Το ουκρανικό ζήτημα

Η παρατεταμένη ρωσο-ουκρανική κρίση αποτελεί απόρροια του ρωσικού αναθεωρητισμού και της επιβολής του δικαίου του ισχυρότερου, δια μέσω αιματηρών πολεμικών συγκρούσεων, με σκοπό την επικράτηση των ρωσικών γεωπολιτικών συμφερόντων, όπως ήταν αναμενόμενο δημιούργησε αμφιβολίες για την αποτελεσματικότητα και ισχύ του διεθνούς και ευρωπαϊκού δικαίου. 

Παρά την ισχύ των διεθνών συνθηκών και της αρχής «pacta sunt servanda» -η οποία έχει αποτυπωθεί και κανονιστικά στο άρθρο 26 της Σύμβασης της Βιέννης περί του δικαίου των συνθήκων-, η Ρωσική Ομοσπονδία παραβίασε την εδαφική κυριαρχία και ακεραιότητα του ουκρανικού κράτους, θέτοντας σε κίνδυνο τις ζωές του άμαχου πληθυσμού.

• Το κυριαρχικό δικαίωμα του κράτους για σύναψη διεθνών συνθηκών:

Η «αρχιτεκτονική» του διεθνούς και ευρωπαϊκού δικαίου και ειδικά των οργανισμών, φέρει ως νομιμοποιητικό θεμέλιο το κυριαρχικό δικαίωμα κάθε κράτους για ελεύθερη επιλογή προσχώρησης σε διακρατικές συμμαχίες. Το κράτος, ως φορέας διεθνής δράσης και όντας εξοπλισμένο με νομική προσωπικότητα με δικαιοπρακτική ικανότητα, δεσμεύεται να τηρεί τους παραδεδεγμένους κανόνες σύναψης και κατάρτισης των γενικών ή και ειδικών συμβάσεων, έπειτα από την υπογραφή και επικύρωση τους, με απώτερο σκοπό την επικράτηση των αρχών της ειρηνικής και δημοκρατικής συνύπαρξης των κρατών. 

Η σύντομη ανασκόπηση σε γεγονότα-σταθμούς σκοπό έχει να συμβάλλει στην αντικειμενική αποτίμηση της συμβολής της διεθνούς κοινότητας στη παρούσα ρωσο-ουκρανική σύρραξη, καθώς τόσο η επιβολή κυρώσεων, όσο και η αναμενόμενη στήριξη της Ουκρανίας είναι δόκιμο να αξιολογηθούν στη σωστή βάση, η οποία βρίσκεται σε άμεση συνάρτηση τόσο με της ιστορικής εξέλιξης των διεθνών οργανισμών, όσο και με τους ενδεδειγμένους κανόνες λειτουργίας τους, καθώς οι διεθνείς οργανισμοί φέρουν δοτές αρμοδιότητες από τα συμβαλλόμενα κράτη, με συγκεκριμένο πεδίο άσκησης.

• Οι διεθνείς Οργανισμοί και η σημασία τους:

Τα Ηνωμένα Έθνη ιδρύθηκαν από τις νικήτριες δυνάμεις του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου το 1945 στο Σαν Φρανσίσκο, όπου και συνήφθη ο Χάρτης των Ηνωμένων Εθνών από τα συμβαλλόμενα τότε κράτη. Ως ιδρυτικός σκοπός του διεθνούς οργανισμού ορίστηκε μεταξύ άλλων, σύμφωνα με το άρθρο 1 του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων του Ανθρώπου: η διατήρηση της ειρήνης και ασφάλειας σε διεθνές επίπεδο, η άσκηση διεθνής συνεργασίας στη βάση των αρχών της αυτοδιάθεσης των λαών και ο σεβασμός των ίσων δικαιωμάτων των κρατών.

