Η Zaha Hadid που γνώρισα

Της Δομινίκης Δαδάτση

Όταν χτύπησε το κινητό μου για πρώτη φορά και διάβασα το μήνυμα, ήμουν σίγουρη ότι η φίλη μου είχε βιαστεί να κάνει ένα κακόγουστο πρωταπριλιάτικο αστείο. Σε λίγα δευτερόλεπτα όμως, όταν το κινητό χτυπούσε συνέχεια και έπαιρνα ξανά και ξανά το ίδιο μήνυμα, πείστηκα ότι δεν επρόκειτο για αποτυχημένη φάρσα. Η πιο εμβληματική παρουσία στον χώρο της αρχιτεκτονικής είχε φύγει. Ανακοπή… Μα πως είναι δυνατόν να σταμάτησε έτσι απλά να χτυπά μια τόσο δυνατή καρδιά;!

Όταν ήμουν φοιτήτρια στο Αριστοτέλειο η Zaha Hadid ήταν ο ήρωας μου! Το έργο της ήταν αντικείμενο μελέτης φοιτητών, καθηγητών και αρχιτεκτόνων σε όλο τον κόσμο. Λίγο αργότερα βρέθηκα για τις μεταπτυχιακές μου σπουδές στην Architectural Association στο Λονδίνο, στη σχολή στην οποία είχε η ίδια σπουδάσει τη δεκαετία του ’70. Εκεί συνειδητοποίησα ότι ο θρύλος της είχε ξεκινήσει από τα φοιτητικά της χρόνια, όταν με επιτυχία έφερε τα πάνω κάτω ακόμα και στο πιο ανατρεπτικό και πρωτοποριακό σχολείο αρχιτεκτονικής του κόσμου. Όπως θα πει αργότερα ο Rem Koolhaas – ο μεγαλύτερος εκπρόσωπος της ολλανδικής αρχιτεκτονικής σκηνής και καθηγητής της – η ΑΑ είχε αρχίσει να γίνεται αδιάφορη και βαρετή μέχρι που ξαφνικά εμφανίστηκε αυτή η φοιτήτρια από το Ιράκ και ανέτρεψε τα πάντα.

Η πρώτη μου επαφή μαζί της ήταν όταν βρέθηκε στο πάνελ των κριτών στην παρουσίαση μεταπτυχιακών του έτους μου. Δεν είχε κόψει ποτέ τον ομφάλιο λώρο που τη συνέδεε με τη σχολή της. Ήταν πάντα εκεί για να συμβάλλει με τη παρουσία της, ακόμα και όταν η φήμη της είχε γιγαντωθεί και ο χρόνος της ήταν ελάχιστος. Αργότερα είχα την τύχη να τη γνωρίσω από κοντά και να δουλέψω στο γραφείο της.

Δε θα ξεχάσω τη πρώτη μέρα που βρέθηκα στο γραφείο. Ένα παλιό σχολείο στο εναλλακτικό, ανατολικό Λονδίνο. Τίποτα δε μαρτυρούσε την ύπαρξη ενός παγκοσμίως διακεκριμένου αρχιτεκτονικού γραφείου. Ανοίγοντας την βαριά αυλόπορτα βρέθηκα σε ένα υπαίθριο χώρο. Τριγύρω ένα σύμπλεγμα μικρών, χαμηλών, τούβλινων κτιρίων που επικοινωνούσαν μεταξύ τους μέσω της αυλής. Οι παλιές τάξεις του σχολείου είχαν μετατραπεί σε studio και φιλοξενούσαν 270 άτομα από όλο τον κόσμο τα οποία δούλευαν την περίοδο εκείνη στο γραφείο. Άνοιξα μια πόρτα και ανέβηκα την στενή σκάλα. Στο τέλος της ανακάλυψα το διώροφο επιβλητικό χώρο που τόσο καλά ήξερα από τα περιοδικά: το γραφείο της Zaha Hadid. Στην πραγματικότητα ποτέ δεν είχε τον προσωπικό της χώρο. Δούλευε και η ίδια δίπλα στους συνεργάτες της. Τα διάφορα studio ήταν πάντα ζωντανά, γεμάτα με ομάδες που έτρεχαν να προλάβουν την παράδοση ενός διαγωνισμού ή να ολοκληρώσουν την παρουσίαση για κάποιον πελάτη. Δεν είχε σημασία αν ήταν μέρα, νύχτα, σαββατοκύριακο ή αργία. Το γραφείο ήταν πάντα γεμάτο κόσμο αφοσιωμένο στο δημιουργικό του έργο.

