιόλογες ελληνικές δουλειές. Όμως το ζητούμενο δεν είναι η εσωστρέφεια· είναι να δώσουμε στα παιδιά μας τα καλύτερα. Γιατί στο τέλος, δεν μιλάμε για τυπογραφικά κόστη ή διαγωνισμούς. Η διαφορά ανάμεσα σε ένα απλό βιβλίο και ένα παγκόσμιο best seller δεν είναι απλώς η τιμή. Είναι το μέλλον της παιδείας μας.

Και κάπου εδώ επιστρέφω στον Παπασωτηρίου – εκεί όπου οι φοιτητές έσκυβαν πάνω από ένα ξένο βιβλίο με περιέργεια και θαυμασμό. Ίσως αυτό μας λείπει περισσότερο σήμερα: το να διαβάζουμε κάτι όχι γιατί πρέπει, αλλά γιατί θέλουμε να καταλάβουμε. Το βιβλίο δεν είναι απλώς εργαλείο μάθησης. Είναι μια πράξη αντίστασης στον αυτοματισμό της πληροφορίας. Όταν διαβάζεις, δεν ψάχνεις απαντήσεις· ψάχνεις νόημα. Και αυτό – στην εποχή των “έτοιμων” απαντήσεων – είναι το πιο επαναστατικό πράγμα που μπορεί να κάνει ένας φοιτητής.

*Ο Δρ Άγγελος Ροδαφηνός είναι Αναπληρωτής Καθηγητής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο και διδάσκει Νέες Τεχνολογίες. Σπούδασε και εργάστηκε σε 13 πανεπιστήμια στην Αμερική, Αυστραλία, Κύπρο και Ελλάδα.