Το γνώθι σαυτόν του Δήμου Αβδελιώδη

της Γιώτας Κωνσταντινίδου

Εικόνες: Γιώργος Χρυσοχοΐδης

Το έργο του Πλάτωνα «Απολογία Σωκράτη» θα παρουσιαστεί στη Ρωμαϊκή Αγορά της Θεσσαλονίκης, την Τετάρτη 9 Σεπτεμβρίου 2015, στις 20.30.

Το έργο του Πλάτωνα «Απολογία Σωκράτη», μια από τις σημαντικότερες παραστάσεις του ΚΘΒΕ, περιοδεύει το καλοκαίρι του 2015 σε διδασκαλία αρχαίου κειμένου, μετάφραση και σκηνοθεσία του Δήμου Αβδελιώδη. Ο σκηνοθέτης, επιλέγει την αρχαία ελληνική (με υπέρτιτλους στα νέα ελληνικά και στα αγγλικά) για να μας μεταφέρει το ιστορικό γεγονός της δίκης του Σωκράτη και μας κάνει κοινωνούς του ήθους, της σκέψης και ολόκληρης της φιλοσοφίας του. «Πιστεύω πως με την παράσταση αυτή θα αλλάξει ο τρόπος και η γνώμη που αντιμετωπίζαμε την αρχαία ελληνική γλώσσα και αυτό ενδιαφέρει και την εκπαίδευση στην Ελλάδα αλλά και τα ξένα Πανεπιστήμια που εξακολουθούν να μελετούν ακόμα πολύ σοβαρά την αρχαία ελληνική γραμματεία.» Η μεστή αρχαία ελληνική φράση «γνώθι σαυτόν» που προτάσσει την αυτογνωσία δείχνει να εκλείπει από το σύγχρονο δυτικό άνθρωπο που γίνεται μάρτυρας της δύσης του δυτικού πολιτισμού που δεν κατάφερε να ενστερνιστεί την πραγματική λειτουργία της δημοκρατίας και των θεσμών της.

Η «Απολογία Σωκράτη» του Πλάτωνα, περιοδεύει στην Ελλάδα του σήμερα. Βρίσκει την ίδια καχυποψία, το κλίμα συνωμοσίας και τη θυσία αθώων για την επιβίωση του δικαίου;

Mε την απολογία του ο Σωκράτης, στο δικαστήριο της Ηλιαίας κάτω από την Ακρόπολη στις 14 Μαΐου του 399 π. Χ αποκάλυψε, μπροστά σ’ ένα έκπληκτο μεγάλο πλήθος πολιτών και δικαστών, την πραγματική εικόνα του ανθρώπου, κάθε είδους επαγγέλματος και κάθε είδους καλλιέργειας, απέναντι στην άγνοιά του για το ποιος είναι και πού πάει. Αυτή η εικόνα δεν έχει αλλάξει καθόλου μέχρι σήμερα, για τον λόγο ότι δεν εξελίχθηκε από τότε ποιοτικά ο δυτικός πολιτισμός αλλά μόνο ποσοτικά, και εξακολουθεί να αναπαράγεται αυτοματικά, από τα σταθερά καλούπια του ανταγωνισμού και της εξατομίκευσης.

Το κείμενο της Απολογίας, μεστό και περιεκτικό διαχρονικών μηνυμάτων, είναι δύσκολο να μετουσιωθεί σε θεατρικό έργο;

Το πρώτο αυτό γραφτό του νεαρού τότε Πλάτωνα δεν έχει σχέση με τα υπόλοιπα διαλογικά έργα που έκανε αργότερα, γιατί είναι μια καταγραφή του πραγματικού γεγονότος της δίκης του Σωκράτη και της απολογίας του, την οποία πιστεύω πως διατύπωσε με ευλαβική και μεγάλη ακρίβεια χωρίς να παρεμβάλει δικές του απόψεις, που θα μπορούσαν να αλλοιώσουν την λογική συνοχή των λόγων του δασκάλου του, και για το οποίο γεγονός άλλωστε υπήρχαν χιλιάδες αυτήκοοι μάρτυρες. Επομένως δεν είναι σωστό να το αντιμετωπίσει κανείς σαν ένα θεατρικό έργο ούτε σαν μια συνηθισμένη παράσταση, αλλά σαν ένα μοναδικό, πιστότατο ιστορικό ντοκουμέντο, που με την τελετουργική, λιτή αναπαράστασή του, μας αποκαλύπτει την ρεαλιστική του διάσταση η οποία μας έχει διαφύγει, ως δεδομένη και κατά το πλείστον παρεξηγημένη και συγκεχυμένη. Αν ερχόταν ο Σωκράτης σήμερα να μας ρωτήσει τι καταλάβαμε από την απολογία, μπορεί να του επαναλαμβάναμε το τι έλεγε, αλλά δεν νομίζω πως θα μπορούσαμε να τον πείσουμε ότι το καταλάβαμε κιόλας.

