“Αν δεν ληφθούν σύντομα μέτρα, μεγάλες πόλεις θα βρεθούν κάτω από το νερό” – Ένα σχέδιο προστασίας

Η καθηγήτρια του Τμήματος Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος του ΑΠΘ Θέκλα Τσιτσώνη μιλάει στην Parallaxi για την κλιματική κρίση και τα φαινόμενα που συναντήσαμε στη χώρα το περασμένο καλοκαίρι, με “πληγές” που όχι μόνο δεν έχουν κλείσει, αλλά με χιλιάδες ανθρώπους να προσπαθούν να σταθούν στα πόδια τους σε σπίτια και ζωές που είδαν να αλλάζουν από τη μία στιγμή στην άλλη, παλεύουν με τις καιρικές συνθήκες, “γυμνοί” και αβοήθητοι μέχρι και σήμερα.

Τόσο οι πυρκαγιές αυτό το καλοκαίρι σε νησιά και περιοχές όπως η Πάρνηθα και ο Έβρος, όσο και οι τρομακτικές πλημμύρες στην Θεσσαλία και άλλα σημεία της χώρας που συνεχίζονται με νέες κακοκαιρίες, οι εικόνες τρόμου και πόνου που περνάνε μπροστά από τα μάτια μας μοιάζουν να γίνονται μία κανονικότητα που κανείς δεν θέλει να δεχτεί.

Είναι αυτή η κατάσταση, η νέα πραγματικότητα στις ζωές μας; Είναι οι πυρκαγιές και οι πλημμύρες η νέα καθημερινότητα μας και τελικά, από αυτή πόσο έχει διαταραχθεί το περιβάλλον στην Ελλάδα;

“Η Ελλάδα ως μεσογειακή χώρα πλήττεται από αρχαιοτάτων χρόνων από πυρκαγιές, οι οποίες αποτελούν μέρος των φυσικών διεργασιών των οικοσυστημάτων της.  Η συχνότητα όμως και η έκταση των πυρκαγιών, που συνεχώς αυξάνονται, δημιουργούν τεράστια προβλήματα που επηρεάζουν την οικολογική ισορροπία της χώρας μας κάνοντας αισθητή την αλλαγή του κλίματος.” αναφέρει ο κ. Τσιτσώνη στο σχετικό ερώτημα, συμπληρώνοντας πως:  “Τα κύματα καύσωνα και οι περίοδοι ξηρασίας που προκαλούνται από την κλιματική αλλαγή σε συνδυασμό με τις αλλαγές στη χρήση γης, την εγκατάλειψη της υπαίθρου και την έλλειψη διαχείρισης των δασικών εκτάσεων, λόγω υποστελέχωσης της δασικής υπηρεσίας, έχουν καταστήσει τα δάση πιο εύφλεκτα, οδηγώντας σε όλο και μεγαλύτερες και πιο ανεξέλεγκτες πυρκαγιές που φτάνουν και καταστρέφουν παρακείμενους οικισμούς και χωριά. Οι εκτεταμένες καταστροφές των δασικών οικοσυστημάτων έχουν μακροπρόθεσμες επιπτώσεις στο περιβάλλον και στο κλίμα της ευρύτερης περιοχής, σε συνδυασμό και με τις παγκόσμιες κλιματικές αλλαγές. Ορισμένες μόνο από αυτές είναι η αύξηση της θερμοκρασίας και τα ακραία καιρικά φαινόμενα. Τα εδάφη των πυρόπληκτων περιοχών αντιμετωπίζουν τη διαβρωτική δράση των βροχών η οποία αρχικά θα επηρεάσει τα ανώτερα και σταδιακά τα εσωτερικά γήινα στρώματα. Αποτέλεσμα αυτού είναι η δημιουργία χειμάρρων και η εμφάνιση εξαιρετικά έντονων πλημμυρικών φαινομένων, με ανυπολόγιστες συνέπειες. Επίσης μειώνεται η δυνατότητα των εδαφών να συγκρατήσουν τα νερά των βροχών, που εμπλουτίζουν τους υδροφόρους ορίζοντες, με επακόλουθο τη λειψυδρία και τη μειωμένη ποιότητα νερού.

