Victim Blaming: Γιατί κατηγορούμε πάντα τα θύματα;

*Το παρακάτω κείμενο είναι μετάφραση του Why Do We Blame Victims? από την επιστήμονα Juliana Breines στο PsychologyToday / Μτφρ: Κατερίνα Μοσχούλα

Τη χρονιά που πέρασε ζήσαμε πολλά άσχημα. Άνθρωποι ξυλοκοπήθηκαν μέχρι θανάτου, βιάστηκαν, δολοφονήθηκαν εν ψυχρώ, άλλοι εξευτελίστηκαν στα ΜΜΕ για τις επιλογές τους, με αφορμή την ψυχική ή τη σωματική τους υγεία, έπεσαν θύματα εκβιασμού στο χώρο της εκπαίδευσης, καταδικάστηκαν με άδικες ποινές, εγκλωβίστηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης… και ο κατάλογος δεν έχει τέλος.

Δεν θα εξετάσω αν φταίγαμε ή αν τα προκαλέσαμε όλα αυτά. Τουλάχιστον όχι εδώ. Αυτό στο οποίο θέλω να σταθώ είναι η ευκολία και η ταχύτητα με την οποία αποστασιοποιηθήκαμε από καθέναν από αυτούς τους ανθρώπους. Μάλιστα, δεν αρκεστήκαμε στο να συνεχίσουμε ανέμελοι τις ζωές μας, αλλά σταθήκαμε, γράψαμε και ξαναγράψαμε, διαφωνήσαμε έως μαλώσαμε προκειμένου να πείσουμε έστω και έναν ότι οι ίδιοι έφταιγαν για όσα έπαθαν, ότι το άξιζαν. Ή μάλλον όχι οποιονδήποτε έναν, μόνο τον ίδιο μας τον εαυτό.

Στην αναζήτηση του «γιατί;» γίναμε τόσο απάνθρωποι, έπεσα πάνω σε ένα άρθρο που με βοήθησε. Το μετέφρασα, άλλοτε πιστά κι αλλού πιο ελεύθερα, για να το μοιραστώ ως κατεπείγον. Όχι ως άλλοθι για την ανθρωποφαγία φυσικά, αλλά για να αναγνωρίσουμε τις πτυχές του τέρατος μέσα μας και να κάνουμε κάτι για αυτές. Ας πούμε σαν στόχο για τη νέα χρονιά. Ιδού, λοιπόν, τι είναι το victim blaming και γιατί επιμένουμε να εξασκούμε αυτό το ολέθριο σπορ.

Γιατί κατηγορούμε τα θύματα;

Όταν η κακοτυχία των άλλων μοιάζει με απειλή.

Τον Οκτώβριο, ο Jonathan Martin, ένας ποδοσφαιριστής της Miami Dolphins, έφυγε από την ομάδα εξαιτίας της κακομεταχείρισής του από συμπαίκτες του, η οποία περιλάμβανε τη λήψη απειλητικών μηνυμάτων από έναν άλλο παίκτη. Το συμβάν προκάλεσε προβληματισμούς για την παρενόχληση εντός της Εθνικής Ομοσπονδίας Ποδοσφαίρου (NFL), αλλά επίσης ενθάρρυνε κάποιους να υπαινιχθούν ότι ο ίδιος ο Martin φέρει το λιγότερο μερική ευθύνη για το μίσος εναντίον του. Για παράδειγμα, ένας άλλος παίκτης της NFL δήλωσε σε μια συνέντευξη ότι ο Martin «είναι εξίσου υπαίτιος επειδή το επέτρεψε να συμβεί» και ότι θα έπρεπε να έχει φερθεί σαν άντρας. Άλλοι υποστήριξαν ότι ο Martin είναι υπερευαίσθητος και έκανε τον εαυτό του εύκολο στόχο.

Αυτού του είδους η στοχοποίηση του θύματος δεν είναι μοναδική σε περιπτώσεις εκφοβισμού. Εντοπίζεται σε ιστορίες θυμάτων βιασμού, όταν άνθρωποι που ζουν στη φτώχεια θεωρούνται τεμπέληδες και χωρίς κίνητρο, όταν αυτοί που πάσχουν από νοητικές ή σωματικές ασθένειες εικάζεται ότι προκάλεσαν την αρρώστια λόγω ανεπαρκών επιλογών τρόπου ζωής. Υπάρχουν περιπτώσεις που τα θύματα ίσως όντως φέρουν ορισμένη ευθύνη για την κακοτυχία τους, αλλά πάρα πολύ συχνά αυτή η ευθύνη μεγεθύνεται υπερβολικά και άλλοι παράγοντες παραβλέπονται ή και αγνοούνται. Γιατί είμαστε τόσο πρόθυμοι να κατηγορούμε τα θύματα, ακόμη και όταν φαινομενικά δεν έχουμε τίποτα να κερδίσουμε;

