Τσέρνομπιλ: Η γενιά του εβαπορέ, η άγνοια και η παράνοια

Λέξεις: Πηνελόπη Στολικίδου

Ήταν 26η Απριλίου κοντά στη ροδαυγή όταν εξερράγη ο πυρηνικός αντιδραστήρας στο Τσερνομπίλ. Στην Ελλάδα όμως το εξήγησαν 8 μέρες αργότερα…

Ήταν 4 Μαΐου 1986. Κυριακή του Πάσχα. Σύσσωμη η ελληνική οικογένεια μαζεμένη γύρω από το γιορτινό τραπέζι, εύχεται με ένα ποτήρι κρασί στο ένα χέρι και με το άλλο τσιμπάει λαίμαργα από τον οβελία. Σκασμένοι από το φαΐ και αφού είχαν δώσει την άδεια στα παιδιά να πάνε να παίξουν, οι ενήλικες καθίσανε στον καναπέ απέναντι από την τηλεόραση. Μοναδικό τότε κανάλι η ΕΡΤ. Ανάμεσα στα ανέκδοτα και τις κουβέντες, στο βραδινό δελτίο ειδήσεων ο Κώστας Χούντας έλεγε: «Η σοβιετική κυβέρνηση ανακοίνωσε σήμερα επίσημα από την τηλεόραση ότι δυο άτομα σκοτώθηκαν και 6 τραυματίστηκαν, ενώ η περιοχή που βρίσκεται ο πυρηνικός αντιδραστήρας έχει εκκενωθεί, στην πόλη Τσέρνομπιλ (…)». Και τώρα τι;

Το ραδιενεργό νέφος είχε για τα καλά φτάσει πάνω από τη χώρα. 

Η Ευαγγελία, 36χρονη τότε, μητέρα 4 παιδιών θυμάται: 

«Καλέ ποια ενημέρωση; Τίποτα δεν μας έλεγαν. Από στόμα σε στόμα ό,τι μαθαίναμε από τους πιο μορφωμένους. Φάγαμε καλά-καλά το αρνί και μετά μας είπαν για το νέφος που ήρθε.»

Η αλαμπία και η μουντάδα της Μεγάλης Παρασκευής είχε διαρκέσει όλη τη Μεγάλη Εβδομάδα. Αυτό όμως δεν παραξένεψε κανέναν. Όλοι περίμεναν την κατάνυξη της ηλιόφωτης Κυριακής, ανήμερα του Πάσχα. Τούτη όμως δεν ήρθε ποτέ. Αντίθετα, η Μεγάλη Παρασκευή παρατάθηκε σε όλο το δεκαπενθήμερο του ’86. Από τα λόγια του Χούντα προσπάθησαν να καταλάβουν γιατί. Η ενημέρωση από τα μέσα της εποχής πενιχρή. Η γνώση επί των πραγμάτων ακόμα μικρότερη. Η στάση της κυβέρνησης της Σοβιετικής Ένωσης δυσχέραινε ακόμα περισσότερο την κατάσταση καθώς, στην αρχή προσπάθησε να αποκρύψει το γεγονός ενώ αργότερα που αναγκάστηκαν να το αποκαλύψουν εξαιτίας του μεγέθους της καταστροφής, οι πληροφορίες που έδιναν στον υπόλοιπο πλανήτη ήταν λίγες με αποτέλεσμα να μην γίνεται αντιληπτή η σοβαρότητά της. 

 Σε αυτό βοηθούσαν και φιλοσοβιετικά μέσα αναπαράγοντας την ψευδή άρνηση της ΕΣΣΔ σχετικά με το ατύχημα, εμμένοντας στην θέση τους για προπαγάνδα της Δύσης κατά της Σοβιετικής Ένωσης. Κύριο παράδειγμα αποτελεί ο «Ριζοσπάστης» με το πρωτοσέλιδο «Αντισοβιετικό ‘νέφος’». Η στάση της εφημερίδας προς το γεγονός συμπυκνώνεται στην φράση που ποτέ δεν ειπώθηκε αλλά υπονοήθηκε: φάτε μαρούλια άφοβα.

Η Βαΐτσα, 34χρονή τότε επίσης μητέρα τριών παιδιών, μου αφηγήθηκε:

