Το Τείχος που δεν έπεσε ποτέ
Γράφει ο Δημήτρης Ακριβούλης, Επίκουρος Καθηγητής ΠΑΜΑΚ.
– Quis est iste Rex Gloriae?
– EgosumRexGloriae.
—Αγκοστίνο Γκαμπρίνο, διακόπτοντας τη χορωδία του Αγίου Πέτρου, Ρώμη, Κυριακή των Βαΐων 1693
Υπακούστε στους κανόνες του χωριού, γιατί αυτοί μας παρέχουν ασφάλεια.
—Σκοτεινό Χωριό (2004), Μ. Νάιτ Σιάμαλαν
Χριστούγεννα 1989. Το Schauspielhausτου Βερολίνου είναι κατάμεστο. Ο Λέοναρντ Μπερνστάιν διευθύνει την 9η του Μπετόβεν στο πλαίσιο των εορτασμών για την πρόσφατη Πτώση του Τείχους. Η συναυλία μεταδίδεται ζωντανά σε ένα τηλεοπτικό κοινό 100 εκατομμυρίων. Οι βερολινέζοι κατακλύζουν τις πλατείες και παρακολουθούν από γιγαντοοθόνες. Το πλήθος παραληρεί, όταν αντιλαμβάνεται ότι στο χορωδιακό της Ωδής στη Χαρά του Σίλερ,ο Μπερνστάιν έχει αντικαταστήσει για την περίσταση τη λέξη Freude (χαρά) με τη λέξη Freiheit (ελευθερία). Με την «Ωδή στη Χαρά» ο Φρίντριχ Σίλερ ύμνησε το 1785 την ενότητα και την αδερφοσύνητων ανθρώπων. Δύο αιώνες αργότερα, η ίδια ωδή, πλέον ως «Ωδή στην Ελευθερία», δεν ύμνησε την ένωση των δύο Γερμανιών, αλλά την οριστική επικράτηση της ελευθερίας επί της τυραννίας, της φιλελεύθερης δημοκρατίας επί του κομμουνισμού. Το μόνο που απέμενε ήταν η ανιστόρητη ταύτιση του ναζισμού με τον κομμουνισμό σε μια ενιαία ιδεολογική ετερότητα έναντι της οποίας οικοδομείται εδώ και χρόνια η ευρωπαϊκή ταυτότητα.
Τριάντα χρόνια μετά, αυτό συνεχίζει να μας θυμίζει η Πτώση, μαζί της και η 9η του Μπετόβεν (εκτός κι αν παρακολουθήσαμε ανήλικοι το Κουρδιστό Πορτοκάλι) ως ευρωπαϊκός μας ύμνος, με την υπόκρουση του οποίου γράφονται και συνιστώ να διαβαστούν αυτές οι λέξεις, ευρωπαϊκά. Η Ιστορία (με γιώτα κεφαλαίο) έχει πλέον τελειώσει. Ο τελευταίος Άνθρωπος (με άλφα κεφαλαίο) είναι ο πολίτης της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Ο ιδεολογικός της αντίπαλοςέχει καταρρεύσει κι ο Σάμιουελ Χάντιγκτον συνεχίζει να ελπίζει πως ο σοσιαλισμός σύντομα θα καλύψει το ιδεολογικό κενό. Ίσως γιατί εκείνοι οι Μουτζαχεντίν που το 1992 ήταν αριθμητικά και πολιτικά ασήμαντοι για να κλονίσουν την ιδεολογική επικυριαρχία της Δύσης, έγιναν Ταλιμπάν, μετά Αλ Κάιντα, εν τέλει Ισλαμικό Κράτος. Ίσως γιατί οι πρόσφατες εξεγέρσεις στη Λατινική Αμερική και τη Μέση Ανατολή αποδεικνύουν ότι η Ιστορία δεν γύρισε απλά από διακοπές, αλλά δεν έφυγε ποτέ από κοντά μας.