Επιλέγετε λοιπόν στην παρουσίασή του, την αρχαία ελληνική γλώσσα. Πρόκειται για την αδυναμία της σύγχρονης ελληνικής να το αποδώσει ευπρεπώς, ή το βάρος της αρχαίας ελληνικής είναι αυτό που θα μας οδηγήσει στην πλήρη κατανόηση;

Από την πρώτη στιγμή με ενδιέφερε αποκλειστικά και μόνο η σωστή φωνητική ερμηνεία του αρχαίου κειμένου, γιατί καμιά επινόηση και καμιά ευρηματικότητα δεν μπορεί να υποκαταστήσει την πραγματικότητα της ίδιας της φωνής του Σωκράτη, η οποία όταν ακούγεται εμπεριέχει μέσα στον ήχο της τον χαρακτήρα και το ήθος του ομιλητή, όπως όλοι μας μπορούμε να καταλάβουμε από το άκουσμα της φωνής κάποιου, αν μιλάει αληθινά ή υποκριτικά, όχι δηλαδή από τις λέξεις που χρησιμοποιεί αλλά από τον τρόπο που ακούγονται αυτές οι λέξεις, και μας κάνει να νοιώσουμε το ποιος είναι πέρα από τα λόγια. Δυστυχώς δεν υπήρχαν μεταφράσεις που να αποδίδουν αυτή την πραγματική ατμόσφαιρα της δίκης αλλά κυρίως το ποιός ήταν αληθινά ο Σωκράτης. Τώρα ακούγοντας την ίδια τη φωνή του κειμένου μπορούμε να καταλάβουμε πολύ περισσότερα για τον επίκαιρο χαρακτήρα της αναζήτησής του, κάτι που δεν θα μπορούσε να το κάνει καμιά μετάφραση.

Ο ίδιος επιμεληθήκατε τη μετάφραση, τη σκηνοθεσία και τη διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής. Αποτέλεσε για εσάς, το ανέβασμα αυτού του έργου, στόχος ζωής;

Ύστερα από πολλά χρόνια δουλειάς στο θέατρο, με μια συγκεκριμένη μουσική μέθοδο που ανακάλυψα και δουλεύω την φωνητική ερμηνεία των κειμένων και έχοντας κάνει παραστάσεις με έργα που θεωρούνταν δύσκολα στην άμεση πρόσληψή τους, όπως του Βιζυηνού, του Παπαδιαμάντη- που μεταφράσθηκε ατυχώς στα νέα ελληνικά με οφθαλμοφανή υποβάθμιση του υψηλού του επιπέδου -, του Σολωμού, και του Χορτάτση, πίστεψα πως θα μπορούσα να κάνω το ίδιο και με την αρχαία ελληνική γλώσσα, γιατί ποτέ δεν είχα πεισθεί από τον τρόπο που την ερμήνευαν, είτε με την εράσμια, είτε με την προσωδιακή εκφορά ή με το μουσικό χαλί των πλάγιων ήχων της βυζαντινής μουσικής, και ούτε βέβαια από την τραυματική εμπειρία της διδασκαλίας της στο σχολείο. Ήταν λοιπόν αυτή η παράσταση, μέσω αυτής της μεθόδου, η σημαντική εξέλιξη της δουλειάς μου στο θέατρο. 

