TEHOM (תְּהוֹם): Η Ντροπή του να Είσαι Άνθρωπος
Το Tehom μας ως Θεσσαλονικιών επικαλείται το Tehom των βαγονιών των Τεμπών, το Tehom των ερειπίων της Γάζας, το Tehom του βυθού της Πύλου…
Λέξεις: Κοστί Ι. Νευμά
Tehom σημαίνει Άβυσσος. Τον όρο βρίσκουμε στο Μασοριτικό κείμενο της Παλαιάς Διαθήκης, άλλοτε στην θέση της δημιουργίας κι άλλοτε σε εκείνη της καταστροφής. Στην ομώνυμη φωτογραφική έκθεση της Renee Revah στην Βίλα Καπαντζή οι δύο σημειωτικές δυναμικές του όρου είναι παρούσες.
Σε ένα άλλο πεδίο το Tehom συνδέεται με το ηχητικό σύμπαν υδάτινων στοιχείων άλλης ποιότητας στην καταστροφή και άλλης στην δημιουργία. Έτσι πχ στον 42ο Ψαλμό του ο Δαυίδ περιγράφοντας την αποσύνθεσή του πνεύματός του γράφει «άβυσσος επικαλείται άβυσσο στο βουητό των καταρρακτών Σου» (deep calls to deep in the roar of Your cataracts) για να δηλωθεί η αβεβαιότητα, ενώ ο όρος στο πρώτο κεφάλαιο της Γένεσης, «η γη είναι αδιαμόρφωτη και κενή, με σκοτάδι επάνω στην επιφάνεια της αβύσσου και ένα πνόημα από τον Θεό σάρωνε πάνω απ’ το νερό» ( the earth being unformed and void, with darkness over the surface of the deep and a wind from God sweeping over the water), γίνεται δηλωτικός αινίγματος. Αν λοιπόν πρέπει να κρατήσουμε τέσσερεις έννοιες από το Tehom αυτές είναι η σχέση με άλλα Tehom, η αγωνία της αβεβαιότητας, το απροσδιόριστο αίνιγμα και οι δυναμικές στο νερό.
Είναι ίσως, μετά τον όρο Shoah (שואה), δηλαδή καταστροφή, ο πλέον ακριβής όρος για την αντικατάσταση εκείνου του προβληματικού και αδόκιμου, του «Ολοκαυτώματος», μια και καμιά λυτρωτική θυσία προς χάριν καθαρμού δεν έλαβε χώρα πριν 80 χρόνια στα στρατόπεδα συγκέντρωσης Auschwitz – Birkenau. Περισσότεροι από 40.000 Θεσσαλονικείς Εβραίοι αποκόπηκαν και εκτοπίστηκαν από την «Μητέρα Θεσσαλονίκη» του Νίκου Γ. Πεντζίκη και δεν βρήκαν ποτέ τον τόπο της επιστροφής για να καταφύγουν στην «Πρωτεύουσα των Προσφύγων» του Γιώργου Ιωάννου. Σαν χάρτινος πύργος γκρεμίστηκε μια για πάντα το μύθευμα του Νικηφόρου Χούμνου που έθρεφε γενιές από τον 14ο αιώνα πως «Κανείς δεν μένει χωρίς πατρίδα, όσο θα υπάρχει Θεσσαλονίκη.» Την χρονιά του 1943, από τις 15 Μαρτίου μέχρι τις 10 Αυγούστου, η Νεκρόπολη της Θεσσαλονίκης βυθίστηκε στην σιωπή και εκεί μεταλλάχθηκε αμετάκλητα σε ένα Tehom, «μια πόλη του λαού που λείπει».
Γιατί αυτό το βύθισμα στην σιωπή;
Η Renee ακολουθώντας το πλατωνικό μονοπάτι του Proust ξεκίνησε «αναζητώντας τον χαμένο χρόνο» για να αναμετρηθεί με αυτή την σιωπή ελπίζοντας να τον «ξανακερδίσει». Η ίδια ισχυρίζεται πως έφτασε στο αντίκρισμα της επιφάνειας του Tehom, βίωσε την έλξη του να την απορροφήσει και μέσω της φωτογραφικής τέχνης, χτίζοντας γέφυρες πάνω από την άβυσσο έφτασε στην δημιουργία ενός χώρου «συγχώρεσης και αγάπης».