«Όταν μας είπαν την είδηση, το πιστεύαμε και δεν το πιστεύαμε γιατί δεν ξέραμε τι ήταν αυτό. Δεν ξέραμε τι ήταν το Τσέρνομπιλ, δεν ξέραμε τι ήταν αυτή ή ενέργεια που έβγαλε. Για εμάς ήταν ξένα όλα αυτά, πρωτόγνωρα και πρωτάκουστα. Η πλήρης άγνοια. Μετά άρχισαν να το ψάχνουν οι δημοσιογράφοι και οι ειδικοί, άρχισαν να αποκτούν γνώσεις και να μας εξηγούν. Μετά καταλάβαμε τι είναι αυτό και τι μπορεί να μας κάνει.» Ο κόσμος περίμενε τι θα πουν στο δελτίο ειδήσεων. Δεν είχαν εικόνα της πραγματικότητας που επικρατούσε στην περιοχή. Υπήρχε άγνοια κινδύνου καθώς υπήρχε και άγνοια γεωγραφικής τοποθέτησης. Οι άνθρωποι που στην πλειονότητάς τους την δεκαετία του ’90 είχαν ολοκληρώσει τη βασική εκπαίδευση, άκουγαν Ουκρανία και Τσέρνομπιλ σκεπτόμενοι ότι απείχαν μισό ημισφαίριο από τα τεκταινόμενα. Μάθαιναν για ελικόπτερα που προσπαθούσαν να σβήσουν τη φωτιά και να ρίξουν τσιμέντο ώστε να περιορίσουν την ραδιενέργεια. Άκουσαν μόνο ότι ξέσπασε φωτιά και έτσι εξερράγη ο αντιδραστήρας. Και τι είναι ο αντιδραστήρας;

Από την τηλεόραση δεν μαθαίναμε και δεν καταλαβαίναμε αυτά που μας έλεγαν. Περισσότερο στο πνεύμα της κατάστασης μας έβαλαν τα έργα. Στο Star Trek ακούγαμε για αντιδραστήρες και άλλα τέτοια

Ένα χαμόγελο σχηματίστηκε στα χείλη μου στο άκουσμα της τοποθέτησης της Ευαγγελίας αλλά η σκέψη μου γρήγορα τοποθετήθηκε χρονολογικά υπενθυμίζοντάς μου ότι η τηλεόραση το 1986 είχε λιγότερο από 20 χρόνια ζωής, με ελάχιστα προγράμματα ενώ ο κινηματογράφος της εποχής έπαιζε κυρίως Βουγιουκλάκη και Ψάλτη. «Εκεί ακούσαμε για πρώτη φορά για αντιδραστήρες και ενέργειες που έδιναν ώθηση στα διαστημόπλοια. Αλλά δεν τα είδαμε, δεν τα ξέραμε. Σκεφτόμασταν ότι ήταν μυθοπλασία οπότε δεν δίναμε πολλή σημασία.»

Και για το ίδιο το Τσέρνομπιλ δεν έδειξαν περισσότερα. Μόνο κάποια πλάνα έπαιξαν στην τηλεόραση από ‘ένα εργοστάσιο να βγάζει καπνό’. Τα μέσα όπως και η κυβέρνηση Παπανδρέου προσπάθησαν να κρατήσουν ισορροπίες μεταξύ άγνοιας και παράνοιας. Στην αρχή και με τις λίγες πληροφορίες που παρείχε η ΕΣΣΔ δεν παρουσίασαν το γεγονός τραγικά για να μην πανικοβληθεί ο κόσμος. Ήταν κάτι καινούριο. Και το καινούριο είναι συνήθως τρομακτικό. 

Ο Μιλτιάδης Παπαϊωάννου, κυβερνητικός εκπρόσωπος της κυβέρνησης ΠΑΣΟΚ το 1986 είχε δηλώσει τρεις μέρες μετά την πρώτη ανακοίνωση: «Η Ελληνική Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας παρακολουθεί και ελέγχει την κατάσταση με συνεχείς μετρήσεις στον ελληνικό χώρο».

 Μέχρι εκείνη τη στιγμή ο «Δημόκριτος», ο αρμόδιος φορέας διαχείρισης τέτοιας κρίσης, δεν ήταν σε θέση να προσδιορίσει την κίνηση του νέφους.

«Το σύννεφο έχει μετακινηθεί σχεδόν μέχρι τη Βουλγαρία. Εδώ δεν ξέρουμε άμα είχε έρθει. Και δεν ξέρουμε και για ποιο λόγο. Και δεν ξέρουμε γιατί δεν μας έχει πει κανείς τίποτα. Υπήρχαν κάποιες αναφορές ότι υπήρχαν κάποιες αυξημένες τιμές ραδιενέργειας κάπου στη Δράμα, κάπου στην Ορεστιάδα. Κανείς δεν μας είπε ότι αυτό οφείλεται στο ατύχημα του Τσέρνομπιλ.» Ο Κωνσταντίνος ήταν τότε 20 χρονών.

Επίσημος σχεδιασμός ραδιενεργού χάρτη της χώρας δημιουργείται δύο μήνες μετά την έκρηξη του πυρηνικού αντιδραστήρα από το Τμήμα Μηχανολόγων Μηχανικών του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου με επικεφαλής τον καθηγητή Σίμο Σιμόπουλο.

Ο φόβος της βροχής και ο πόλεμος των super market

«Αφού φάγαμε πρώτα και ήπιαμε ότι είχε και δεν είχε, αφού φάγαμε φρούτα, λαχανικά, μετά βγήκαν και είπαν  ‘α έγινε και ατύχημα στο Τσέρνομπιλ’.»

Η Ηλέκτρα ήταν στην πρώιμη εφηβεία όταν έγινε το δυστύχημα στο πυρηνικό εργοστάσιο.

