Το παράδοξο του Αντισθένη

Λέξεις: Στέλλα Βαρδή 

Τον Αντισθένη μπορούμε να τον εντάξουμε στον Σωκρατικό κύκλο, γιος δούλας από την Θράκη και υποστηρικτής της Σωκρατικής αλήθειας, ότι η γνώση φέρνει αρετή και η αρετή ευδαιμονία, τέχνη διδακτή που εφόσον κατακτηθεί παραμένει.

Θεωρείται πατέρας του Κυνισμού, και δάσκαλος του Διογένη, που λέγεται πως ζούσε σε ένα πιθάρι.

Ιστορία γνωστή από τα σχολικά μας χρόνια. Τον απασχόλησε ιδιαίτερα η σχέση γλώσσας και πραγματικότητας και η ηθική, έχει γράψει πολλά από τα οποία σώζονται ελάχιστα, ωστόσο η εικόνα του μπορεί να διαμορφωθεί μέσα από τα γραμμένα άλλων φιλοσόφων.

Όπως μας ενημερώνουν ο Διογένης ο Λαέρτιος, ο Πλούταρχος, ο Seneca, ο Ξενοφών και άλλοι, τον Αντισθένη τον χλεύαζαν για την «βάρβαρη» καταγωγή του, αλλά δεν άφηνε τίποτα να πέσει κάτω και τους απαντούσε «Το ίδιο είναι και των θεών η μητέρα»* ή «ούτε κι από δύο έμπειρους στην πάλη, εγώ όμως τα καταφέρνω στην πάλη»*.

Πολλές φορές εξευτελίζοντας ο Αντισθένης τους Αθηναίους που καυχιόντουσαν πως είναι αυτόχθονες τους έλεγε πως «δεν είχαν διόλου πιο ευγενική καταγωγή από τα σαλιγκάρια και τις ακρίδες» ή όταν έβλεπε τους Θηβαίους να έχουν μεγάλη αλαζονεία ύστερα από κάποια μάχη, σημείωνε πως «δεν διαφέρουν σε τίποτα από μικρά παιδία που καμαρώνουν γιατί χτύπησαν τον δούλο που τα πηγαίνει σχολείο».

Ακόμη και τον Πλάτωνα περιγελούσε (στο έργο του οποίου υπάρχει μία αναφορά στο όνομα του) ως άνθρωπο γεμάτο αλαζονεία «έχω την εντύπωση πως και εσύ είσαι σαν καμαρωτό άλογο» του είπε ,ενώ μια άλλη φορά που συνάντησε τον Πλάτωνα που ήταν άρρωστος και έκανε εμετό «Εδώ, βέβαια, βλέπω χολή, περηφάνεια όμως δεν βλέπω»

Πολέμιος της αλαζονείας, ο φρυγικής καταγωγής φιλόσοφος, αλλά και πολεμιστής καθώς κατά πάσα πιθανότητα τα πολιτικά δικαιώματα του Αθηναίου πολίτη, του δόθηκαν λόγω της στρατιωτικής του υπηρεσίας (ή όπως λένε κάποιοι άλλοι ύστερα από παρέμβαση φίλων του που είχαν πολιτική επιρροή).

Φαίνεται πως ήταν αρκετά γενναίος και «τέτοιος εκμαυλιστής [αγαθός μαστροπός] …γιατί σε βλέπω να έχεις καλλιεργήσει στην εντέλεια την συμπληρωματική της τέχνη…η τέχνη να ξελογιάζεις» του είπε ο Σωκράτης όταν τον ρώτησε ο Αντισθένης σε ποιον θα παραδώσει την τέχνη του.* Το γνώρισμα του Αντισθένη ήταν να κάνει φίλους και να φέρνει τον έναν άνθρωπο κοντά στον άλλον μας ενημερώνει ο Πλούταρχος.

Θαυμαστής και φίλος του Σωκράτη φαίνεται πως διατηρούσε κάποιο είδος σχολής ή μια ομάδα μαθητών και ο Θεόπομπος αυτόν επαινεί από όλους τους μαθητές του Σωκράτη λέγοντας πως είναι ικανότατος άνθρωπος που μπορούσε «με τον κατάλληλο τρόπο της συναναστροφής να φέρει οποιονδήποτε στα νερά του» διαβάζουμε στο «Φιλοσόφων βίων και δογμάτων συναγωγή» του Διογένη του Λαέρτιου.

Ο τελευταίος μας ενημερώνει και για τα έργα του Αντισθένη ,όπου συναντάμε παραπάνω από 70 τίτλους, μοιρασμένους σε δέκα τόμους. Δύο από αυτά, κατά πάσα πιθανότητα γνήσια είναι ο «Αίας ή Αίαντος λόγος» και «Οδυσσεύς ή Οδυσσέως λόγος».

