TURMAC: Η μεγάλη καπνοβιομηχανία του Μεσοπολέμου

Tην Παρασκευή 27 Μαρτίου και ώρα 20:00, στο Κέντρο Ιστορίας Μπίλη στην Πλατεία Ιπποδρομίου, εγκανιάζεται η έκθεση “Turmac, Καβάλα-Θεσσαλονίκη-Άμστερντάμ: Η μεγάλη καπνοβιομηχανία του Μεσοπολέμου μέσα από αντικείμενα της συλλογής Γ. Θωμάρεη”. Λίγοι γνωρίζουν την ιστορία αυτής της βιομηχανίας ανατολίτικων τσιγάρων που παρήκμασε και τελικά εξαφανίστηκε όταν η Δύση εγκαινίασε την εποχή του Marlboro.

Τα TURMAC ήταν τα Marlboro της εποχής των Μπασμάδων και των χρυσόφυλλων. Μια από τις ιδιαιτερότητες της ιστορίας τους είναι ότι βάσισαν το μάρκετιγκ τους στη γυναικεία απελευθέρωση, ενώ τα Marlboro στο «μάτσο» αρσενικό. Γεγονός που δείχνει ότι η Ανατολή των 20ς και 30ς ήταν πολύ μπροστά σε σχέση με τη Δύση των 50ς. Όταν οι Αμερικάνοι προώθησαν τα Virginia αρχίζει η πτώση της καπνοβιομηχανίας των τσιγάρων TURMAC. Αλλά ας πάρουμε την γοητευτική ιστορία από την αρχή.

Με το βλέμμα στραμμένο στη Δύση, η άφιξη του Οθωμανού (με την πλήρη, κατά Ορχάν Παμούκ, σημασία του όρου) μεγιστάνα Kiazim Emin Bey, στον σιδηροδρομικό σταθμό του Zevenaar, στην Ολλανδία, μοιάζει σαν ένα επεισόδιο από τις ‘Χίλιες και μια Νύχτες’ της Σεχραζάντ. Ο Kiazim ταξίδευε με το ιδιωτικό του τρένο (!), περιστοιχισμένος πάντα από μέγα πλήθος: συμβούλους, παρατρεχάμενους, υπηρέτες και αρειμανίως καπνίζουσες κυρίες του χαρεμιού του, απελευθερωμένες στη συμπεριφορά, αλλά πάντα στα πλαίσια του χαρεμιού, σύμφωνα με τα προαιώνια πρότυπα της Ανατολής.

Στις αρχές του 20ου αιώνα το κάπνισμα έχει γίνει της μόδας: οι γεωργοί φτιάχνουν φυτείες καπνού, οι πολίτες φυτεύουν καπνό ακόμα και στους κήπους τους – ωστόσο η ποιότητα του καπνού στις χώρες του ευρωπαϊκού Βορρά και Κέντρου είναι χαμηλή. Ο Kiazim ήδη προμηθεύεται τις καλύτερες ποιότητες καπνού της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, φτιάχνει και δικά του τσιγάρα και πλουτίζει κινούμενος διαρκώς ανάμεσα στην Καβάλα και την Κωνσταντινούπολη.

Το 1920 φτάνει στο Zevenaar και, με τον Ολλανδό συνέταιρο του William Carel Buschhammer δημιουργούν την πολυεθνική TURMAC.

Η κορυφαία ποιότητα καπνού και η επιθετική και πρωτοποριακή πολιτική μάρκετινγκ των Ολλανδών εμπόρων – ανατολίτικη αισθητική και μενταλιτέ, μυθοποιημένη για δυτικά ακροατήρια -, έχουν ως αποτέλεσμα τα τσιγάρα TURMAC να φτάσουν γρήγορα στη κορυφή της αποδοχής και της κατανάλωσης.

