Έγκλημα διαρκείας που μένει ατιμώρητο

Ο θάνατος δύο Χρυσαετών, μαζί με έναν Τσίφτη και ένα Τσακάλι σε απόσταση λίγων μόνο χιλιομέτρων από το Εθνικό Πάρκο Δάσους Δαδιάς – Λευκίμης – Σουφλίου και τη Ζώνη Ειδικής Προστασίας του δικτύου Natura 2000 «Νότιο Δασικό Σύμπλεγμα Έβρου» επαναφέρουν και πάλι στο προσκήνιο το σοβαρό ζήτημα των δηλητηριασμένων δολωμάτων.

Άγρια απειλούμενα είδη που κατάφεραν να σωθούν από τις καταστροφικές πυρκαγιές του καλοκαιριού για να πέσουν νεκρά από ανθρώπινο χέρι.

Όλα τα ζώα είχαν εμφανείς ενδείξεις δηλητηρίασης, ενώ κοντά τους βρέθηκε και ένα ύποπτο κομμάτι τροφής που πιθανά αποτέλεσε το δηλητηριασμένο δόλωμα.

Ο συναγερμός σήμανε στον Οργανισμό Φυσικού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής (ΟΦΥΠΕΚΑ) όταν ο ένας Χρυσαετός που έφερε πομπό παρέμενε ακίνητος για αρκετή ώρα στο ίδιο σημείο.

Ο πομπός που έφερε το νεκρό πουλί είχε τοποθετηθεί στο πλαίσιο των δράσεων που υλοποιεί η Μονάδα Διαχείρισης Εθνικών Πάρκων Δέλτα Έβρου και Δαδιάς του Ο.ΦΥ.ΠΕ.Κ.Α., με χρηματοδότηση του Ε.Π. ΥΜΕΠΕΡΑΑ (ΕΣΠΑ 2014-2020).

Αμέσως κινητοποιήθηκε ο ΟΦΥΠΕΚΑ το Δασαρχείο Αλεξανδρούπολης, η Ειδική Μονάδα Ανίχνευσης Δηλητηριασμένων Δολωμάτων (Ε.Μ.Α.Δ.Δ.) της Εταιρείας Προστασίας Βιοποικιλότητας Θράκης, με τον ειδικά εκπαιδευμένο σκύλο.

Το περιστατικό είναι υπό διερεύνηση, καθώς το δασαρχείο Αλεξανδρούπολης διενεργεί την ποινική προανάκριση, ενώ η αρμόδια Διεύθυνση Αγροτικής Οικονομίας και Κτηνιατρικής Έβρου έχει αναλάβει την συλλογή και αποστολή δειγμάτων για τοξικολογικές αναλύσεις, σύμφωνα με τις προβλεπόμενες από τον νόμο διαδικασίες.

Ο Χρυσαετός είναι απειλούμενο είδος που προστατεύεται από την Ευρωπαϊκή και Εθνική νομοθεσία, ενώ ο πληθυσμός του στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια παρουσιάζει ανησυχητική μείωση, με μόλις εννέα ζευγάρια στις προστατευόμενες περιοχές του Έβρου και της Ροδόπης, σύμφωνα με στοιχεία του Εργαστηρίου Διατήρησης Βιοποικιλότητας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.

Έγκλημα διαρκείας

Ενδεικτικά, την εικοσαετία 2000-2020, στην Ελλάδα, έχασαν τη ζωή τους από δηλητηριασμένα δολώματα περισσότερες από 350 αλεπούδες σε πάνω από 100 περιστατικά δηλητηρίασης, ενώ το αμέσως επόμενο πιο πολυπληθές θύμα είναι το Όρνιο με περισσότερα από 200 άτομα να έχουν πεθάνει σε πάνω από 150 περιστατικά δηλητηρίασης.

Από το 2019 έχουν εντοπιστεί δηλητηριασμένοι 6 σπάνιοι πλέον Χρυσαετοί, ενώ ακόμη ένας αγνοείται πιθανά κι αυτός δηλητηριασμένος.

Παράλληλα, από την αρχή του 2020 τουλάχιστον 14 Όρνια (είδος Κρισίμως Κινδυνεύον στην ηπειρωτική Ελλάδα) έχουν βρεθεί επίσης δηλητηριασμένα, με τα 11 από αυτά να σχετίζονται με το επιβεβαιωμένο περιστατικό μαζικής δηλητηρίασης στην περιοχή της Κλεισούρας Αιτωλοακαρνανίας τον Φεβρουάριο του 2020.