Το έργο έχει φιλοξενηθεί στο Θέατρο Κήπου και στο Φουαγιέ του Βασιλικού Θεάτρου ωστόσο, θεωρείτε ότι θα ήταν σημαντικό να ακολουθήσει και μια πορεία στο εξωτερικό;

Πιστεύω πως με την παράσταση αυτή θα αλλάξει ο τρόπος και η γνώμη που αντιμετωπίζαμε την αρχαία ελληνική γλώσσα και αυτό ενδιαφέρει και την εκπαίδευση στην Ελλάδα αλλά και τα ξένα Πανεπιστήμια που εξακολουθούν να μελετούν ακόμα πολύ σοβαρά την αρχαία ελληνική γραμματεία, και χαίρομαι γιατί ο Γιάννης Βούρος είχε πεισθεί γι αυτό το εγχείρημα από το τηλέφωνο ακόμα, δείχνοντάς μου την εμπιστοσύνη του, γι αυτή τη συνεργασία με το ΚΘΒΕ.

Η «Απολογία», είναι ένα έργο που συναντάμε και την παρουσία του Πλάτωνα ανάμεσα στους φίλους τους Σωκράτη που παρακολουθούσαν τη δίκη. Τι συνδηλώσεις φέρει η παρουσία του για το έργο;

Ναι, ο Πλάτωνας αισθάνεται την ανάγκη να μην αποσιωπήσει τον ζωντανό λόγο του Σωκράτη που τον αναφέρει δύο φορές κατά την απολογία του, την πρώτη, όταν τον κατονομάζει ανάμεσα σε άλλους πολλούς μαθητές του, προκαλώντας εκείνη τη στιγμή τον κατήγορό του Μέλητο, να ρωτήσει έναν απ’ αυτούς, πόσο μεγάλο κακό τους έκανε με τη διδασκαλία του∙ και τη δεύτερη φορά, αναφέρει πάλι ονομαστικά τον Πλάτωνα και τον Κρίτωνα, όταν αυτοί τον ενθαρρύνουν με νεύματα σαν εγγυητές, πως θα πληρώσουν οι ίδιοι 30 τάλαντα για να τροποποιηθεί η θανατική του ποινή σε χρηματική. O Πλάτωνας λοιπόν τηρώντας ευλαβικά όπως είπαμε την ακριβή καταγραφή της διαδικασίας δεν μπορεί να παραλείψει τον εαυτό του από αυτό το μοναδικό ιστορικό γεγονός, που τον λύπησε όσο τίποτα άλλο-ήταν ο μόνος από τους μαθητές του που δεν άντεξε να τον δει όταν ήπιε το κώνειο-. Σε όλα τα υπόλοιπα έργα του έχει ταυτισθεί τόσο πολύ με το πνεύμα του Σωκράτη που δεν μπορεί κανείς πλέον να τους ξεχωρίσει.

Ο Σωκράτης, αποφεύγει τη φράση επίκλησης, «άνδρες δικασταί». Είναι εμμέσως μια κριτική στην μεροληπτική κρίση των δικαστών;

Ο Σωκράτης γνώριζε πως οι φήμες που διαδίδονταν εναντίον του είχαν ξεκινήσει με τις εντυπώσεις που άφησε η παράσταση του έργου ‘Νεφέλες’ την οποία μάλιστα είχε παρακολουθήσει κι ο ίδιος, όπου ο Αριστοφάνης θέλοντας να πειράξει τον Σωκράτη, μέσα στο υπερρεαλιστικό πνεύμα μιας κωμωδίας, τον παρουσιάζει παιγνιωδώς σαν Σοφιστή, κάτι που ήταν από μόνο του γελοίο, αφού ο Σωκράτης δεν είχε καμιά σχέση με τους σοφιστές κι ήταν ο μοναδικός που αποκάλυπτε την ιδιοτέλεια και τον αμοραλισμό τους. όμως παρ’ όλα αυτά οι εντυπώσεις της παράστασης που μεταφέρθηκαν σαν φήμες, και με την βοήθεια όσων αγανακτούσαν με την ελευθερία του Σωκράτη να λέει αλήθειες για τους ίδιους και για την πόλη, κατάφεραν στο τέλος και με τα χρόνια οι φήμες αυτές να αυτονομηθούν από το καλλιτεχνικό γεγονός της κωμωδίας και να τον ταυτίσουν με τους σοφιστές, που πούλαγαν έναντι υψηλών χρηματικών αμοιβών, ρητορική και παντογνωσία. Ερχόμενος λοιπόν στο δικαστήριο ξέρει όσο κανείς, ότι δεν πρόκειται να κριθεί από αντικειμενικούς και τυπικούς στην καλύτερη περίπτωση δικαστές. Οι δικαστές είναι τώρα αυτοί που θα κριθούν, αν θα μπορέσουν να εκτιμήσουν σωστά και να διακρίνουν την αλήθεια δικαιώνοντας τον ρόλο τους. Όταν αρχίζει λοιπόν την απολογία του απευθύνεται με την φράση, -ώ Άνδρες Αθηναίοι-, συμπεριλαμβάνοντας εκτός από τους 500 δικαστές και ένα κατά πολύ μεγαλύτερο πλήθος που είχε στοιβαχθεί τριγύρω για να παρακολουθήσει την Δίκη, και μόνο στο τέλος αποκαλεί πραγματικούς δικαστές αυτούς ψήφησαν κατά συνείδηση, παραμερίζοντας την πολιτική και φοβική πίεση που είχε ενορχηστρώσει ο κύριος κατήγορός του, ο πολιτικός Άνυτος, για δικούς του προσωπικούς λόγους και φόβους.