Ίσως λοιπόν το Τείχος να μην έπεσε ποτέ. Μπορεί να κατέρρευσε υλικά, αλλά συνεχίζει να οικοδομείται συμβολικά στη Δύση, όπου η επικράτηση της φιλελεύθερης δημοκρατίας παραμένει ακόμη το ζητούμενο. Το συνοριακό τείχος του 38ου παραλλήλου στην Κορέα παραμένει ένα από τα ελάχιστα «Τείχη του Βερολίνου» που πρέπει να καταλυθούν. Το ίδιο ισχύει μεταφορικά και για όλα εκείνα τα καθεστώτα που θέτουν εμπόδια στην αποκαλυπτική «προέλαση της ελευθερίας». Το πραγματικό τείχος ωστόσο που οικοδομήθηκε στην Παλαιστίνη από το Ισραήλ, αν και πολύ υψηλότερο και μακρύτερο από το Τείχος του Βερολίνου, συνεχίζει να περιγράφεται ως «φράχτης».
https://www.youtube.com/watch?v=fePx6bS5fCc
Όμως τα τείχη δεν οικοδομούνται μόνον συμβολικά στη φιλελεύθερη Δύση. Χτίζονται υλικά με σκυρόδεμα, μεταλλικές ράβδους, λεπιδοφόρα και ηλεκτροφόρα συρματοπλέγματα, χαλύβδινες πύλες και διαλείμματα μακρών, μακάβριων εκτάσεων ερήμου, «δρόνους», φυλάκια και σκοπευτήρια, περιπολίες και κυνηγητικά σαφάρι μεταναστών, παρόμοια με αυτά του Κιλιμάντζαρο. Η πρακτική δεν είναι εξόχως αμερικανική, ούτε ιστορικό προνόμιο της προεδρίας Τραμπ. Η «Ευρώπη Οχυρό» παραμένει το επιθυμητό ζητούμενο για πολλούς που αποκαλούνται Ευρωπαίοι και επικαλούνται την ελευθερία (βλ. Κόμμα Ελευθερίας της Αυστρίας), αλλά και για τόσους περισσότερους προασπιστές της φιλελεύθερης δημοκρατίας, που φιλούν τον άνθρωπο στο μάγουλο και τον φασισμό στο στόμα.
Το σκότος μιας εποχής δεν καθορίζεται από τη δεινότητα και την απήχηση μονάχα των ηγετών που το εκφράζουν, αλλά ιδίως όσων το αντιμάχονται. Όσοι από εσάς είχατε την ευκαιρία (και το κουράγιο) να παρακολουθήσετε τις ομιλίες ηγετών στην πρόσφατη Σύνοδο της Γενικής Συνέλευσης στη Νέα Υόρκη, μάλλον θα συμφωνήσετε μαζί μου: Δεν είναι ιστορικά η πρώτη φορά που το σκοτάδι εκφράστηκε με τόση γοητεία. Είναι πάντως σίγουρα η πρώτη φορά που το φως παραμένει διεθνώς τόσο ελλειμματικό, τόσο απολογητικό. Ανύπαρκτο.
Όμως αυτό δεν είναι απλώς ίδιον ενός συγκυριακού ελλείμματος χαρισματικής ηγεσίας. Ίσως έχουμε ξοδέψει πολύ μελάνι συζητώντας αν ανατολικά του Τείχους επικρατούσε σκότος, αν ο κομμουνισμός ήταν το φάντασμα που στοίχειωσε την Ευρώπη. Ίσως δεν έχουμε αναλογιστεί το φως που αυτονόητα αναδύεται δυτικά του Τείχους και προελαύνει διεθνώς. Ποια ακριβώς είναι η ελευθερία που προασπίζεται η σύγχρονη φιλελεύθερη δημοκρατία; Ποιο είναι το περιεχόμενο της ελευθερίας που προελαύνει; Ποιο είναι το υποκείμενο που την απολαμβάνει; Πόσο πραγματικά φιλελεύθερη είναι η σύγχρονη νεοφιλελεύθερη δημοκρατία;
Αν ακόμη αδυνατούμε να αναγνωρίσουμε ότι το περιεχόμενο της ελευθερίας που καταρχήν απολαμβάνουμε στη Δύση, διαγραμμίζεται από τα όρια ενός συγκεκριμένου οικονομικού προγράμματος, ίσως αρκεί να διακρίνουμε ότι το πρώτο πράγμα που εξάγεται επεμβατικά ή παρεμβατικά (ή διευρυντικά) στον υπόλοιπο κόσμο (από το Ιράκ και τη Λιβύη έως την Ανατολική Ευρώπη) είναι η οικονομία της αγοράς και οι δημοκρατικές εκλογές, η δημοκρατία ως μέθοδος. Ίσως τότε αντιληφθούμε ότι η συνύπαρξη της φιλελεύθερης δημοκρατίας με την πρακτική του διαρκούς τειχισμού κρατών δεν είναι και τόσο αντιφατική, αλλά μια ακόμη έκφανση του συμπλέγματος νεοφιλελευθερισμού και νεοσυντηρητισμού που καθορίζει τη σύγχρονη συγκυρία στη Δύση. Και δεν χρειάζεται να αγναντεύουμε πέραν του Ατλαντικού για να την εντοπίσουμε. Βρίσκεται ήδη εδώ, δίπλα μας. Εντός των τειχών.