Το έτος 1949 ιδρύεται μια διακυβερνητική συμμαχία για την ασφάλεια, ο Οργανισμός Βορειοατλαντικού Συμφώνου (ΝΑΤΟ), μεταξύ των Ηνωμένων Πολιτειών, Καναδά και τότε δέκα χωρών της Δυτικής Ευρώπης. Το έτος 1951 με την σύναψη της Συνθήκης των Παρισίων (Συνθήκη για την ίδρυση της Ευρωπαϊκής Κοινότητας Άνθρακα και Χάλυβα) ιδρύεται αρχικά η Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα και Χάλυβα (ΕΚΑΧ), με σκοπό την οικοδόμηση ενός κοινού ευρωπαϊκού μέλλοντος και την εγκαθίδρυση της κοινής αγοράς. Έπειτα, το 1957 με την Συνθήκη της Ρώμης ιδρύεται η Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα, γνωστή και ως ΕΟΚ και η Ευρωπαϊκή Κοινότητα Ατομικής Ενέργειας (ΕΚΑΕ). Η ευρωπαϊκή ενοποίηση εντάθηκε τα επόμενα χρόνια με την υπογραφή της Συνθήκης του Μάαστριχτ, (Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση) το 1992 και την ίδρυση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, με θεμέλιο τις Ευρωπαϊκές Κοινότητες.

• Η ταραγμένη συνταγματική ιστορία του ουκρανικού κράτους:

Η Ουκρανία, έπειτα από την διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης και το τραγικό πυρηνικό ατυχήματα του Τσέρνομπιλ το 1986,-το οποίο βρίσκεται πια υπό ρωσικό έλεγχο-, κηρύχθηκε ανεξάρτητο κράτος μόλις το 1991! Θεσμικά κινείται από τότε σε μια κατεύθυνση δημοκρατικού façade, καθώς πάρα τις συνεχείς προσπάθειες εγκαθίδρυσης ενός δημοκρατικού πολιτεύματος, οι αλλεπάλληλες συνταγματικές αναθεωρήσεις, η συγκέντρωση των λειτουργιών του κράτους στο πρόσωπο του Προέδρου, σε συνδυασμό με την παρατεταμένη οικονομική ύφεση, τους «επαναστατικούς» τριγμούς της περιόδου του 1992-2004 και έπειτα της περιόδου 2005-2014 (Κρίση Euromaidan),επέτειναν την πολιτειακή αστάθεια της νεοσύστατης δημοκρατίας τη Ουκρανίας. Δυο παράδειγμα από την πολυτάραχη σύγχρονη πολιτική ιστορία της χώρας, θα συμβάλλουν στην καλύτερη κατανόηση της συνταγματικής ιστορίας της χώρας:

Η συνταγματική αναθεώρηση του 2004, ως αποκύημα των εκτεταμένων επεισοδίων της επονομαζόμενης «Πορτοκαλί Επανάστασης», είχε ως αποτέλεσμα την θέσπιση ενός ημιπροεδρικού υβριδικού συστήματος διακυβέρνησης (régimesemi présidentiel), το οποίο σχηματίζεται από τον αρχηγό του κράτους (Προέδρος της Δημοκρατίας) εκλέγεται με καθολική ψηφοφορία και κατέχει σημαντικές αρμοδιότητες, οι οποίες παραμένουν αόριστες -εξού και η δυσκολία ακριβής οριοθέτησής τους- και την κυβέρνηση (Cabinet of Ministers), η οποία ορίζεται από μια/έναν πρωθυπουργό, έπειτα από κοινοβουλευτική πλειοψηφία.

Η κρίση Euromaidan: ο τότε πρόεδρος Viktor Yanukovich της Ουκρανίας, αρνήθηκε να υπογράψει την Συνθήκη σύνδεσης με την Ευρωπαϊκή Ένωση, με αποτέλεσμα να ξεσπάσουν διαδηλώσεις στο Κίεβο. Η κρίση κορυφώθηκε με την ψήφιση νόμου από την τότε κυβέρνηση, ο οποίος απαγόρευε την άσκηση του δικαιώματος του συνέρχεσθαι και την κατάληψη κυβερνητικών κτηρίων από τις/τους διαδηλώτριες/-ες και την μετέπειτα υπογραφή συμφωνίας με την αντιπολίτευση για παύση των βίαιων πρακτικών. Ο Viktor Yanukovich, προκήρυξε πρόωρες εκλογές και παράλληλα ζήτησε άσυλο στη Ρωσία και την εξουσία ανέλαβαν προσωρινά ένας συνασπισμός κομμάτων, ο οποίος αποτελούταν από το κόμμα της κεντροδεξιάς Batkinshchyna και УДАР και της ακροδεξιάς Svoboda, με τη διεθνή κοινότητα να κάνει λόγο για ένα coup d’etat!