Μόνο εντός των δύο τελευταίων δεκαετιών, περισσότερα από 180 Όρνια, 17 Ασπροπάρηδες, 12 Μαυρόγυπες και περισσότερες από 40 Καφέ Αρκούδες έχουν χάσει τη ζωή τους εξαιτίας των δηλητηριασμένων δολωμάτων –όλα είδη προστατευόμενα και απειλούμενα με εξαφάνιση.

Σύμφωνα με τις οργανώσεις: οι παραπάνω αριθμοί αποτελούν ένα μικρό μόνο ποσοστό των πραγματικών θυμάτων δηλητηρίασης καθώς, πλην ελαχίστων περιπτώσεων, όλοι σχεδόν οι νεκροί Χρυσαετοί και τα Όρνια εντοπίστηκαν από τους δορυφορικούς πομπούς με τους οποίους είχαν εξοπλισθεί καθώς οι μετακινήσεις τους παρακολουθούνταν.

Πότε και πώς ξεκίνησαν όλα

Η ιστοσελίδα του ΟΦΥΠΕΚΑ αναφέρει:

Η χρήση δηλητηριασμένων δολωμάτων στα Βαλκάνια και κατ’ επέκταση στην Ελλάδα ξεκίνησε στις αρχές του 20ου αιώνα και εντατικοποιήθηκε μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, σε όλη την ελληνική ύπαιθρο. Συγκεκριμένα το 1969, σε μία εποχή που ήταν άγνωστη η αξία της βιοποικιλότητας, ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη η χρήση της στρυχνίνης για τον έλεγχο κάποιων ειδών που θεωρούνταν «επιβλαβή», όπως ο λύκος και η αλεπού. Ωστόσο, αυτή η πρακτική προκάλεσε παράπλευρες απώλειες πάντα σε πτωματοφάγα είδη.

Το 1981, όταν άρχισε να αυξάνεται η γνώση για τη δομή και τις λειτουργίες των οικοσυστημάτων, η χρήση δηλητηριασμένων δολωμάτων απαγορεύτηκε για το ευρύ κοινό, ωστόσο συνεχίστηκε η χρήση κυανιούχων αλάτων για τον περιορισμό των πληθυσμών της αλεπούς. Από το 1993 η χρήση κάθε είδους δηλητηριασμένου δολώματος έχει απαγορευτεί, για όλους ανεξαιρέτως στην ελληνική επικράτεια.

Εντούτοις αυτά χρησιμοποιούνται ακόμη παρανόμως και η δηλητηρίαση της άγριας ζωής κάθε άλλο παρά έχει εξαλειφθεί στη χώρα μας.

Για την αντιμετώπιση της παράνομης αυτής δραστηριότητας στην ύπαιθρο ο Ο.ΦΥ.ΠΕ.Κ.Α. διαθέτει 7 Ειδικές Μονάδες Ανίχνευσης Δηλητηριασμένων Δολωμάτων (Ε.Μ.Α.Δ.Δ.), κατανεμημένες σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας, ενώ έχει διοργανώσει σειρά σεμιναρίων κατάρτισης των εμπλεκόμενων φορέων και ημερίδων ενημέρωσης του κοινού.

Κίνητρα δηλητηριάσεων

Το κίνητρο πίσω από ένα περιστατικό δηλητηρίασης είναι αρκετά δύσκολο να αποκαλυφθεί. Ωστόσο, η κατανόηση των πιθανών κινήτρων των δραστών αποτελεί ένα σημαντικό βήμα για την αποτροπή αυτού του εγκλήματος στο μέλλον. Ως πιο σημαντικά κίνητρα έχουν καταγραφεί τα ακόλουθα:

Ζημίες στη ζωική και φυτική παραγωγή

Πολλά περιστατικά δηλητηρίασης στοχεύουν είδη που θεωρείται πως απειλούν τη ζωική παραγωγή, όπως είναι ο λύκος, η αλεπού, η αρκούδα και άλλα μικρότερα θηλαστικά (π.χ. κουνάβια ή νυφίτσες).

Αντίστοιχα, τα δηλητηριασμένα δολώματα έχουν συχνά ως στόχο ζώα που προκαλούν ζημιές στις καλλιέργειες, όπως ο ασβός, ο αγριόχοιρος, το κοράκι.

Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, εκτός από την απώλεια ειδών της άγριας πανίδας, θανατώνονται δεκάδες σκυλιά, προκαλώντας μεγάλες οικονομικές απώλειες στους ιδιοκτήτες τους.