Τα κράτη της Δύσης δεν περιτειχίζονται απλώς. «Εντειχίζονται». Γίνονται αναπόσπαστο μέρος του τείχους που τα περιβάλλει. Τα τείχη αποκλείουν, αλλά και περικλείουν, ελέγχουν και κανονίζουν. Προδίδουν ασφαλώς την αρχική τους υπόσχεση. Είναι αδύνατο να ανασχέσουν το μίασμα των ανεπιθύμητων. Ωστόσο, δεν είναι αναποτελεσματικά, καθώς στοχεύουν πρωτίστως σε όσους βρίσκονται εντός τους. Όχι μόνον παράγουν ένα συλλογικό φαντασιακό ασφάλειας και ομοιογένειας, αλλά διαγραμμίζουν τα όρια μιας ηθικής κοινότητας που θεωρεί τον εαυτό της εξαιρετικό, αν και απλώς τελεί σε διαρκή κατάσταση εξαίρεσης. Ορίζουν μια κοινότητα που έχει ήδη εμπράκτως καταρρεύσει. Έχοντας ήδη καθορίσει το ήθος και τον ορθολογισμό της κοινότητας, τα τείχη ορίζουν την απρόβλεπτη και ανορθολογική φύση των εξωτερικών κινδύνων που παρεισφρέουν. Τα «εντειχισμένα» κράτη είναι η απόκριση του νεοσυντηρητικού κράτους στην απολιτική ζωή που έχουν ενεργοποιήσει οι νεοφιλελεύθερες πρακτικές και διαρκείς υπενθυμίσεις των συνεπειών της αναπόδραστης συμβίωσής τους.
Όταν η διαιώνιση της κατάστασης εξαίρεσης μετατρέπει την εξαίρεση σε κανόνα και τον κανόνα σε κανονικότητα, τότε ελάχιστα απομένουν από όσα κάποτε θεμελίωναν τον εξαιρετικό χαρακτήρα της Δύσης. Είναι ήδη σαφές ότι ο λεγόμενος Πόλεμος κατά της Τρομοκρατίας δεν αναπαράγει απλά τον τρόμο που κλήθηκε να πολεμήσει. Είναι ο σύγχρονος μετασχηματισμός της επεμβατικής πολιτικής που καταρχήν τον γέννησε, αλλά και η ασφαλέστερη εγγύηση μόνιμης πλέον αναστολής θεμελιακών και συνταγματικά κατοχυρωμένων δικαιωμάτων στη Δύση. Το αίτημα λοιπόν για τον τερματισμό του οφείλει καταρχήν να αρθρωθεί από τους λαούς της Δύσης. Όσο αυτό καθυστερεί, τόσο θα εδραιώνεται η πεποίθηση ότι ορθώς χαρακτηρίζεται ως τρομοκρατική κάθε φωνή ή δράση που αμφισβητεί τη νέα κανονικότητα.
Τη στιγμή που τόσα (και τέτοια) γίνονται στο όνομα της ελευθερίας, οφείλουμε να επαναδιεκδικήσουμε το πολιτικό της περιεχόμενο. Ο φιλελευθερισμός οφείλει να είναι υπόθεση όλων μας. Το ίδιο όμως και το αίτημα για ισότητα. Μόνον η ισόρροπη επιδίωξη ελευθερίας και ισότητας θα μπορούσε να εγγυηθεί κοινωνική και διεθνή δικαιοσύνη. Χωρίς δικαιοσύνη και εντός των τειχών, ο κυνισμός και η μισαλλοδοξία θα παραμείνουν οι ενστικτώδεις αντιδράσεις μιας κοινωνίας που λειτουργεί απλά ως η τυχαία συνάθροιση ιδιωτών (idiots). Ο Σίλερ κάποτε έγραψε ότι «ενάντια στη βλακεία ακόμα κι οι θεοί μάταια αγωνίζονται.» Οφείλουμε να απειθαρχήσουμε στον ποιητή.
ΔΕΙΤΕ ΕΠΙΣΗΣ: 30 Χρόνια από την Πτώση του Τείχους: Πέντε πράγματα για το Σιδηρούν Παραπέτασμα