Η στοχοποίηση του θύματος δεν αφορά απλά το να αποφύγουμε να κατηγορηθούμε ως συνυπαίτιοι –αφορά το να αποφύγουμε να νιώσουμε αδύναμοι και ευπαθείς. Όσο πιο αθώο το θύμα, τόσο πιο απειλητικά είναι τα παραπάνω. Τα θύματα απειλούν την αίσθησή μας ότι ο κόσμος είναι ένα ασφαλής και ηθικός, όπου καλά πράγματα συμβαίνουν σε καλούς ανθρώπους και άσχημα πράγματα συμβαίνουν σε κακούς ανθρώπους. Όταν συμβαίνουν άσχημα πράγματα σε καλούς ανθρώπους, αυτό υποδηλώνει ότι κανείς μας δεν είναι ασφαλής, ότι ασχέτως με το πόσο καλοί είμαστε, μπορεί κι εμείς ακόμη να είμαστε ευάλωτοι και ευπαθείς σε κινδύνους. Η ιδέα ότι η κακοτυχία μπορεί να είναι εντελώς τυχαία, χτυπώντας οποιονδήποτε οποιαδήποτε στιγμή, είναι μια τρομακτική σκέψη, και την ίδια ώρα αντιμετωπίζουμε καθημερινά ενδείξεις ότι μάλλον είναι αλήθεια.

Τη δεκαετία του 1960, ο κοινωνικός ψυχολόγος Dr. Melvin Lerner διενέργησε μια διάσημη σειρά ερευνών, στις οποίες βρήκε ότι όταν οι συμμετέχοντες παρακολουθούσαν κάποιο άλλο άτομο να δέχεται ηλεκτροσόκ και ήταν ανήμποροι να παρέμβουν, ξεκινούσαν να υποβιβάζουν τα θύματα. Όσο πιο άδικο και δριμύ φαινόταν να είναι το βασανιστήριο, τόσο μεγαλύτερη η υποτίμηση. Ακόλουθες συμπληρωματικές έρευνες βρήκαν ότι παρόμοιο φαινόμενο συμβαίνει όταν οι άνθρωποι αξιολογούν τα θύματα αυτοκινητικών ατυχημάτων, βιασμού, ενδοοικογενειακής βίας, αρρώστιας και φτώχειας.

Έρευνα του Dr. Ronnie Janoff-Bulman προτείνει ότι κάποιες φορές τα θύματα ακόμα υποτιμούν τους εαυτούς τους, εντοπίζοντας την αιτία των δεινών τους στη δική τους συμπεριφορά, αλλά όχι στα χαρακτηριστικά ανοχής που έχουν, σε μια προσπάθεια να κάνουν τα αρνητικά γεγονότα να φαίνονται πιο ελεγχόμενα και επομένως εφικτό να αποφευχθούν στο μέλλον.

Ο Lerner διατύπωσε τη θεωρία ότι αυτές οι τάσεις ενοχοποίησης των θυμάτων πηγάζουν από την πίστη σε έναν δίκαιο κόσμο, έναν κόσμο που οι πράξεις έχουν προβλέψιμες συνέπειες και οι άνθρωποι μπορούν να ελέγξουν αυτό που θα τους συμβεί. Αυτό περικλείεται σε κοινές φράσεις όπως «ρόδα είναι και γυρίζει» (σ.σ. «what goes around comes around») και «ό,τι έσπειρες θα θερίσεις» (σ.σ. «you reap what you sow»).

Θέλουμε να πιστεύουμε ότι η δικαιοσύνη θα τιμωρήσει όσους κάνουν κάτι λάθος, ενώ οι καλοί, οι τίμιοι άνθρωποι που ακολουθούν τους κανόνες θα ανταμειφθούν. Η έρευνα έχει καταδείξει, χωρίς να μας εκπλήσσει, ότι οι άνθρωποι που πιστεύουν ότι ο κόσμος είναι ένα δίκαιο μέρος είναι πιο ευτυχισμένοι και λιγότερο καταθλιπτικοί. Όμως αυτή η ευτυχία έχει το κόστος της –μπορεί να μειώσει την ενσυναίσθησή μας για αυτούς που υποφέρουν, και μπορεί μάλιστα να συνεισφέρουμε στο να υποφέρουν αυξάνοντας το στίγμα.

Άρα η μόνη εναλλακτική από το να πιστεύουμε ότι ο κόσμος είναι δίκαιος είναι μια αίσθηση ανημπορίας και κατάθλιψης; Όχι βέβαια. Οι άνθρωποι μπορούν να πιστεύουν ότι ο κόσμος είναι γεμάτος από αδικία αλλά να πιστεύουν επίσης ότι είναι ικανοί να τον κάνουν πιο δίκαιο με τις πράξεις τους. Ένας τρόπος να κάνουμε τον κόσμο καλύτερο είναι να παλέψουμε την παρόρμηση να εκλογικεύουμε τον πόνο των άλλων, και να αναγνωρίζουμε ότι θα μπορούσαμε εύκολα να ήμασταν εμείς στη θέση τους.

Αυτή η αναγνώριση μπορεί να είναι άβολη, να μας αναστατώνει, αλλά μπορεί ταυτόχρονα να είναι ο μόνος τρόπος με τον οποίο μπορούμε αληθινά να ανοίξουμε τις καρδιές μας στον πόνο των άλλων και να τους βοηθήσουμε να νιώσουν υποστήριξη και λιγότερο μόνοι. Ίσως όση έλλειψη έχει ο κόσμος σε δικαιοσύνη να μπορούμε τουλάχιστον να προσπαθούμε να καλυφθεί με συμπόνια.