Ζητείται επανάχρηση για το τζαμί της Φεριντέ Χανούμ στη Θεσσαλονίκη

Λέξεις: Νίκος Χατζητρύφων

Μήπως δυσκολεύεται η κοινωνία να διαχειριστεί ολιστικά τον συμβολισμό ορισμένων μνημείων;

Ναι, αυτό προκύπτει από τις επαναχρήσεις που έχουν πολλά από αυτά: Συχνά θεωρούνται ως δίπολο ύλης – μορφής, αλλά όχι ως ενιαίες τρισυπόστατες οντότητες ύλης-μορφής-συμβολισμού (διαλογισμού / αισθημάτων) (τρίπολο). Ακόμη κι όταν η δεσπόζουσα διαχείριση δηλώνει ότι το μνημείο αποτελεί τρίπολο, προσθέτει παράπλευρους παράγοντες ως συνάξιους, όπως την οικονομική εκμετάλλευσή του και την εξυπηρέτηση στόχων μη συναφών με το μνημείο.

Ο Νόμος 3028/2002 «Για την προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της Πολιτιστικής Κληρονομιάς» προστατεύει την ύλη και μορφή: άρθρο 10 παρ. 1 «… αλλοίωση της μορφής του» , όμως δεν αναφέρεται στον συμβολισμό τους: άρθρο 1 παρ.1στ/ζ: «ανάδειξη και ένταξή της στη σύγχρονη κοινωνική ζωή» (;!), «ευαισθητοποίηση των πολιτών  για την πολιτιστική κληρονομιά». για τη διοργάνωση εκδηλώσεων ο νόμος ορίζει συμβατότηττα», την οποία δεν συγκεκριμενοποιεί ποιοτικά, ποσοτικά και με αναφορά στις μεθόδους αποτίμησής της: άρθρο 46 παρ. 1β «… συμβατές με το χαρακτήρα τους ως μνημείων, …». 

Ποιες είναι οι κατά τον Νόμο «συνάδουσες» επαναχρήσεις των μνημείων:

Είναι αυτές που έχουν υλοποιηθεί και που προγραμματίζονται: πολιτισμικοί χώροι, μουσεία ποικίλης θεματικής, γραφεία, αποθήκες. 

Ωστόσο, ξένοι κανονισμοί που στη χώρα μας μπορούν να θεωρηθούν ως «έγκυρη βιβλιογραφία» (π.χ. BayDSchG 1973/2018 Art.5) ορίζουν: 

(α) ανάχρηση (αρχική-αυθεντική χρήση), ωστόσο αν αυτό δεν είναι δυνατόν, 

(β) επανάχρηση συγγενή με την αυθεντική, ωστόσο αν κι αυτό δεν είναι δυνατόν, επιτρέπει 

(γ) άλλη επανάχρηση που προστατεύει την υλική υπόσταση.

Για παράδειγμα: η επανάχρηση των Παλιών Σφαγείων της Θεσσαλονίκης ως γραφεία εταιρείας, μόνον στην κατηγορία (γ) θα μπορούσε να ενταχθεί, αλλά και η επανάχρησή τους ως χώρος έστω αξιόλογων πολιτιστικών εκδηλώσεων ποικίλου περιεχομένου, επειδή δεν υπηρετεί-αναδεικνύει την τρισυπόστατη οντότητα του μνημείου, αλλά ούτε αυτές οι εκδηλώσεις υπηρετούνται-αναδεικνύονται βέλτιστα από την τρισυπόστατη οντότητα του μνημείου και ειδικότερα από τον συμβολισμό του.  Τουναντίον, μια συγγενής επανάχρηση του μνημείου συγγενής με την αρχική-αυθεντική, δηλαδή κατηγορίας (β), μπορεί να αποτελέσει βέλτιστη χρήση: π.χ. χώρος φιλοζωίας – ευζωίας που σε ένα τμήμα του κτηρίου θα απεικονίζει τη σφαγή, ενώ σε άλλο τμήμα του θα φιλοξενεί – στηρίζει το έργο των φιλοζωϊκών οργανώσεων της πόλης, θα διαθέτει χώρο σχετικών συζητήσεων, βιωματικών εργαστηρίων, εκθέσεων και καλλιτεχνιών δρώμενων. 

