Η βιοχημική φάκα της απόλαυσης και το αντίδοτο της

Μια από τις μεγαλύτερες πλάνες στην οποία έχει διολισθήσει ο ανθρώπινος πολιτισμός είναι η αντίληψή του περί ευτυχίας.

Όλοι κυνηγούμε το στόχο αυτό και όλοι οι φιλόσοφοι, με τον τρόπο του ο καθένας, έχουν ορίσει την ευτυχία ως τον σκοπό του ανθρώπου. 

Παραδόξως όμως, μια σύντομη έρευνα στο διαδίκτυο θα μας δείξει ότι, δεν είναι και τόσο εύκολο να συμφωνήσουμε ως προς τον ορισμό της ευτυχίας. 

Ετυμολογικά ο όρος φαίνεται να προέρχεται από την εύνοια της τύχης. Να μην τύχει κάποια συμφορά δηλαδή, που δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί από τον άνθρωπο. Αυτή η προέλευση φαίνεται να είναι σε συμφωνία και με το θέμα της Αγγλικής αντίστοιχης λέξης που συνήθως χρησιμοποιείται, το Happiness, που εμπεριέχει τον όρο happens, κάτι δηλαδή που τυχαίνει. 

Ωστόσο, επειδή στη ζωή δεν είμαστε σχεδόν ποτέ ικανοποιημένοι, ακόμα κι αν δεν τυχαίνει κάτι δυσάρεστο, όπως στις περισσότερες περιπτώσεις συμβαίνει πλέον στις μέρες μας, εύκολα διαπιστώνουμε ότι αυτό δεν είναι αρκετό για να μας κάνει να νιώσουμε ευτυχισμένοι. Αν βέβαια συμβεί ένα απευκταίο γεγονός και ανατραπεί η ζωή μας επί τω χείρω, τότε ομολογούμε ότι νωρίτερα είμασταν ευτυχισμένοι αλλά δεν το καταλαβαίναμε. 

Η μεγάλη πλάνη συνεπώς, στην οποία αναφερόμαστε και θα προσπαθήσουμε να φωτίσουμε στις λίγες αυτές αράδες, είναι η σύγχυση μέσα μας της ευτυχίας με την απόλαυση. 

Χωρίς να το καταλάβουμε, χτίσαμε στο σύστημα πεποιθήσεων μας,  τη νοητική αντίληψη ότι η ευτυχία είναι το άθροισμα πολλών πολλών μικρών ευχάριστων στιγμών απολαύσεων. Μια αντίληψη που θυμίζει και ίσως προέρχεται και από την λογική της παροιμίας, «φασούλι το φασούλι γεμίζει το σακούλι. Είναι όμως έτσι; 

Η απάντηση είναι ένα ξεκάθαρο όχι!

Η απόλαυση προέρχεται ετυμολογικά από το απολαύω, Το απολαύω και το παράγωγό του απόλαυση ξεκίνησαν ετυμολογικά από τη σημασία «παίρνω ως λεία», δηλ. «παίρνω μετά από πόλεμο λάφυρα» και μετά «απολαμβάνω, ευχαριστιέμαι, αντλώ απόλαυση από αυτά που διάλεξα να πάρω ως λάφυρα, το γλεντάω». Άρα «η απόλαυση» ξεκινάει από νικηφόρα μάχη που μού εξασφαλίζει την απόκτηση αγαθών τα οποία μού γεννούν ευφορία, ευχαρίστηση, χαρά, τέρψη, ηδονή. 

Έρχεται τώρα η σύγχρονη βιοχημεία με εξελιγμένες μεθόδους, να μας δείξει ότι, κάθε φορά που βιώνουμε κάποιου είδους επιβράβευση, ή αποκτούμε κάποιο αγαθό, εκκρίνεται στον εγκέφαλό μας ντοπαμίνη. 

Το αποτέλεσμα της έκκρισης ντοπαμίνης, είναι ότι για λίγη ώρα αισθανόμαστε μια ευχάριστη κατάσταση, που όμως δεν έχει ακριβώς τη γεύση της ευτυχίας. Όταν όμως τα επίπεδα της ντοπαμίνης απορροφηθούν από τον οργανισμό και χαμηλώσουν, δημιουργείται πλέον το αίσθημα της δυσφορίας και κάτι που θα μπορούσαμε να το βαφτίσουμε και ως «συναισθηματική πείνα». Έτσι είναι φυσιολογικό να θέλουμε να επανέλθουμε στην προηγούμενη κατάσταση και να αναζητήσουμε τρόπους για την επανάληψη της ευχαρίστησης.