Εάν αυτό το ταξίδι έχει για την ίδια την πολύτιμη αξία όπως την αποτυπώνει μια φωτογραφία της, όπου το λευκό πλάσμα στον βυθό του νερού δίχως τον μητρικό ομφάλιο λώρο καταφέρνει να βγει στην επιφάνεια, η απάντησή της προϋποθέτει για εμάς τους υπόλοιπους άλλο μηχανισμό.
Τι σημαίνει το να μας δίνεται συγχώρεση την οποία δεν ζητάμε;
Ο G. Deleuze όταν πραγματεύεται το ίδιο πρόβλημα με την Παριζιάνικη σιωπιοκρατία προχωρά σε ένα κρίσιμο διαχωρισμό μεταξύ της «ενοχής» και της «ντροπής». Όπως υπογραμμίζει «δεν είμαστε ένοχοι για το έγκλημα του εξανδραποδισμού των Εβραίων, είμαστε όμως υπεύθυνοι γιατί δεν το αποτρέψαμε». Μέσα από την ανάλυσή του επισημαίνει ότι «γεννιούνται νέοι φασισμοί. Οι παλιοκαιρίτικοι δείχνουν σχεδόν φολκλορικοί σε σύγκριση με τους νέους που ετοιμάζονται για μας. Ο νέος φασισμός δεν αφορά μια οικονομία και πολιτική του πολέμου. Είναι μια παγκόσμια συμφωνία για την ασφάλεια, για την διατήρηση μιας «ειρήνης» εξίσου τρομακτικής με τον πόλεμο.[…]Θα κληθούμε να καταπνίξουμε κάθε ασήμαντο πράγμα αποσιωπώντας το, κάθε ύποπτο πρόσωπο, κάθε φάλτσα φωνή, στους δρόμους μας, στις γειτονιές μας, στα τοπικά μας θέατρα. Ο νέος φασισμός είναι πολύ πιο λεπτεπίλεπτος και συγκεκαλυμμένος» γιατί επενδύει στην σιωπή που καταπνίγει ό,τι προκαλεί άγχος.
Η έκθεση απευθύνεται στην δική μας ντροπή. Αντικρύζοντας το Tehom της Θεσσαλονίκης δοκιμαζόμαστε στο εάν διεγείρεται η ντροπή για την ανεπάρκειά μας να αποτρέπουμε την δημιουργία νέων Tehom. Η συγχώρεση «διευθετεί» το τελειωτικό, ενώ η «ντροπή» αποτελεί δυναμικό πεδίο δημιουργίας. Η έκθεσή μας στις εικόνες της Renee μας βάζει στην θέση όπου «η άβυσσος επικαλείται την άβυσσο». Το Tehom μας ως Θεσσαλονικιών επικαλείται το Tehom των βαγονιών των Τεμπών, το Tehom των ερειπίων της Γάζας, το Tehom του βυθού της Πύλου… Ο λόγος; Μας το υπογραμμίζει ο F. Nietzsche λέγοντάς μας πως “όταν αφεθείς για πολλή ώρα να κοιτάζεις μια άβυσσο, τότε η άβυσσος αρχίζει να ατενίζει εσένα». Από εκεί ξεπηδά ο κυνισμός. Η δυναμική της ντροπής μας προσκαλεί στην γονιμοποιήση τρόπων πολιτικής εξατομίκευσης και δημόσιων πολιτικών οι οποίες θα καρποφορήσουν δημιουργικά το Tehom της Γένεσης, ή ακριβέστερα την κατά τον Deleuze «ντροπή του να είσαι Άνθρωπος».
*Ο Κοστί Ι. Νευμά είναι Διδάκτορας Φιλοσοφίας στο Πανεπιστημίου Γλασκόβης
Σχετικά με την φωτογραφική έκθεση της Renee Revah
Το Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης παρουσιάζει την έκθεση της Ρενέ Ρεβάχ «Tehom». Από 22 Ιανουαρίου έως 16 Απριλίου 2025 στο Παράρτημα του ΜΙΕΤ στη Θεσσαλονίκη (Βίλα Καπαντζή – Βασιλίσσης Όλγας 108).
Το Tehom (μια βιβλική εβραϊκή λέξη που σημαίνει το αρχέγονο βάθος) ακολουθεί την επώδυνη διαδρομή της απώλειας των μελών της οικογένειας της Ρενέ Ρεβάχ από τη Θεσσαλονίκη στο Άουσβιτς.