Η κυβέρνηση δεν επέβαλε κανέναν περιορισμό στις βιολογικές τροφές την εβδομάδα του Πάσχα. Οι παραγωγοί έκαναν ό,τι περνούσε από το χέρι τους ώστε να πείσουν τον κόσμο ότι τα προϊόντα τους ήταν ασφαλή. Κύριο μέλημα, να μην καταρρεύσει η αγορά και η οικονομία. Εξ ου και η αποσιώπηση του δυστυχήματος με τον κόσμο να ψωνίζει κανονικά στις αγορές για το Πασχαλινό τραπέζι αγνοώντας τις επικίνδυνες επιπτώσεις. Σε προσπάθειά τους να πείσουν, η Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας διενήργησε ως εξής:

«Φάγαμε πάρα πολλές φράουλες εκείνη τη χρονιά! Ξέρεις τι φράουλα φάγαμε;» 

Αυτή είναι η πιο έντονη ανάμνηση της Σοφίας από ‘τη χρονιά του Τσέρνομπιλ’.

 «Και το αρνί το φάγαμε και τα μαρούλια τα φάγαμε αφού τα πλύναμε, τα βάλαμε στο ξύδι για να καθαριστούν υποτίθεται καλά» συμπληρώνει η Ευαγγελία ενώ θα περίμενε κανείς πως ο Αλέξης θα είχε πολύ λίγες αναμνήσεις από τα 7 του χρόνια…

«Καλέ πώς δεν θυμάμαι. Μου κόψανε το κανονικό το γάλα και θέλανε να πίνω Νουνού που δεν μπορούσα να το πιώ με τίποτα;! Πού έπρεπε να τρώμε μακαρόνια που είχαν συσκευαστεί δεν ξέρω ΄γω πότε! Ρύζια, μακαρόνια, τέτοια κάνανε! Ό,τι ήταν φρέσκο δεν το παίρνανε. Πορτοκάλια, τέτοια, δεν (παίρνανε).»

Στην ομολογία του αυτή συμπύκνωσε την φρενίτιδα που επικράτησε στην εγχώρια αγορά μετά την πρώτη ενημέρωση. Μετά το νέφος ακολούθησε η βροχή. Τα μολυσμένα σωματίδια υδρατμών του νέφους με τη βροχή  μόλυναν ύδατα και έδαφος. Από τα Μέσα της εποχής είχαν ήδη ξεκινήσει οι οδηγίες προφύλαξης. Το νερό δεν έπρεπε να πίνεται απευθείας. Πρώτα το έβραζαν, έπειτα στο ψυγείο να κρυώσει και τέλος στο ποτήρι έτοιμο για πόση. Φρούτα και λαχανικά έπρεπε να τα ξεχάσουν. «Πρώτα είπαν τρώτε ό,τι βγαίνει κάτω από τα δέντρα. Μετά είπαν τίποτα κάτω από τα δέντρα. Μόνο ότι φύτρωνε κάτω από τους 20 πόντους λεγόταν ότι είναι πιο ασφαλές προς βρώση επειδή δεν το έπιανε η βροχή.» μου εξηγεί η Βαΐτσα. 

«Μας τρελάνανε στην κυριολεξία: Οπότε κάναμε το σταυρό μας και τρώγαμε απ’ όλα»

Ύστερα ξεκίνησε «ο πόλεμος του εβαπορέ». Η χώρα βίωνε καταστάσεις πολέμου. Τα super market είχαν κυριολεκτικά αδειάσει από συσκευασμένες τροφές. Από τις 5 Μαΐου και για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα οι μόνες τροφές που κατανάλωναν ήταν απαραιτήτως συσκευασμένες και μάλιστα όσο νωρίτερα του Απριλίου του ’86, τόσο πιο ασφαλείς ένιωθαν. Τέλη άνοιξης και ο κόσμος προμηθευόταν τρόφιμα και αγαθά πρώτης ανάγκης σαν να προετοιμαζόταν για βαρύ χειμώνα. Επικρατούσε τρέλα, απελπισία αλλά πιο πολύ, φόβος και άγνοια για το αύριο.

«Τρέχαμε, γινόταν χαμός για να πάρουμε ένα νουνού για τα παιδιά. Η μάνα μου δεν το πίστευε. Ευτυχώς είχαμε ένα γνωστό παντοπώλη και φόρτωσε το αυτοκίνητο και μας έφερε κάποια πράγματα.»

Ο μπαμπάς της Ηλέκτρας και του Αλέξη είχε πάντα αποθηκευμένες κονσέρβες με zwan. Ανάμνηση που τους έμεινε καλά χαραγμένη από εκείνη την εποχή:

«Έτσι τη βγάλαμε. Με ψωμί και zwan.»

Μία φράση θα μπορούσε λοιπόν να περιγράψει το Τσέρνομπιλ στην Ελλάδα: 

Ψωμί, zwan και Star Trek!!!

*H Πηνελόπη Στολικίδου είναι τελειόφοιτη φοιτήτρια στο τμήμα Δημοσιογραφίας & Μέσων Επικοινωνίας του ΑΠΘ