Ο Στοβαίος μας παραθέτει μια φράση του Αντισθένη που έχει ενδιαφέρον για το παραβολικό της χαρακτήρα και κάπως μας επιτρέπει να κατανοήσουμε καλύτερα τον φίλο και μαθητή του Σωκράτη. Τον ρώτησαν λοιπόν πως μπορεί να πάει κανείς στο κράτος και ο Αντισθένης απάντησε:

«Όπως στην φωτιά, ούτε από πολύ κοντά, για να μην καείς, ούτε από πολύ μακριά , για να μην ξεπαγιάσεις».

Συνήθιζε να ειρωνεύεται την Δημοκρατία της Αθήνας θεωρώντας πως διαμέσου της ψήφου έδινε την εξουσία σε ακατάλληλα πρόσωπα και τους συμβούλεψε να κάνουν μια ψηφοφορία ότι οι γάιδαροι είναι άλογα.-

Εδώ που τα λέμε, εάν ζούσε σήμερα, οιουτοτρόπως θα χλεύαζε και την δική μας Δημοκρατία- Αξίζει να σημειωθεί πως όταν κάποιος δήλωσε ότι ο πόλεμος θα αφανίσει τους φτωχούς, ο Αντισθένης είπε «θα κάνει πολλούς φτωχούς» , αν και φαίνεται γενικά να προτιμά την λαϊκή δημοκρατία σε σύγκριση με την Τυραννία, δεν έπαψε να τοποθετείται κοινωνικά αναφορικά με την δικαιοσύνη, σύμφωνα ενδεχομένως με μια δική του προσωπική ηθική που κρύβεται πίσω από τις λέξεις που χρησιμοποιούσε και το αδύνατο της αντίφασης που υποστήριζε.

Το συμπόσιο του Ξενοφώντα μας βοηθά να κατανοήσουμε καλύτερα την Αντισθενική αλήθεια αναφορικά με την δικαιοσύνη, διαβάζοντας ότι ρώτησε τον Καλλία «που νομίζεις ότι έχουν την δικαιοσύνη οι άνθρωποι : στην ψυχή ή στο πουγγί τους:», στην ψυχή απάντησε ο Καλλίας και τότε τον ρώτησε έαν βάζοντας λεφτά στο πουγκί τους κάνει τις ψυχές πιο δίκαιες και ο Καλλίας αποκρίθηκε πως ναι. Κάπου αλλού αναφέρει πως τα τείχη της ψυχής είναι αμετακίνητα και αρράγιστα ενώ στα «Απομνημονεύματα» του Ξενοφώντα σε έναν διάλογο με τον Σωκράτη φαίνεται να δηλώνει ότι προτιμά να έχει κάποιον φίλο από το να έχει δύο μνές και στο «Ανθολόγιον 3 (λατινική αρίθμηση)» του Στοβαίου διαφαίνεται πως δεν θέλει τον πλούτο εάν αυτός δεν έχει αρετή.

Η Αντισθενική αρετή δεν έχει ανάγκη από πολλά, χρειάζεται το έλλογο εγώ που την κάνει πράξη και συμπορεύεται με την ηθική «[…]Όμορφο είναι το καλό, το κακό είναι άσχημο…το πιο ασφαλές τείχος είναι η φρόνηση… Φτιάξε για τον εαυτό σου ένα τείχος από αλάθητους συλλογισμούς».

Σε ένα ταξίδι πάρε μαζί σου όσα δεν μπορείς να χάσεις σε ένα ναυάγιο, οι σημειώσεις γράφονται στην ψυχή και όχι στα χαρτιά είπε σε κάποιον μαθητή που κλαιγόταν πως έχασε τις σημειώσεις του και τα τερράδια του.

Είναι τόσα πολλά που ειπώθηκαν από αυτόν τον σπουδαίο Φιλόσοφο που δεν χωράνε μέσα σε λίγες γραμμές, κλείνοντας νομίζω πως, όπως και ο Πλάτωνας έτσι και ο Αντισθένης μετέφρασε τον δάσκαλο Σωκράτη, όχι διαμέσου κάποιας Ακαδημίας αλλά μέσα από έναν έντιμο, απλό, δίκαιο και ενάρετο βίο.

Σε ιδανικά που βασίστηκε η Κυνική φιλοσοφία, αλλά και η φιλοσοφία εν γένει με τον έναν ή με τον άλλο τρόπο. Το βιβλίο που κρατώ στα χέρια μου είναι «Οι αρχαίοι κυνικοί, αποσπάσματα και μαρτυρίες» εκδόσεις Γνώση, για περαιτέρω μελέτη ,παραπάνω βρίσκεται η δική μου συνοπτική εκτίμηση της Αντισθενικής αλήθειας.