Το μυαλό μας τώρα, αγκιστρώνεται από αυτή την λαχτάρα και αναζητά στο περιβάλλον του μεθόδους και τρόπους να μας βοηθήσει να λάβουμε πάλι κάποια επιβράβευση ή να αποκτήσουμε κάποιο αγαθό, προκειμένου να βιώσουμε την ανάλογη ευχαρίστηση. Δημιουργείται λοιπόν ένας κύκλος Απόλαυση-υψηλά επίπεδα ντοπαμίνης, ελάττωση στάθμης ντοπαμίνης-δυσφορία, αναζήτηση για νέα εμπειρία, νέα απόλαυση κοκ. Ίσως αυτός ο μηχανισμός να θύμισε σε ορισμένους τον μηχανισμό του εθισμού σε κάποιο ναρκωτικό. Πράγματι η βιοχημεία πάλι μας λέει, ότι η ντοπαμίνη είναι ένας νευροδιαβιβαστής που έχει παρόμοια δράση με τα ναρκωτικά.  Αρκετές δραστικές ουσίες όπως η κοκαΐνη και η μεθαμφεταμίνη δρουν στους ίδιους υποδοχείς με τη ντοπαμίνη. 

Συνεπώς,  ο Oscar Wilde είχε απόλυτο δίκιο όταν έλεγε πως: «Αν το καλοσκεφτείς, κάθε απόλαυση είναι στην πραγματικότητα μια λύτρωση από μια στέρηση» και θα πρόσθετα τη φράση, στις περισσότερες περιπτώσεις επίπλαστη (στέρηση). 

Το χειρότερο όμως δεν είναι αυτό, μιας και όλα τα θηλαστικά φαίνεται να  έχουν έμφυτη την ανάγκη την επιβράβευση και την απολαβή. Ως ένα βαθμό, αυτό είναι το καρότο που μας δίνει η φύση, για να συνεχίσουμε να συμμετέχουμε στη ζωή και στην αναπαραγωγή.

Σε ένα πρώτο στάδιο όμως, η υπερβολική ταχεία αύξηση και μείωση ντοπαμίνης και το αέναο κυνήγι της απόλαυσης,  δημιουργεί στον άνθρωπο χρόνιο στρες, ενώ λανθασμένα πιστεύει ότι είναι στο σωστό δρόμο για την ευτυχία του. 

Σε δεύτερο στάδιο ωστόσο, όταν ο φαύλος κύκλος που αναφέραμε νωρίτερα ξεπεράσει κι αυτός κάποιο όριο, οι νευρώνες παραγωγής ντοπαμίνης του εγκεφάλου, αργά ή γρήγορα φθείρονται, εκφυλίζονται και τότε επέρχεται η κατάθλιψη. Είναι πράγματι τραγικό να αναζητά κανείς την ευτυχία και να συναντηθεί με την κατάθλιψη.

Τώρα όμως έρχονται τα καλά νέα! 

Υπάρχει αποτελεσματικό αντίδοτο σε όλα τα παραπάνω και είναι δωρεάν. Πρόκειται για εκείνη την κατάσταση που ψάχνουμε να ορίσουμε ως ευτυχία, αλλά την μπερδέψαμε στη διαδρομή. 

Παρόλο που η εξεύρεση της σωστής λέξης δεν θα φέρει το ζητούμενο, ίσως η βίωση του ζητούμενου να μας αποκαλύψει τη σωστή λέξη. 

Ας δοκιμάσουμε να την προσεγγίσουμε αποφατικά:

Η κατάσταση αναζήτησης της απόλαυσης αφενός, έχει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά:

-Ζητάει την ικανοποίηση της με την εσωτερική αίσθηση του επείγοντος.

-Δημιουργεί κάποια έξαψη 

-Είναι συνδεδεμένη με κάποιο γεγονός ή εξωτερική κατάσταση. 

Αν επομένως αναζητούμε την αντίθετη κατάσταση, αυτή θα όφειλε να έχει κατ΄αναλογία τα εξής πάνω κάτω χαρακτηριστικά:

-Αυτός που την βιώνει, νιώθει πληρότητα και δεν ζητάει κάτι επιπλέον

-Η αίσθηση που αναδύεται εσωτερικά είναι η γαλήνη. 

-Δεν εξαρτάται από συγκεκριμένα περιστατικά. 

Κρίνοντας από αυτά, φαίνεται πως η λέξη που ταιριάζει περισσότερο είναι η «ευδαιμονία», όρος που λέγεται ότι επινοήθηκε από τον Αριστοτέλη. 

Προς επίρρωση των ανωτέρω, έρχεται πάλι η σύγχρονη βιοχημεία να μελετήσει την κατάσταση της ευδαιμονίας και να επιβεβαιώσει ότι η κατάσταση αυτή, σχετίζεται με την παρουσία σεροτονίνης, έναν άλλο νευροδιαβιβαστή του εγκεφάλου. 