Χρυσά επιστόμια, υπέροχα πολύχρωμα κουτιά ή πακέτα σε στυλ Αρτ Νουβό, παλάτια της Ανατολής, νωχελικές αστές κυρίες που καπνίζουν φορώντας τουρμπάνια, φτιάχνουν έναν μύθο που ταιριάζει απόλυτα με την ατμόσφαιρα του μεσοπολέμου.

Οι θυγατρικές της TURMAC

Στην Αίγυπτο: Αλεξόπουλος ABYDOS Στην Κωνσταντινούπολη: El Selim, Smyrna Στην Ολλανδία: A. Broches & Co, J. Van Kerckhof Στις ΗΠΑ: United Cigarette Factories, Penguin

Οι θυγατρικές της Ανατολής (Αίγυπτος, Τουρκία) διοχέτευαν συνήθως στην αγορά τσιγάρα χαμηλότερης ποιότητας, γιατί, κυρίως την δεκαετία του 1930, τα TURMAC θεωρούνταν πιθανώς τα καλύτερα τσιγάρα της Ευρώπης.

Η Ολλανδική φίρμα J. Van Kerckhof ήταν παλαιή βιομηχανία τσιγάρων (από το1895), η οποία σχετίζεται και με την συμφωνία μεταξύ των Willem Carel Buschhammer και Kiazim Emin Bey για την δημιουργία του εργοστασίου της TURMAC στο ZEVENAAR, από Ολλανδικά κεφάλαια το 1921.

Η United Cigarette Factories αποτέλεσε την προσπάθεια της TURMAC να εισχωρήσει στην Αμερικανική αγορά, με άριστης ποιότητας τσιγάρα π.χ. COCKTAIL, FORD κλπ

Τα Penguin της United Cigarette Factories ήταν εξαιρετικής ποιότητας τσιγάρα Μεντόλ για κυρίες (από τα πρώτα μεντόλ στην ιστορία).

Καβάλα, η Μέκκα του καπνού

Η Καβάλα, ως κέντρο της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης όπου, από τον 19ο Αιώνα, καλλιεργείται η εξαιρετική ποικιλία καπνού «μπασμάς» (χρυσόφυλλα), αλλά και λόγω του φυσικού λιμανιού της, που έχει τη δυνατότητα εξυπηρέτησης μεγάλων εμπορικών πλοίων, καταφέρνει, από το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, να ελέγχει την επεξεργασία, την εμπορική εκμετάλλευση και το εξαγωγικό εμπόριο των καπνών της Βαλκανικής.

Εξελίσσεται σε μια σημαντική πόλη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όπου ζουν Έλληνες, Οθωμανοί, Βούλγαροι, Εβραίοι. Η ανάπτυξη του καπνεμπορίου φέρνει εμπορικούς οίκους της Ευρώπης που επιθυμούν να εξασφαλίσουν τα πολυπόθητα καπνά, ακόμα και προξενεία ευρωπαϊκών χωρών για την εξυπηρέτηση των συμφερόντων τους.

Στο περιβάλλον αυτό γεννιέται η TURMAC.

Η μεγάλη οικονομική ανάπτυξη προκαλεί συνταρακτικές αλλαγές στην κοινωνία της Καβάλας, δημιουργώντας μια κοσμοπολίτικη αστική τάξη που συναλλάσσεται εμπορικά με την Ευρώπη, αλλά και ένα πολυπολιτισμικό δυναμικό συνδικαλιστικό κίνημα που σημαδεύει τα τελευταία χρόνια της οθωμανικής διοίκησης, αλλά και τα πρώτα της νέας ελληνικής. Οι καπνεργάτες θα αποτελέσουν, για όλο το διάστημα του Μεσοπολέμου, τον πολιορκητικό κριό του Ελληνικού εργατικού κινήματος.

Η οικονομική ζωή της Καβάλας, όσον αφορά στο καπνεμπόριο, περνά σε περίοδο ύφεσης μετά το 1950, με την επικράτηση της μόδας της ποικιλίας καπνού «Βιρτζίνια» σε βάρος των ντόπιων ποικιλιών.