Από τον Μάρτιο και μέχρι τον Αύγουστο του 1943 μεταφέρθηκαν από τη Θεσσαλονίκη 46.061 Εβραίοι στα στρατόπεδα, όπου, στην πλειοψηφία τους, βρήκαν μαρτυρικό θάνατο. Μεταξύ των θυμάτων ήταν η προγιαγιά της Ρενέ Ρεβάχ, Σολ Βενέτσια, και τα παιδιά της Όλγα, Λίνα και Ισαάκ, καθώς και άλλοι συγγενείς. Μοναδικός επιζών ήταν ο παππούς της, Αλβέρτος Ρεβάχ, ο οποίος είχε διαφύγει στην Αθήνα και μέχρι το τέλος του πολέμου τούς περίμενε προετοιμάζοντας την επιστροφή τους. Η Ρενέ Ρεβάχ τον συναντά τη στιγμή της συντριβής του, όταν μαθαίνει πως η οικογένειά του έχει αφανιστεί και υπόσχεται να τον οδηγήσει στον τόπο του εγκλήματος, τον οποίο ο ίδιος μέχρι το θάνατό του δεν βρήκε το κουράγιο να επισκεφτεί. Θα ακολουθήσουν δύο διαδοχικά ταξίδια της Ρεβάχ στα στρατόπεδα συγκέντρωσης Μπίρκεναου και Άουσβιτς. Σε κάθε βήμα της διαδρομής της η Ρεβάχ μιλά στο πρώτο πρόσωπο, απευθύνεται νοερά στον παππού της, του στέλνει φωτογραφίες και μοιράζεται μαζί του τις σκέψεις και τα συναισθήματά της.
Με φωτογραφίες, βίντεο και κείμενα συνθέτει εικαστικά μια αφήγηση της επώδυνης διαδρομής της οικογένειάς της από τη Θεσσαλονίκη στο Άουσβιτς. Ακολουθεί τα ίχνη τους, στο σκοτεινό βαγόνι του τρένου που τους μετέφερε στα στρατόπεδα, στο γκρίζο τοπίο του Μπίρκεναου, στους διαδρόμους, στις σκάλες, στους κοιτώνες του Άουσβιτς και στους τοίχους των θαλάμων αερίων. Ένα λευκό πλεκτό ύφασμα, κειμήλιο της οικογένειας, είναι το νήμα της αφήγησης που διατρέχει το έργο της. Η Ρεβάχ το σκηνοθετεί, αποδίδοντας σε αυτό διαφορετικές σημασίες. Το συναντάμε αρχικά απλωμένο μέσα στο βαγόνι που μετέφερε τους δικούς της στο Άουσβιτς, να εκπροσωπεί «το πνεύμα της οικογένειας». Έπειτα το βρίσκουμε χρωματισμένο με το κυανό αποτύπωμα του θανατηφόρου Κυκλώνα Β και πιο πέρα μπλεγμένο στα κλαδιά ενός δέντρου πάνω από τα συρματοπλέγματα του στρατοπέδου. Στο τέλος της διαδρομής της έκθεσης το βλέπουμε να απλώνεται μέσα στο νερό μιας λίμνης, να τυλίγεται στο σώμα μιας γυμνής γυναίκας και να την παρασύρει στο βυθό της. Η αφήγηση της Ρεβάχ εκπορεύεται από μια ενδιάμεση μνήμη, ένα απόσταγμα εικόνων που διαμορφώθηκαν από τις αφηγήσεις της οικογένειάς της και τις μαρτυρίες αυτών που επέστρεψαν ζωντανοί. Ως «μετα-μάρτυρας» η ίδια, επεξεργάζεται το παρελθόν και μετουσιώνει το κληρονομημένο τραύμα σε μια τελική σκηνή εξαγνιστικής ανάδυσης του σώματος από το νερό της λίμνης, κενοτάφιο των ανθρώπων που δολοφονούνταν κατά χιλιάδες καθημερινά στα στρατόπεδα συγκέντρωσης.
Η εμπειρία της έκθεσης εμπλουτίζεται με έναν ακουστικό ταξίδι μέσω QR κωδικών, που προσφέρει στους επισκέπτες την ευκαιρία να περιηγηθούν βιωματικά μέσα από την αφήγηση της Ρενέ Ρεβάχ.
