Ο τελευταίος Μεγάλος Έλληνας

Λέξεις: Θοδωρής Τσομίδης

Ήταν ο τελευταίος μεγάλος Έλληνας, ο τελευταίος από εκείνες τις υπερμεγέθεις προσωπικότητες της γενιάς που ανδρώθηκε στην κατοχή και τον εμφύλιο, πετυχαίνοντας παρά τις αντιξοότητες να κληροδοτήσει σε εμάς ήθος, σπουδαίες πολιτιστικές δημιουργίες και την μοναδική λειτουργική δημοκρατία που γνώρισε ο τόπος.

Αν ο Χατζιδάκις εκφράζει τον σφριγηλό μα τόσο γήινο λυρισμό ενός μεσογειακού λαού, η ζωή και το έργο του Θεοδωράκη συμπυκνώνoυν όσο τίποτε άλλο τον ελληνικό 20ο αιώνα. Οι γονείς του Θεοδωράκη γνωρίστηκαν στην Μικρασία λίγο πριν την καταστροφή, θέλοντας θαρρείς να διασφαλίσουν πως η προσωπική μυθολογία του παιδιού που θα γεννούσαν θα συνδεόταν με κάθε κρίσιμη καμπή του αιώνα τους. Ο Θεοδωράκης δεν υπήρξε απλώς παρών στα μεγάλα γεγονότα, πρωταγωνίστησε σε αυτά. Μελοποιώντας τον «Επιτάφιο», την «Ρωμιοσύνη», το «Άξιον Εστί», καθόρισε εν πολλοίς το αποτύπωμα που άφησαν στην συλλογική μας μνήμη οι σκληρές δεκαετίες του ΄30 και του ΄40, η δικτατορία του Μεταξά, ο πόλεμος και η κατοχή. Στην διάρκεια της κατοχής συμμετέχει στην αντίσταση εντασσόμενος στην ΕΠΟΝ. Μεταπολεμικά θα βρεθεί ανάμεσα στους πολλούς αριστερούς που βασανίστηκαν και εξορίστηκαν στα ξερονήσια. Θα φυλακιστεί έκτοτε πολλές φορές. Θα αγωνιστεί εναντίον της χούντας των συνταγματαρχών και είναι εκείνος που το 1969 θα ντύσει με τη μουσική του το θρυλικό «Ζ» , την επιτομή της πολιτικής ανωμαλίας που έζησε η χώρα τις δεκαετίες του ’50 και του ’60. Με την αποκατάσταση της δημοκρατίας είναι ο Θεοδωράκης –ποιος άλλος;- που δίνει μια εκρηκτική συναυλία σε ένα κατάμεστο στάδιο με το πλήθος να φωνάζει δονούμενο «Δώστε την χούντα στο λαό!». Ο Γιάννης Ντεγιάννης, πρόεδρος του δικαστηρίου στην δίκη των πρωταιτίων της χούντας, έγραψε πως μετά από αυτήν την συναυλία ήταν αδύνατο πλέον να αγνοηθεί το συλλογικό αίτημα για απονομή δικαιοσύνης. Με το επιβλητικό του παράστημα , τις μεγαλοπρεπείς κινήσεις του, το φλογερό του βλέμμα, ο Θεοδωράκης έγινε ένας ζωντανός θρύλος, το απόλυτο σύμβολο της τελευταίας γενιάς της χώρας που απάντησε συλλογικά στα διακυβεύματα της εποχής της και αγωνίστηκε μαζικά για την ελευθερία και τα ιδανικά της. Κάθε σύγκριση με το σήμερα μάλλον θλίψη γεννά.

Ο Θεοδωράκης έβαλε στα σπίτι μας τους πολλούς μεγάλους ποιητές που μελοποίησε, τον Ελύτη, τον Σεφέρη, τον Ρίτσο, τον Αναγνωστάκη, τους στίχους των οποίων γνωρίσαμε πρώτα μέσα από τα τραγούδια του. Τραγούδια που συντρόφεψαν τρεις διαδοχικές γενιές. Η μουσική του Θεοδωράκη διαποτίζει κάθε χώρο και πτυχή του συλλογικού μας βίου: πολιτικές συγκεντρώσεις, κινηματογραφικές αίθουσες, ποτήρια που υψώνονται σε καπηλειά και σε ταβέρνες, οικογενειακές συνάξεις, σχολικές γιορτές, εργάτες που τραγουδούν στα γιαπιά, λαϊκές γειτονιές και αστικά σαλόνια. Στα βαθύτερα σκοτάδια της σύγχρονης ιστορίας μας, αμέτρητοι άνθρωποι άντλησαν δύναμη και θάρρος ακούγοντας κρυφά τα απαγορευμένα τραγούδια του. Και άραγε πόσοι ξενιτεμένοι τραγούδησαν πικραμένοι «Φεγγάρι μάγια μου ΄κανες»;

Και νομίζω πως για τον καθένα από μας υπάρχει τουλάχιστον μια ανάμνηση που σφραγίζεται από τα τραγούδια του. Χθες το βράδυ επιστρέφοντας στις μουσικές του σταμάτησα στου στίχους «Του μικρού Βοριά». Θυμήθηκα τον θείο μου να τραγουδάει με τους γονείς μου σε ένα νησί είκοσι χρόνια πριν και εμένα με τον ξάδερφό μου να προσπαθούμε να ακολουθήσουμε το τραγούδι τους με την αίσθηση πως συμμετέχουμε σε μια μυσταγωγία. Στο μεταξύ ο θείος μου έφυγε από την ζωή, εγώ και ο ξάδερφός μου δεν είμαστε πια παιδιά και δεν περνάμε πλέον μαζί τα καλοκαίρια μας. Μας μένει όμως ακόμα η ανάμνηση εκείνου του τραγουδιού εκείνο το βράδυ. Είχαμε να μιλήσουμε με τον ξάδερφό πολλούς μήνες, ακόμα περισσότερους να συναντηθούμε. Μόλις τον πήρα τηλέφωνο θυμήθηκε και εκείνος ακαριαία το βράδυ εκείνο, την μελωδία, την αίσθηση εκείνης της στιγμής.

Όπως έγραψε πολύ εύστοχα ο Γιάννης Σμοΐλης (Giannis Smoilis), όσο υπάρχουν Έλληνες, θα υπάρχει και ο Μίκης. Γιατί ζει μέσα από εμάς και τους επόμενους όπως εμείς, οι γονείς και οι παππούδες μας έζησαν, γλέντησαν, έκλαψαν μέσα από τα τραγούδια του. Αναμφίβολα άνθρωποι και καλλιτέχνες σαν τον Θεοδωράκη ανήκουν σε ολόκληρη την οικουμένη. Υπήρξαμε όμως ανέλπιστα τυχεροί που ένας τέτοιος γίγαντας περπάτησε ανάμεσά μας.

*O Θοδωρής Τσομίδης είναι Υποψήφιος Διδάκτορας στην έδρα ανθρωπίνων δικαιωμάτων του πανεπιστημίου Λάιντεν και μεταφραστής