Η στροφή, μετά τον πόλεμο, των Ευρωπαίων καπνιστών προς τις αμερικανικές ποικιλίες καπνού (Virginia κ.λ.π.) αφενός, η επέλαση της Αρτ Ντεκό αισθητικής αφετέρου, η οποία αφαιρεί από την ΤURMAC την ιδιαιτερότητα της ανατολίτικης έκφρασης, φέρνουν την πτώση. Το τελευταίο πακέτο ΤURMAC παράγεται το 1960.

TURMAC, διαφήμιση και μάρκετινγκ: η Ανατολή, η Αρ Νουβό και η γυναικεία απελευθέρωση.

Πέρα από την αναμφισβήτητα κορυφαία ποιότητα καπνών της TURMAC, η θέση της εταιρείας στην κορυφή των εταιρειών καπνού της εποχής του Μεσοπολέμου, οφείλεται στο ιδιοφυές μάρκετινγκ των Ολλανδών εμπόρων. Η προώθηση των προϊόντων της εταιρείας βασίστηκε σε συνδυασμό δυο προσεγγίσεων: αφενός μεν ήταν ο μύθος της Ανατολής, με αισθητική Αρ Νουβό, αφετέρου δε η γυναικεία απελευθέρωση.

Το όραμα του Kiazim Emin Bey, για ένα τσιγάρο εξαιρετικής ποιότητας που να παραπέμπει γευστικά, πνευματικά και αισθητικά στην Ανατολή, βρήκε την τέλεια έκφραση του στην δουλειά και τέχνη του ζωγράφου A. Galib. Ο Galib υπήρξε κορυφαίος καλλιτέχνης της Αρ Νουβό με ανατολίτικες αναφορές. H συνεργασία του Galib με την TURMAC απέδωσε ορισμένα από τα ωραιότερα δημιουργήματα της τέχνης της χρωμολιθογραφίας και μερικά από τα ωραιότερα πακέτα τσιγάρων της ιστορίας.

Πριν από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, το γυναικείο κάπνισμα σχετιζόταν με τα «χαλαρά ήθη» των ιεροδούλων και των περιθωριακών, απειθάρχητων, επαναστατημένων γυναικών. Οι Ολλανδοί έμποροι κατάφεραν να αντιστρέψουν αυτόν τον μύθο τις δεκαετίες του 1920 και του 1930, συνδέοντας το κάπνισμα με τα απελευθερωτικά κινήματα των γυναικών και αναδεικνύοντας το τσιγάρο σε σύμβολο της ανεξαρτησίας των γυναικών.

Στο πακέτο APARTO η γυναίκα καπνίζοντας το τσιγάρο της, απεικονίζεται εντελώς λευκή με εξαιρετική αγνότητα και καθαρότητα, ώστε να μη συσχετίζεται το γεγονός ότι καπνίζει, με αμφίβολο ήθος. Το βλέμμα της μοιάζει αγγελικό, έτσι όπως καπνίζει το τσιγάρο της.

Τα «δωράκια» της TURMAC

Στον μεσοπόλεμο ήταν ευρύτατα διαδεδομένο, μέσα στα πακέτα των τσιγάρων, να βρίσκονται μικροαντικείμενα για συλλογές. Η μόδα αυτή μεταπολεμικά διατηρήθηκε σε άλλα προϊόντα (π.χ. σοκολάτες) που απευθύνονταν κυρίως σε παιδιά.

Στα συλλεκτικά δώρα της περιλαμβάνεται και μια συλλογή από μικρά μεταξωτά υφαντά με όλες τις σημαίες της υφηλίου, του 1930.