Η Ρενέ Ρεβάχ γεννήθηκε στην Αθήνα. Σπούδασε υποκριτική τέχνη στη Δραματική Σχολή του Σύγχρονου Θεάτρου Αθήνας (1997–1999), ενώ παράλληλα παρακολούθησε σεμινάρια τραγουδιού, χορού, φωτισμού θεάτρου και μαθήματα ελεύθερου σχεδίου και ζωγραφικής. Έχει εργαστεί επαγγελματικά σε θεατρικές παραστάσεις από το 1999 έως το 2001. Από το 2001 μέχρι σήμερα ασχολείται επαγγελματικά με τη φωτογραφία και τη γραφιστική. Το 2009 παρακολούθησε το «Σεμινάριο φωτογράφισης και κριτικής» και το μονοετές σεμινάριο με θέμα «Εισαγωγή στην καλλιτεχνική φωτογραφία» του Πλάτωνα Ριβέλλη, ενώ παράλληλα φοίτησε στη σχολή φωτογραφίας «Focus». Το 2011 παρακολούθησε το Masterclass του φωτογράφου Simon Norfolk. Το 2016 ξεκίνησε την υποβρύχια φωτογραφία με ελεύθερη κατάδυση. Έργα της έχουν εκτεθεί σε ατομικές και ομαδικές εκθέσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό. www.reneerevah.com
Στο πλαίσιο της έκθεσης θα πραγματοποιηθούν οργανωμένες ξεναγήσεις και θεματικά εργαστήρια.
Η έκθεση παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στο Μουσείο Μπενάκη από τον Φεβρουάριο έως τον Μάιο του 2024. Την έκθεση συνοδεύει ομότιτλη δίγλωσση έκδοση από τις Εκδόσεις ΚΑΠΟΝ.
Επιμέλεια: Κωστής Αντωνιάδης, ομότιμος καθηγητής φωτογραφίας του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής.
Εγκαίνια: Τετάρτη 22 Ιανουαρίου, 19:00 | Διάρκεια Έκθεσης: Τετάρτη 22 Ιανουαρίου έως Τετάρτη 16 Απριλίου 2025 | Ωράριο λειτουργίας: Δευτέρα-Παρασκευή: 10:00-17:00, Σάββατο: 12:00-20:00 | Χώρος: Παράρτημα του ΜΙΕΤ στη Θεσσαλονίκη, Βίλα Καπαντζή (Λεωφόρος Βασιλίσσης Όλγας 108) | Είσοδος ελεύθερη
Το Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, στο πλαίσιο της έκθεσης Renée Revah -TEHOM, που εγκαινιάζεται την Τετάρτη 22 Ιανουαρίου στη Βίλα Καπαντζή (ΜΙΕΤ, Θεσσαλονίκη), παρουσιάζει μια εικαστική εγκατάσταση στις Βιτρίνες Τέχνης του ΟΤΕ στη Θεσσαλονίκη.
Η εικαστική εγκατάσταση, η οποία θα παραμείνει για τρεις εβδομάδες στις βιτρίνες, περιλαμβάνει τρεις μεγεθυμένες φωτογραφίες (blow-up) από το στρατόπεδο του Άουσβιτς. Τοποθετημένες στις βιτρίνες, οι φωτογραφίες αναδεικνύουν την κλίμακα και την ένταση του έργου της Ρεβάχ, προσκαλώντας το κοινό να βυθιστεί σε ένα εσωτερικό ταξίδι και να εξερευνήσει την έννοια της αβύσσου (tehom).
Η εγκατάσταση στις Βιτρίνες Τέχνης λειτουργεί ως πρόλογος της έκθεσης, προσκαλώντας το κοινό να ανακαλύψει σε βάθος το έργο της Ρεβάχ στη Βίλα Καπαντζή.
Οι Βιτρίνες Τέχνης του ΟΤΕ στη Θεσσαλονίκη, στην οδό Καρόλου Ντηλ, είναι ένας εναλλακτικός πολιτιστικός χώρος που προσφέρει σε καλλιτέχνες και πολιτιστικούς φορείς την ευκαιρία να παρουσιάσουν το έργο τους σε ένα δημόσιο, ανοιχτό περιβάλλον. Λειτουργούν ως γέφυρα ανάμεσα στην τέχνη και την πόλη, προσφέροντας έναν ευρηματικό τρόπο παρουσίασης εικαστικών έργων.
Την επιμέλεια στις Βιτρίνες Τέχνης του ΟΤΕ έχει ο Γιάννης Αργυριάδης. Η εγκατάσταση θα παραμείνει στο σημείο έως τις 8 Φεβρουαρίου 2025.