Να χρησιμοποιούνται τα μνημεία συγχρόνως για όλες τους τις αυθεντικές χρήσεις;

Ως «αυθεντικότητα» μπορεί να οριστεί η καθολικά αποδεκτή άτυπη επιρροή, αρχικά η θεωρητική – ιδεολογική ηγεμονία σε ένα θέμα, η οποία κατευθύνει – επιβάλει, άρα εξουσιάζει. Για τη νέα χρήση των μνημείων, η πολιτεία  (επιλέγει-)εγκρίνει. Για παράδειγμα, η Ροτόντα στη Θεσσαλονίκη που απέκτησε αποδεκτά χρήσεις ως πολυθεϊστικός ναός ή μαυσωλείο, κατόπιν ως χριστιανικός ναός, μετά ως ισλαμικό τέμενος, πάλι ως ναός, κατόπιν ως μουσείο και σήμερα ως μουσείο και συγχρόνως ναός. Όμοια ισχύει με το Ισχάκ πασά Τζαμί (Αλατζά Ιμαρέτ) που ήταν τζαμί φιλανθρωπικού ιδρύματος και κατόπιν πολιτιστικός χώρος. Αλλά και ο αρχικά ναός της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη χρησιμοποιήθηκε στη συνέχεια ως τζαμί, κατόπιν ως μουσείο και πρόσφατα ως μουσείο και συγχρόνως τζαμί. Οι χρήσεις των παραπάνω μνημείων θεωρείται ότι εκφράζουν αυθεντικότητα. 

Διαφορετικά  συνέβη με το τζαμί του Χαμζά μπέη που ήταν αρχικά τζαμί και κατόπιν χρησιμοποιήθηκε ως χώρος ψυχαγωγίας και εμπορικών δραστηριοτήτων. Όμοια, το τζαμί της Φεριντέ χανουμ συζύγου Χασάν Φεσμί πασά χρησιμοποιήθηκε για οκτώ χρόνια ως τζαμί και στη συνέχεια, για 93 χρόνια, ως στρατιωτικές υπηρεσίες. Για τα δύο αυτά μνημεία, η κατοπινή χρήση τους δεν μπόρεσε να αναδειχτεί στη συνείδηση της πολιτείας ως αυθεντική. Ενδεχομένως αυτό συνέβη, επειδή οι μετέπειτα χρήσεις τους δεν εξέφρασαν ηθικές αξίες – πνευματικότητα που να κατευθύνει σκέψεις και πράξεις. 

Αν είναι επιθυμητό να αντιμετωπίζεται ένα μνημείο ολιστικά ως προς την ιστορία του, θα πρέπει να εξεταστεί η δυνατότητα της ανάχρησης όλων των συμβολικών αυθεντικοτήτων του.  Όμως οι αντιλήψεις περί της δέουσας χρήσης, ορισμένων κατοίκων που ερωτήθηκαν, διίστανται: είτε αποδέχονται μόνο την μουσειακή χρήση, ή είναι θετικές για κάθε χρήση, ή υπερασπίζονται τη συνέχιση της τρέχουσας χρήσης ή επιθυμούν επανάχρηση που να αναδεικνύει την κοινωνική-πολιτική-θρησκειακή ένταξή τους.

Πώς να χρησιμοποιούνται τα ανενεργά τζαμιά;

Κάτοικοι ρωτήθηκαν και απάντησαν: 

(▪) Να γίνονται Χώροι Πολιτισμού; Απάντηση: Ναι, χρειαζόμαστε χώρους εκθέσεων, μουσικής κλπ. (▪) Πάνελς, μουσική κ.ά. βλάπτουν τον συμβολισμό (θρησκευτικό διαλογισμό, αισθήματα) των τζαμιών; Απ.: Ναι, αλλά δεν χρησιμεύει ένας τέτοιος διαλογισμός. (▪) Να επιτρέπονται  χώροι ισλαμικής προσευχής και διαθρησκειακού διαλόγου στα μνημεία-τζαμιά; Απ.: Όχι. Δεν υπάρχουν πολλοί μουσουλμάνοι, ώστε να έχουν τζαμί της πολιτισμικής κληρονομιάς τους. Θα καλλιεργούν ισλαμικό φανατισμό. (▪) Να μετατρέπονται τα ανενεργά τζαμιά σε χριστιανικά πολιτιστικά κέντρα;   Απ.: Ναι / Όχι. (▪) Πόσοι μουσουλμάνοι/-ες κάτοικοι είναι αρκετοί/-ές (και πόσοι τουρίστες) προκειμένου να τους προσφερθεί προς χρήση ένα ανενεργό τζαμί της πολιτισμικής κληρονομιάς τους; Απ.: ; Ένας αρκεί, και κανένας να μην υπάρχει, να λειτουργήσει ένα τέτοιο τζαμί. (οι ερωτήσεις και απαντήσεις δόθηκαν μέσω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης).