Η υπογραφή της Συνθήκης του Μίνσκ ΙΙ το 2015, η οποία εγκρίθηκε έπειτα και με ψήφισμα του Συμβουλίου Ασφαλείας (R/2202/2015), αποτέλεσε μια προσπάθεια διπλωματικής επίλυσης της τότε κρίσης μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας. Η αιματηρή δεκάμηνη σύγκρουση στην ανατολική Ουκρανία είχε ως αποτέλεσμα τον θάνατο δεκατεσσάρων χιλιάδων ανθρώπων και των εκτοπισμό ενάμιση εκατομμυρίου αμάχων εντός ουκρανικού εδάφους. Η Ρωσία, με πρόσχημα τον εθνικό μύθο του Πριγκιπάτο του Κιέβου, ζήτησε την αναγνώριση της ανεξαρτησίας της Λαϊκής Δημοκρατίας του Λουχάνσκ (LPR) και της Λαϊκής Δημοκρατίας του Ντόνετσκ (DPR), με την ουκρανική κυβέρνηση να υποστηρίζει πως τα εν λόγω εδάφη στη περιοχή του Ντονμπάς αποτελούν προϊόν απόσχισης από το ανεξάρτητο κράτος της Ουκρανίας (parental state).

• Το καθεστώς των κυρώσεων:

Σύμφωνα με το κεφάλαιο 7 του Χάρτη του ΟΗΕ, το Συμβούλιο Ασφαλείας δύναται να λάβει σειρά μέτρων εφόσον υπάρχει απειλή ή διατάραξη της ειρήνης ή επιθετική ενέργεια. Τα προτεινόμενα μέτρα των άρθρων 40-43 τίθενται στη λογική των κλιμακούμενωνενεργειών (escalation), δηλαδή τα μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας αξιολογώντας την επικινδυνότητα της κατάστασης, δύναται να επιβάλουν ένα πακέτο σταδιακών κυρώσεων, ως αμέσου μέτρου ανάσχεσης της επιθετικής ενέργειας. 

Σε περίπτωση μη συμμόρφωσης του επιτιθέμενου κράτους, το Συμβούλιο Ασφαλείας έχει στην διακριτική του ευχέρεια την εντατικοποίηση των κυρώσεων, με την ανάληψη στρατιωτικής δράσης, με την σύμπραξη των δυνάμεων του ΝΑΤΟ, σύμφωνα και με το άρθρο 5 της Συνθήκης της Ουάσιγκτον. Στις έκτακτες συνεδριάσεις του Συμβουλίου Ασφαλείας σχετικά με την ρωσο-ουκρανική κρίση δεν λήφθησαν κάποιες συγκεκριμένες κυρώσεις κατά της προεδρευόμενης, στο Συμβούλιο, Ρωσικής Ομοσπονδίας, μα τέθηκε η Ουκρανία σε καθεστώς έκτακτης ανάγκης. Αντίθετα, κυρώσεις οικονομικού και χρηματοπιστωτικού χαρακτήρα λήφθησαν από την ΕΕ, τις ΗΠΑ και την Μεγάλη Βρετάνια. Σύμφωνα με τα άρθρα 29 της ΣΕΕ, δυνάμει 15 της ΣΛΕΕ, το Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης δύναται να εγκρίνει κυρώσεις κατά κυβερνήσεων τρίτων χωρών, με σκοπό την αλλαγή πολιτικής δράσης. Οι συγκεκριμένες κυρώσεις αποτελούν περιοριστικά μέτρα μη κατασταλτικού χαρακτήρα, με σκοπό την άμεση αντίδραση της ΕΕ σε ζητήματα κοινής εξωτερικής πολίτικης. Έπειτα από την κατάληψη του Κιέβου από ρωσικά στρατεύματα, θα πρέπει παράλληλα να εφαρμοστούν οι κείμενες διατάξεις του ανθρωπιστικού δικαίου για την προστασία των αμάχων και των θυμάτων των ενόπλων συγκρούσεων, σύμφωνα με τις προβλεπόμενες Συμβάσεις της Γενεύης και τα Πρόσθετα Πρωτόκολλα.