Σύμφωνα με στοιχεία που παρουσίασε το 2017 η Καλλιστώ περιβαλλοντική οργάνωση για την άγρια ζωή και τη φύση:

66% των δηλητηριάσεων ήταν αποτέλεσμα αντιδικίας μεταξύ χρηστών γης/ποιμενικοί σκύλοι/ κυνηγετικοί σκύλοι

10% ζημιές στη ζωική παραγωγή

9% εξόντωση ανταγωνιστικών ειδών

8% αδέσποτα/οικόσιτα

3% θηρεύσιμα είδη

2% άλλος λόγος

1% ζημιές στη φυτική παραγωγή

1% ζημιές σε μελίσσια

Δηλητηριασμένα δολώματα

Ως δηλητηριασμένο δόλωμα μπορεί να χρησιμοποιηθεί οτιδήποτε βρώσιμο. Μπορεί να είναι κάτι πολύ μικρό, όπως ένα κομμάτι ψάρι, ένα κομμάτι λουκάνικο ή ένα κεφτεδάκι∙ ή κάτι πολύ μεγάλο, όπως ένα ολόκληρο νεκρό πρόβατο ή άλογο.

Συνήθως οι δράστες τα παρασκευάζουν χρησιμοποιώντας τοξικές ουσίες που συχνά είναι κάποιο φυτοφάρμακο νόμιμο ή παράνομο. Στην Ελλάδα, μεταξύ των πιο «δημοφιλών» τοξικών ουσιών είναι το Methomyl, το Carbofuran και το Endosulfan.

Άλλο είδος συχνά χρησιμοποιούμενου δηλητηριασμένου δολώματος είναι τα δολώματα κυανίου, που αποτελούνται από κυανιούχα άλατα μέσα σε παραφίνη και μοιάζουν με μικρά κομματάκια από κερί.

Ευρύτερες οι επιπτώσεις

Ένα δηλητηριασμένο δόλωμα μπορεί να σκοτώσει πολλά περισσότερα ζώα από αυτά που στοχεύει.

Η τοξική επίδραση των δολωμάτων μεταφέρεται στην τροφική αλυσίδα βιοσυσσωρευτικά.

Τα δηλητηριασμένα δολώματα όταν δεν απομακρύνονται αποτελούν για καιρό εστίες θνησιμότητας.

Τα δολώματα είναι θανάσιμος κίνδυνος για τη δημόσια υγεία είτε ερχόμενα σε απευθείας επαφή με τον άνθρωπο, είτε διεισδύοντας στον υδροφόρο ορίζοντα και κατ’ επέκταση στο πόσιμο νερό και την τροφική αλυσίδα.

Ένα από τα λιγότερο καταγεγραμμένα εγκλήματα στα ποινικά στατιστικά στοιχεία

Τα δηλητηριασμένα δολώματα ή «φόλες» απαγορεύονται ρητά από το ελληνικό δίκαιο σε ολόκληρη την ελληνική επικράτεια, λόγω των εκτεταμένων αρνητικών επιπτώσεων που προξενεί η χρήση τους τόσο στην άγρια πανίδα, και ιδίως σε σπάνια και απειλούμενα είδη, όσο και σε οικόσιτα ζώα και στη δημόσια υγεία.

Παρά τον σοβαρό της αντίκτυπο, η χρήση δηλητηριασμένων δολωμάτων είναι ένα από τα λιγότερο καταγεγραμμένα εγκλήματα στα ποινικά στατιστικά στοιχεία.

Το ισχύον νομικό πλαίσιο για την καταπολέμηση χρήσης δηλητηριασμένων δολωμάτων περιλαμβάνει πλειάδα διατάξεων. Ήδη από το 1981, με το ΠΔ 67«Περί προστασίας της αυτοφυούς Χλωρίδος και Άγριας Πανίδος και καθορισμού διαδικασίας συντονισμού και Ελέγχου της Ερεύνης επ’αυτών» είχε απαγορευτεί η «[…] χρησιμοποίησις τοξικών ουσιών και εν γένει δηλητηριωδών ουσιών» για την καταπολέμηση «επιβλαβών ειδών», με δεδομένο πως θέτουν εις κίνδυνον τα προστατευόμενα είδη άγριας πανίδος και αυτοφυούς χλωρίδος».

Και ο Δασικός Κώδικας απαγορεύει την τοποθέτηση και χρήση δηλητηριασμένων δολωμάτων ή άλλων ανάλογων μέσων που έχουν σκοπό ι «…την θανάτωσιν, σύλληψιν ή νάρκωσιν, εν γένει αγρίων θηλαστικών και πτηνών […] (άρθρο 252 παρ. 5, «Μέσα ασκήσεως θήρας)». Οι παραβάτες του άρθρου αυτού τιμωρούνται με φυλάκιση μέχρι 2 ετών και διοικητικό πρόστιμο χιλίων ευρώ (€ 1.000,00).