Το τζαμί της Φαριντέ Χανουμ στη Σταυρούπολη Θεσσαλονίκης

Κτίστηκε το 1903. Βρίσκεται στο πρώην στρατόπεδο Παύλου Μελά (Μητροπολιτικό πάρκο Παύλου Μελά). Είναι διώροφο. Στο ισόγειο εικάζεται ότι ήταν η φρουρά του στρατοπέδου. Στον όροφο ήταν η αίθουσα προσευχής. Ως τζαμί λειτούργησε ως το 1912, κατόπιν μετατράπηκε σε χώρο υπηρεσιών του ελληνικού στρατού.

Τα έτη 2012-2014 εκτελέστηκαν από την ΥΤΕΚΜ/ΥΠΠΟ σωστικές εργασίες και εκπονήθηκε μελέτη αποκατάστασης. Πλέον απαιτείται αποκατάσταση και επανάχρηση του μνημείου. Η νέα χρήση του ορόφου προτείνεται να σεβαστεί τον συμβολισμό του μνημείου (όχι μόνο την ύλη-μορφή του) και να λειτουργήσει ως χώρος προσευχής – διαλογισμού, και ως αναγνωστήριο. Το ισόγειο να αποτελέσει έκθεση απεικονίσεων σχετικά με το τζαμί και το στρατόπεδο και χώρο διαθρησκειακού διαλόγου, καθώς και ανάδειξης του κοινωνικού ρόλου των γυναικών γύρω στο 1900 στη Θεσσαλονίκη. Η εν λόγω πρόταση υπολογίστηκε ως η προτιμότερη, σύμφωνα με τη μέθοδο βελτιστοποίησης. Ως το μόνο τζαμί πού είναι αφιερωμένο σε γυναίκα, αποτελεί εν δυνάμει γυναικείο τοπόσημο για την πόλη.

Η Φαριντέ Χανούμ το γένος Abdülhalim Galip paşa, σύζυγος του βαλί της Θεσσαλονίκης Hasan Fehmi paşa

Υποστήριξε καταυλισμό περίθαλψης 40.000 προσφύγων μουσουλμάνων. Κατασκεύασε δημόσια βρύση στην Προύσα. Κατασκεύασε μαυσωλείο/türbe (ίσως του πατέρα της, Abdülhalim Galip paşa’nin türbeleri, που πέθανε και τάφηκε στο Üsküdar/Κωνσταντινούπολη το 1876). Η ίδια πέθανε το 1903 στη Θεσσαλονίκη, πριν την συνεξέγερση των μουσουλμανίδων μαζί με τους επαναστάτες Νεότουρκους (1908) που είχαν ταχθεί υπέρ της ισότητας των φύλων, εθνών, θρησκειών. Η σορός της ετάφη σε μαυσωλείο στην Κωνσταντινούπολη, όπου το 1910 ετάφη και ο σύζυγός της (βαλής Θεσσαλονίκης, υπουργός Δικαιοσύνης το 1908, κατόπιν Πρόεδρος του Κρατικού Συμβουλίου του Οθωμανικού κράτους).

Επι-«μύθιο»

International Council of Museums: «Τα μουσεία συμβάλλουν στον εκδημοκρατισμό, είναι χώροι συμπεριληπτικοί και πολυφωνικοί για τον κριτικό διάλογο σχετικά με το παρελθόν και το μέλλον…».

Η Σύμβαση του Faro του Συμβουλίου της Ευρώπης: (1) Ζητά τη καλλιέργεια σχέσης μεταξύ της πολιτισμικής κληρονομιάς και των κατοίκων (ντόπιων και μη). (2) Αναφέρεται στην απόλαυση του αγαθού της πολιτισμικής κληρονομιάς και στη συμμετοχή των κατοίκων στην υλοποίηση για την ανάδειξή της. (3) Στοχεύει στην ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής ενδυναμώνοντας το αίσθημα κοινής ευθύνης».

Η Bernadette Lynch προτείνει ουσιαστική συμμετοχικότητα στα όργανα λήξης αποφάσεων, για τη βέλτιστη επίτευξη των στόχων των παραπάνω.

Εμείς, ως κοινωνία, ας αποτολμήσουμε.

* Ο Νίκος Χατζητρύφων είναι Δρ. πολιτικός μηχανικός, επί τιμή προϊστάμενος ΥΝΜΥΕΑΜΘ/ ΥΠΠΟ.

**Το παραπάνω κείμενο αποτελεί την εισήγηση στις 3.4.2024 στην εκδήλωση «Φύλο-μνημείο-συμμετοχικότητα» στο ΕΝΕΚΕΝ / Θεσσαλονίκη, διοργάνωση «Σύμπραξη για το Φύλο».