Η Zaha ταξίδευε πολύ και έλλειπε συχνά. Μόλις κυκλοφορούσε η είδηση της επιστροφής της στο γραφείο επικρατούσε τρόμος και χάος. Πολλές φορές κλείναμε τις πόρτες και ελπίζαμε ότι θα μας ξεχνούσε. Όταν δεν την ικανοποιούσε η εξέλιξη κάποιου project δε δίσταζε να σπάσει μακέτες, να σκίσει σχέδια, να ανατρέψει μελέτες έτοιμες για παράδοση. Ήταν πάντα απαιτητική και επεισοδιακή αλλά ταυτόχρονα ιδιοφυής και στοργική με μια αξεπέραστη αίσθηση χιούμορ. Είχε το ταλέντο να κερδίζει και να μαγνητίζει όποιον βρισκόταν δίπλα της παρά τον, επιτηδευμένα πολλές φορές, ιδιόρρυθμο και εκκεντρικό χαρακτήρα της. Ήταν φτιαγμένη από τη στόφα “αστέρα του Hollywood”.

Η Zaha Hadid τόλμησε με θάρρος και θράσος να εισβάλει και να κυριαρχήσει στον παραδοσιακά ανδροκρατούμενο χώρο της αρχιτεκτονικής που μέχρι πρότινος ήθελε τις γυναίκες αρχιτέκτονες να έχουν συμπληρωματικό ρόλο. Ήταν μια δύσβατη πορεία γεμάτη προκαταλήψεις και εμπόδια. Έπρεπε να είναι δύο φορές πιο έξυπνη, δυναμική και δυνατή για να επιβιώσει και να αποδείξει τις ικανότητες της. Τελικά όμως τα κατάφερε. Υπήρξε η μοναδική γυναίκα μέχρι σήμερα που τιμήθηκε με το βραβείο PRITZKER, τη μεγαλύτερη ίσως αναγνώριση που θα μπορούσε να γευτεί ένας αρχιτέκτονας, ενώ πριν από λίγα χρόνια η βασίλισσα της Αγγλίας της απένειμε τον τίτλο της Dame. Από την αρχή της καριέρας της μέχρι την τελευταία στιγμή, δε σταμάτησε ποτέ να μάχεται, να εκφράζει δυνατά και να υποστηρίζει την άποψη της. Δεν φοβήθηκε ποτέ τις προκλήσεις, αντίθετα ήταν πάντα η κινητήριος δύναμη για πειραματισμό και δημιουργία. Πολλοί την αποκάλεσαν ειρωνικά diva. Ίσως γιατί πάντα διεκδικούσε επίμονα αυτό που ήθελε, ίσως γιατί δεν δέχτηκε ποτέ να προσποιηθεί ή να συμβιβαστεί με οτιδήποτε της ζητούσαν, η λέξη συμβιβασμός άλλωστε δεν υπήρχε καν στο λεξιλόγιο της όπως έλεγε η ίδια.

Το ταλέντο της ήταν σίγουρα μοναδικό. Δεν ήταν όμως μόνο αυτό που την απογείωσε. Η Zaha ήταν μια πληθωρική προσωπικότητα που έσφυζε από ενέργεια, αυτοπεποίθηση και δυναμισμό. Ένα ελεύθερο πνεύμα που επαναστάτησε σε κάθε κατεστημένο, σε κάθε γεωμετρική νόρμα και κανόνα. Αυτό το κράμα επαναστατικότητας, προκλητικότητας, ευστροφίας και αποφασιστικότητας αποτυπώθηκε με τον καλύτερο τρόπο στο έργο της. Οι sexy μορφές, οι θηλυκές καμπύλες, οι σαγηνευτικές δυναμικές γραμμές και η αέναη κίνηση που χαρακτηρίζουν τις συνθέσεις της, θα μπορούσαν να ξεμυαλίσουν και να μαγέψουν τον καθένα.

Η συμβολή της στον χώρο της αρχιτεκτονικής ήταν αδιαμφισβήτητα καταλυτική. Μπορεί να έφυγε. Πρόλαβε όμως να αλλάξει μια για πάντα τους κανόνες του παιχνιδιού, αφήνοντάς μας ένα κόσμο περισσότερο εντυπωσιακό και πιο σοφό από αυτόν που εκείνη βρήκε.

Η Δομινίκη Δαδάτση είναι Θεσσαλονικιά αρχιτέκτονας. Μαζί με τον Ερμή Αδαμαντίδη έχουν συστήσει τους Nana Architects. 

To google τιμά σήμερα τη Ζαχά με ένα doodle.