• Η κριτική για την ευρωπαϊκή αντιμετώπιση:

Το πάγιο αίτημα αποστολής στρατιωτικών δυνάμεων από τις συμμαχικές δυνάμεις στην Ουκρανίας αποτέλεσε την αιχμή του δόρατος, ειδικά για τις ευρωπαϊκές χώρες, οι οποίες φοβούμενες πιθανή επανάληψη των φρικαλεοτήτων του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, φέρουν μια επιφυλακτική στάση ως προς την ικανοποίηση αυτού αιτήματος, γι΄αυτό άλλωστε επέλεξαν την πάγια μέθοδο των κυρώσεων και αντί μιας άμεση στρατιωτικής επέμβασης. Η κριτική για ολιγωρία των ευρωπαϊκής ηγεσίας στην ορθή διαχείριση της επιτεινόμενης ρωσο-ουκρανικής κρίσης, εγείρει δόκιμα τα εξής ζητήματα: εφόσον η κρίση στην περιοχή ήταν ήδη γνωστή από 2014, γιατί οι ευρωπαϊκές αρχές δεν προσπάθησαν εγκαίρως να λάβουν ικανά μέτρα, εάν όχι επίλυσης, έστω ανάσχεσης πιθανής μελλοντικής κρίσης; Γιατί δεν έλαβε πιο δυναμικά μέτρα κατά της ρωσικής εισβολής; Αρκεί το μέτρο των επιβαλλόμενων κυρώσεων; Πως θα προστατέψει η ΕΕ την ειρήνη και ασφάλεια στους κόλπους της;

• Το δημοκρατικό έλλειμμα της Ρωσικής Ομοσπονδίας:

Ο Ρώσος Πρόεδρος, Vladimir Putin, ως ένας αυταρχικός ηγέτης, γνωστός για την συστηματική παραβίαση νόμων και την καταπάτηση ανθρωπίνων δικαιωμάτων– ένα πρόσφατο παράδειγμα η σύλληψη διαδηλωτριών/ων στην χθεσινή συγκέντρωση διαμαρτυρίας στη Μόσχα για την ρωσική εισβολή στην Ουκρανία -αποτελεί έναν απρόβλεπτο συνομιλητή στην διεθνή σκακιέρα. Η κίβδηλη αντισυστημική πρακτική, στρέβλωσης των δημοκρατικών θεσμών τόσο εντός της χώρας του, όσο και διεθνώς πολώνει ακόμη περισσότερο το ήδη δυσχερές κλίμα εντός της Ευρώπης. Σε διάστημα μόλις δυο ημερών, η Ρωσική Ομοσπονδία κατέλαβε την Ουκρανία, με την διεθνή κοινότητα -παρά την λήψη κυρώσεων- να παραμένει απλώς παρατηρήτρια/ής. 

Όμως, ο πόλεμος Ρωσίας-Ουκρανίας ανοίγει έναν νέο μαύρο κεφάλαιο στην ευρωπαϊκή ιστορία, έπειτα από εβδομήντα επτά έτη από το τέλος του Β΄ Παγκόσμιο Πολέμου και την ίδρυση του ΟΗΕ, η Ευρώπη καλείται να αντιμετωπίσει μια ισχυρή απειλή και να αναλάβει εκ νέου ευθύνη για την αποτροπή περαιτέρω βίαιων συγκρούσεων σε γειτονικές χώρες της Ουκρανίας, όπως η Πολωνία και η Μολδαβία. Η διασφάλιση τόσο των ευρωπαϊκών αρχών, όσο και των διεθνών κανόνων αποτελεί απόδειξη πολιτισμικής εξέλιξης της ανθρωπότητας, το οποίο οφείλουμε να προστατέψουμε έναντι βίαιων και απολυταρχικών πρακτικών. Δυστυχώς. , η πανάρχαια πρακτική του πολέμου, ως μέσο επιβολής επικάλυψε με φόβο και ανησυχία για το μέλλον τις αρχές της διεθνούς κοινότητας.

Οκτώ μήνες, έπειτα από την παράνομη εισβολή των ρωσικών στρατευμένων στο ουκρανικό έδαφος, έχουν εκτοπιστεί συνολικά τέσσερα εκατομμύρια άνθρωποι, σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία της Ύπατης Αρμοστείας για τις προσφύγισσες/ πρόσφυγες. Στο πλαίσιο του συστήματος Ασύλου και της σχετικής Οδηγίας για την Προσωρινή Εγκατάσταση, σημαντικό ποσοστό του προσφυγικού πληθυσμού βρήκε καταφύγιο σε ευρωπαϊκές χώρες. Η προσωρινή προστασία θα πρέπει να αξιολογηθεί εκ νέου, καθώς τόσο σε νομικό, όσο και σε πολιτικό επίπεδο η κρίση αν και έχει σχετικά αποκλιμακωθεί, εξακολουθεί να είναι ενεργή.