Τα «καινά δαιμόνια», τι μορφές λαμβάνουν σήμερα;

Ότι είναι απειλητικό να διαταράξει παγιωμένες συμπεριφορές ή εξουσίες, είτε σε μικρές κοινωνικές δομές όπως μια οικογένεια π.χ. είτε στις ευρύτερες πολιτικές δομές, τις εθνικές και τις παγκόσμιες. Τίποτε όμως από αυτά δεν είναι στο πνεύμα του Σωκράτη, και δεν πρέπει να μας μπερδεύει, αν δεν έχουν σαν μοναδικό τους κίνητρο την αληθινή αγάπη για τους ανθρώπους και για τη ζωή.

Στο τέλος του έργου, η επιστροφή των ηθοποιών στη σκηνή για το χαιρετισμό του κοινού δεν συντελείται. Εξηγείστε μας αυτή τη σκηνοθετική παρέμβαση.

Ήταν περισσότερο μια απόδοση τιμής απέναντι στον μνημειώδη χαρακτήρα αυτού του γεγονότος, και έγινε με την σύμφωνη και ταυτόσημη γνώμη των ηθοποιών μου, του Βασίλη Καραμπούλα (Σωκράτη), και Θανάση Δισλή (Μέλητου), ώστε να προέχει το αναπαραστατικό τελετουργικό γεγονός και όχι εκείνο, μιας κλασικής θεατρικής παράστασης.

Είναι εύκολο για εσάς να επιλέξετε μια φράση του αρχαίου κειμένου που αποδίδει τις κρίσιμες στιγμές που βιώνουμε;

Ο Σωκράτης πίστευε πως όσο οι άνθρωποι δεν έχουν το «γνώθι σαυτόν», την αυτογνωσία, ποιοι είναι δηλαδή, γιατί είναι, και που πάνε, δεν θα μπορούν να κατευθύνουν το σκάφος της ζωής τους και να ευτυχούν, αλλά θα άγονται και θα φέρονται από τις εκάστοτε ανεξέλεγκτες συγκυρίες, που τις ονομάζουμε για παρηγοριά, τύχη ή πεπρωμένο.

*«Πλάτωνα, Απολογία Σωκράτη»/Ρωμαϊκή Αγορά, Θεσσαλονίκη, Τετάρτη 9 Σεπτεμβρίου, στις 20.30, Γενική είσοδος: 10€. Προπώληση εισιτηρίων: Κεντρικό Εκδοτήριο Βασιλικού Θεάτρου. Δευτέρα – Παρασκευή 09:00 – 21:00 & τηλέφωνο για πληροφορίες 2315 200200.

*Αξίζει να σημειωθεί ότι είναι η πρώτη φορά στην ιστορία του θεάτρου, αλλά και για τα φιλολογικά δεδομένα, που θα παρασταθεί από σκηνής η «Απολογία Σωκράτη» στηναρχαία ελληνική γλώσσα (με υπέρτιτλους στα νέα ελληνικά και στα αγγλικά), έτσι όπως την κατέγραψε και τη διαμόρφωσε ο Πλάτωνας.