Πότε επομένως εκλύεται στον εγκέφαλό μας σεροτονίνη; Η απάντηση δεν μπορεί να δοθεί τόσο εύκολα. Η παραγωγή της ωστόσο είναι βέβαιο ότι σχετίζεται με τα συναισθήματα της αγάπης, της φιλίας, της μακροπρόθεσμης ευημερίας και κυρίως με την αίσθηση ότι κάποιος μεγαλώνει-ωριμάζει και βρίσκεται σε διάθεση για εκμάθηση, όπως πχ μια ξένη γλώσσα, μια πολεμική τέχνη,  ένα μουσικό όργανο κλπ. Σαν γενική αίσθηση, η σεροτονίνη είναι πιο κοντά σε κάτι που θα περιγράφαμε ως μια ευρύτερη και βαθύτερη αίσθηση ικανοποίησης και πληρότητας από τη ζωή μας σε αντίθεση με την στιγμιαία απόλαυση που είναι το αποτέλεσμα της κατανάλωσης και της επιδοκιμασίας.

Τι όμως εμποδίζει την έκλυση σεροτονίνης προκειμένου να νιώσουμε την πολυπόθητη πληρότητα; 

Η απάντηση μπορεί και πρέπει να μας σοκάρει: Η παραγωγή ντοπαμίνης! Όσο η ποσότητα ντοπαμίνης στον εγκέφαλο αυξάνεται, τόσο η σεροτονίνη περιορίζεται. 

Πρόκειται συνεπώς για δύο άμεσα ανταγωνιστικές ορμόνες. Η παρουσία της μιας, αποτρέπει την παρουσία της άλλης. Αυτό βέβαια δεν πρέπει να μας οδηγήσει να καταδικάσουμε τη μια ή την άλλη. Απεναντίας είναι μια πολύ συνηθισμένη κατάσταση στη ζωή. Και οι δύο νευροδιαβιβαστές είναι εξίσου απαραίτητοι, όπως είναι η μέρα με τη νύχτα, το κρύο με τη ζέστη κοκ. Η μεν ντοπαμίνη μας παρακινεί να δράσουμε έστω επειδή προσδοκούμε κάποιο αντάλλαγμα ως επιβράβευση, η δε σεροτονίνη μας χαρίζει γαλήνη και μια μακροπρόθεσμη πληρότητα και δίνει βαθύτερο νόημα σε ότι κάνουμε. Αυτή η εναλλαγή μπορεί να παρομοιαστεί με συνθήκες οδήγησης, όπου το γκάζι και το φρένο είναι απαραίτητο στις στροφές και τις κατηφόρες, αλλά στις ευθείες μπορούμε να κρατάμε σταθερό το πεντάλ του γκαζιού και με γαλήνη να απολαμβάνουμε το τοπίο γύρω μας.  

Σαφώς και οι μηχανισμοί που μόλις παρουσιάσαμε δεν είναι τόσο απλοί. Τα θέματα αυτά, είναι ιδιαίτερα πολύπλοκα, η νευροεπιστήμη και η βιοχημεία έχουν πολύ δρόμο να διανύσουν και τα δεδομένα συνεχώς εμπλουτίζονται και αναθεωρούνται.

Αν όμως αξίζει να κρατήσει κανείς κάτι από όλα αυτά, αυτό θα ήταν ότι:

-Η αίσθηση επιβράβευσης ή/και απόλαυσης έχει στοιχεία που μπορεί να προκαλέσουν κάποιον σοβαρό εθισμό, παρόμοιο με τα εξωγενή ναρκωτικά. Χρειάζεται πολύ προσοχή και μέτρο. 

-Κάθε φορά που κυνηγάμε την στιγμιαία απόλαυση, χάνουμε κάτι από την μακροπρόθεσμη αίσθηση ικανοποίησης.

– Αν το παρακάνουμε, οδηγούμαστε στο μακροχρόνιο στρες και την κατάθλιψη. Η Δελφική έκφραση «Μηδέν άγαν» που στη γλώσσα των σημερινών εφήβων θα μπορούσε να αποδοθεί ως: « Πω ρε φίλε, σταμάτα πια να σηκώνεις selfie στο Instagram και να μετράς καρδούλες!», είναι ιδιαίτερα επίκαιρη. 

-Μπορούμε να βιώσουμε περισσότερη γαλήνη και ηρεμία με την απομάκρυνση κατά περιόδους από τις έντονες δραστηριότητες, τα πολλά φαγητά, τις πολλές συναναστροφές, τα social media κλπ

 Ένας ήσυχος περίπατος στη φύση, το προσεκτικό άκουσμα καλής μουσικής, η μετρημένη και ποιοτική διατροφή, μια μέθοδος εσωτερικής χαλάρωσης του νευρικού μας συστήματος με όποιον τρόπο εξυπηρετεί τον καθένα, φρεσκάρουν τον οργανισμό και ενισχύουν την συνεργασία των δύο απαραίτητων αλλά αντιμαχόμενων ορμονών με αποτέλεσμα περισσότερη αρμονία σε εμάς και τους γύρω μας.