Η Συσκευασία – έργο τέχνης

Υπήρξαν 5 σταθμοί στην εξέλιξη της συσκευασίας τσιγάρων: 1. 1450, ανακάλυψη τυπογραφίας: Η συσκευασία των προϊόντων δεν είχε σημειώσει από την αρχαιότητα μέχρι την ανακάλυψη της τυπογραφίας το 1450 μ.χ. καμία πρόοδο. Χρησιμοποιούνταν κυρίως πήλινα ή γυάλινα δοχεία. Αυτό αλλάζει με την τυπογραφία που επιτρέπει την εκτύπωση ετικετών. Χρειάστηκαν όμως να περάσουν 300 χρόνια για να παραχθεί το χαρτί βιομηχανικά. 2. 1730, κατασκευή τσίγκου: Το 1730 κατασκευάζεται στη Γερμανία για πρώτη φορά έλασμα τσίγκου φέρνοντας επανάσταση στην κατασκευή μεταλλικών κουτιών και κονσερβών. 3. 1796, εφεύρεση λιθογραφίας: Mε την εφεύρεση της λιθογραφίας γίνεται δυνατόν να εκτυπωθούν χρώματα σε χαρτί. 4. 1905, χαρτί με επίστρωση αλουμινίου (“χρυσόχαρτο”) 5. 1950, κυκλοφορεί το “σελοφάν”

Στις αρχές του 20ού αιώνα υπήρχαν λοιπόν όλα τα διαθέσιμα υλικά για τη συσκευασία των τσιγάρων.

Η ΤURMAC πρωτοπορεί χρησιμοποιώντας τα νέα αυτά υλικά και μας δίνει τη δυνατότητα να παρακολουθήσουμε την εξέλιξη της τεχνολογίας της συσκευασίας καθώς και την αισθητική της περιόδου αυτής. Οι συσκευασίες της TURMAC ακολουθούν τα σύγχρονα ρεύματα μοντερνισμού της τέχνης ξεκινώντας με σχεδιασμούς συσκευασιών σε στιλ Αρ Νουβό, αργότερα Αρ Ντεκό, Bauhaus φτάνοντας μέχρι τα 60’s όταν πλέον αναστέλλεται η παραγωγή.

Οι πρώτες συσκευασίες είναι τσίγκινα κουτιά με έγχρωμη χάρτινη επικάλυψη. Αυτές δίνουν τη θέση τους σε τσίγκινα κουτιά με απευθείας εκτύπωση στον τσίγκο.

Μετά την “ανατολίτικη” αισθητική της πρώτης φάσης της εταιρίας στην Καβάλα και την Κωνσταντινούπολη και τη μεταφορά της έδρας στην Ολλανδία, κάνουν σιγά σιγά την εμφάνισή τους στην Ευρώπη τσιγάρα προερχόμενα από την Αμερική με τεχνητά αρωματισμένο καπνό τύπου Virginia και American Blend, τα οποία και επικρατούν μεταπολεμικά, φέρνοντας μαζί τους την ελλειπτική οπτικοεπικοινωνιακή αισθητική των σύγχρονων συσκευασιών.

Έτσι λοιπόν, στην τελευταία φάση της εταιρίας, τα τσίγκινα αντικαθίστανται από χαρτονένια κουτιά με σελοφάν και “χρυσόχαρτο” (ακόμη και το λογότυπο της εταιρίας προσαρμόζεται στις νέες απαιτήσεις).

Το Μέγεθος των κουτιών των Τσιγάρων

Τα τελευταία 50 χρόνια έχει επικρατήσει, η πώληση των τσιγάρων να γίνεται σε κουτιά ή πακέτα των 20 τσιγάρων. Οι παλαιότεροι από μας θυμούνται ότι, μέχρι την δεκαετία του 70, υπήρχαν στην αγορά και κουτιά των 10 τσιγάρων.

Ωστόσο, στην ιστορία της ακμής της εμπορίας του τσιγάρου, η οποία αρχίζει από τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα, εμφανίστηκαν στην αγορά πολλά μεγέθη κουτιών τσιγάρων, όπως μεταλλικά κουτιά με επικολλημένη χάρτινη ετικέτα (των 25 τσιγάρων).