Σύμφωνα με τον πιο πρόσφατο νόμο που προβλέπει το νέο πλαίσιο για την ευζωία των ζώων συντροφιάς (ν. 4830/2021, αρ. 24, 34 και 35) η δηλητηρίαση ζώου απαγορεύεται με την απαγόρευση να αφορά τόσο τα ζώα συντροφιάς όσο και προστατευόμενα είδη της άγριας πανίδας (θηλαστικά, ερπετά, αμφίβια αλλά και είδη χαρακτηρισμού και είδη κητωδών, όπως αυτά ορίζονται από σχετικές ΚΥΑ και διεθνείς συμβάσεις). Η ποινή πλέον είναι κάθειρξη μέχρι δέκα (10) έτη και χρηματική ποινή που μπορεί να φτάσει από 25.000 έως και 50.000 ευρώ.

Περισσότερα σχετικά με το νομικό πλαίσιο δείτε ΕΔΩ.

Όταν εξοντώθηκε ολοκληρωτικά η αποικία των όρνιων

Στις 19 Φεβρουαρίου 2012, φύλακες του Φορέα Διαχείρισης του Εθνικού Πάρκου Οροσειράς Ροδόπης ανακάλυψαν επτά δηλητηριασμένα αρπακτικά: τέσσερις Χρυσαετούς (Aquila chrysaetos), δυο Όρνια (Gyps fulvus) και μια Γερακίνα (Buteo buteo), τα οποία βρέθηκαν κοντά σε δυο πυροβολημένα άγρια άλογα, στα Στενά του Νέστου (ερείπια χωριού Κρωμνικού) της Περιφερειακής Ενότητας Ξάνθης.

Η πρώτη ανάλυση των στοιχείων της συνεχιζόμενης έρευνας πεδίου από το προσωπικό των Φορέων Διαχείρισης και των περιβαλλοντικών οργανώσεων που εμπλέκονται στην παρακολούθηση και διαχείριση της περιοχής, δείχνει ότι:

• Τα άλογα σκοτώθηκαν με βολή πυροβόλου όπλου σχεδόν εξ’ επαφής.
• Τα δύο άλογα σκοτώθηκαν με διαφορά 2-3 εβδομάδων κατά προσέγγιση. Το πρώτο τέλη Ιανουαρίου με αρχές Φεβρουαρίου, το πτώμα του οποίου καταναλώθηκε από άγρια και αδέσποτα ζώα, με αποτέλεσμα να βρεθεί μόνο ο σκελετός και το κρανίο του. Το δεύτερο άλογο που ανακαλύφθηκε στις 19/2/2012 είχε πυροβοληθεί λίγες ημέρες πριν. Το πτώμα του ανοίχθηκε «χειρουργικά», γδάρθηκε, και οι εκτεθειμένοι μαλακοί και σκληροί ιστοί αλείφθηκαν με λευκή σκόνη (δηλητήριο). Μικρό μέρος του είχε καταναλωθεί.
• Οι δυο Χρυσαετοί, τα δυο Όρνια και η Γερακίνα πέθαναν λίγες μέρες πριν ανακαλυφθούν από τους φύλακες της περιοχής, αφού έφαγαν από το δεύτερο άλογο. Βρέθηκαν σε ακτίνα μικρότερη των 50 μ. από το πτώμα, ενώ άλλοι δύο Χρυσαετοί βρέθηκαν σε μεγαλύτερη απόσταση και μέσα στους θάμνους, σε αποσύνθεση και φαγωμένοι από θηλαστικά. Είχαν πεθάνει πριν από 2-3 εβδομάδες, κάτι που δείχνει ότι και το πρώτο άλογο ήταν κατά πάσα πιθανότητα και αυτό δηλητηριασμένο.
• Η αποικία των όρνιων στα Στενά του Νέστου καταστράφηκε ολοσχερώς λόγω του περιστατικού. Η συστηματική επιστημονική παρακολούθηση της αποικίας για πάνω από δώδεκα χρόνια είχε δείξει πως επρόκειτο για τη μεγαλύτερη στην ηπειρωτική Ελλάδα. Το 2011 καταγράφηκαν 16-17 ζευγάρια που πτέρωσαν 11-12 νεοσσούς. Τον Ιανουάριο του 2012 –πριν το περιστατικό– παρόμοιος αριθμός καταγράφηκε κατά την έναρξη της αναπαραγωγικής περιόδου. Στο τέλος Φεβρουαρίου καμία φωλιά δεν ήταν ενεργή, καθώς και τα δύο τελευταία άτομα που παρατηρήθηκαν να επωάζουν μετά το περιστατικό εγκατέλειψαν τις φωλιές τους (εκτιμούμε ότι αυτό έγινε γιατί τα ταίρια τους μάλλον δηλητηριάστηκαν). Μόνο μεμονωμένα Όρνια παρατηρήθηκαν στα Στενά έκτοτε.