Μπορούμε με σχετική βεβαιότητα να υποθέσουμε ότι τα πρώτα κουτιά της TURMAC που εμφανίστηκαν στην αγορά ήταν των 25 τσιγάρων. Τούτο δε γιατί τα παλαιότερα κουτιά της TURMAC που βρίσκουμε, είναι τα, μάλλον άτεχνα κατασκευασμένα, μεταλλικά κουτιά από κράμα κασσίτερου επί των οποίων έχουν επικολληθεί χρωμολιθογραφημένες επιγραφές σε χαρτί. Όσα τέτοια κουτιά έχουν βρεθεί είναι των 25 τσιγάρων. Η χρωμολιθογραφία επί μεταλλικής επιφάνειας είναι στις αρχές του 20ου αιώνα ακόμη νέα τεχνολογία και πολύ ακριβή για μαζική εμπορική χρήση.

Από την δεκαετία του 1920, η χρωμολιθόγραφη παράσταση μπορεί πια εύκολα να εκτυπώνεται επί του μετάλλου. Τα μεγέθη στα οποία εμφανίζονται τα κουτιά τσιγάρων στην αγορά είναι 10, 20 και 25 για την πώληση πακέτων σε ιδιώτες και 50 και 100, κυρίως για την πώληση «χύμα» τσιγάρων, πράγμα πολύ συνηθισμένο μέχρι και την δεκαετία του 1950. Υπήρξε και ορθιο μεταλλικό κουτί των 20 τσιγάρων με ελλειπτικό σχήμα (οβάλ) και χρωμολιθογραφημένο. Προφανώς πολυτελής κατασκευή, υψηλού συγκριτικά κόστους, χρησιμοποιήθηκε για την κορυφαία ποιότητα τσιγάρων TURMAC, μάρκας APARTO. Το ίδιο ασυνήθιστο σχήμα χρησιμοποιήθηκε επίσης από την θυγατρική της TURMAC στην Αμερική United Cigarette Factories, για την κορυφαία μάρκα της COCKTAIL.

Στην ιστορία θα μείνουν και τα κουτιά JEAN HARLOW (The JEAN HARLOW tins). Ο μύθος λέει ότι το μοντέλο που χρησιμοποιήθηκε για το σχέδιο των κουτιών των 50 και 20 (οβάλ) τσιγάρων, της κορυφαίας μάρκας APARTO, ήταν η μεγάλη χολιγουντιανή σταρ της εποχής του 30ς. Η ομοιότητα πάντως υπάρχει και είναι καταπληκτική. Σε κάθε περίπτωση πρόκειται για αριστουργήματα της τέχνης της χρωμολιθογραφίας επί μετάλλου.

Σε κάποιες ιδιαίτερες περιπτώσεις έχουν εμφανιστεί στην αγορά και κουτιά με ασυνήθιστο αριθμό τσιγάρων όπως π.χ. το πανέμορφο κουτί μάρκας EDIB (τα EDIB ήταν τα ελαφριά τσιγάρα της TURMAC που απευθύνονταν κυρίως σε γυναίκες καπνίστριες) χωρητικότητας 60 !! τσιγάρων, εποχής 1925-30, το οποίο πρέπει να κυκλοφόρησε για κάποιον εορταστικό ή αναμνηστικό λόγο. Εμφανίζονται επίσης μικρά διαφημιστικά πακετάκια των 2 ή 3 τσιγάρων, αλλά και πακέτο τσιγάρων ειδικής παραγγελίας (μάρκα SVEA) για να δίνεται δώρο στους επιβάτες κρουαζιέρας στα Σκανδιναβικά Φιόρδ!

Το 1ο Σχέδιο της TURMAC. Εμφανίζεται στα πρώτα χρόνια της Εταιρείας (Δεκαετία του 1910).

Το 2ο Σχέδιο της TURMAC. Εμφανίζεται σε μεγάλο πλήθος αποχρώσεων και μικροπαραλλαγών, για 20 περίπου χρόνια. (Δεκαετίες του 1920 και 1930).