Επί πλέον η καταστροφή χιλιάδων στρεμμάτων δασών και δασικών εκτάσεων δημιούργησε τεράστιες απώλειες στη βιοποικιλότητα. Ζώα, πουλιά, έντομα, ερπετά καίγονται ζωντανά, διότι αυτά δεν έχουν περιθώριο μετακίνησης και κανείς δεν οργανώνει εκκένωση για να σωθούν. Επιπλέον, κάποια που ενδεχομένως σώζονται θα αντιμετωπίσουν σύντομα το φάσμα της πείνας και της έλλειψης καταφυγίων.  Η τροφική τους αλυσίδα έχει καταστραφεί και θα πάρει πολλά χρόνια για να επανέλθει.  Επίσης φυτά σπάνια ή και πιο κοινά, που απαιτούν συγκεκριμένο περιβάλλον  για να αυξηθούν, δεν μπορούν πια να επιβιώσουν και εξαφανίζονται.”

Θα πρέπει να θεωρήσουμε δεδομένη πλέον μία αλλαγή του κλίματος και μία νέα κατάσταση στο περιβάλλον της χώρας για τα επόμενα χρόνια;

Η κλιματική αλλαγή είναι γεγονός και η καταστροφή μεγάλων δασικών εκτάσεων από τις πυρκαγιές έχει επηρεάσει, όπως ήδη αναφέραμε, την οικολογική ισορροπία της χώρας μας, κάνοντας αισθητή την αλλαγή του κλίματος. Με τις πυρκαγιές δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος, καθώς τα δάση είναι τεράστιες αποθηκευτικές δεξαμενές άνθρακα και όταν καίγονται μεγάλες ποσότητες διοξειδίου του άνθρακα εκπέμπονται στην ατμόσφαιρα, συμβάλλοντας στην κλιματική αλλαγή. Με τις πυρκαγιές προβλέπεται πως η ατμοσφαιρική ρύπανση θα αυξηθεί κατά 15 έως 20 % με ρύπους που θα επιβαρύνουν ακόμη περισσότερο την ανθρώπινη υγεία. Οι ρύποι όπως το διοξείδιο του άνθρακα, δεν θα απορροφώνται, ούτε θα «φιλτράρονται» και έτσι οι συνθήκες θα αλλάξουν, η θερμοκρασία θα αυξηθεί και το φαινόμενο του θερμοκηπίου θα γίνει πιο έντονο. Τα δάση αποτελούν «φυσικά κλιματιστικά» και επηρεάζουν το γενικό κλίμα. Αν η Πάρνηθα είναι το «φυσικό κλιματιστικό» της Αθήνας, λόγω της γειτνίασης με την πρωτεύουσα, ο Γράμμος θεωρείται κάτι σαν «θερμοστάτης» για μεγάλο μέρος της χώρας, παρόλο που δεν γειτνιάζει με κάποιο αστικό κέντρο. Η καταστροφή της τόσο μεγάλης δασικής έκτασης, κάθε χρόνο, σημαίνει θερμότερα καλοκαίρια, παρατεταμένους καύσωνες και πλημμύρες. Ήδη η χώρα μας αποτελεί hotspot της κλιματικής κρίσης, όπως ολόκληρη η Μεσόγειος. Η Αθήνα εξελίσσεται στην πιο ζεστή μητρόπολη της Ευρώπης και λόγω του ότι είναι η νοτιότερη μεγαλούπολη της ηπείρου αλλά και λόγω των μεγάλων καμένων εκτάσεων. Μια άλλη συνέπεια των πυρκαγιών είναι η ρύπανση των θαλάσσιων και γλυκών νερών. Οι τόνοι στάχτης που παρασύρονται με τις πρώτες βροχές μετά την πυρκαγιά, θα εναποτεθούν αρχικά στις λίμνες και στα ποτάμια και μετά στις θάλασσες, επηρεάζοντας διάφορα είδη ψαριών και φυτών του θαλάσσιου περιβάλλοντος.

Μπορεί να επανέλθει η γη στην προηγούμενη της κατάσταση και αν ναι, σε τι διάστημα χρονικό;

Η ελπίδα παθαίνει τελευταία. Η προσπάθεια για την αποτροπή της κλιματικής κρίσης είναι παγκόσμια. To 1988 ο ΟΗΕ και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Μετεωρολογίας συνέστησαν την Διακυβερνητική Ομάδα Ειδικών για την εξέλιξη του κλίματος (IPCC Intergovernmental Panel on Climate Change).  Επίσης κάθε χρόνο  γίνεται η Διάσκεψη για την Κλιματική Αλλαγή. Σταθμό απετέλεσε  η 21η ετήσια σύνοδος της Διάσκεψης των Συμβαλλομένων Μερών των Ηνωμένων Εθνών της σύμβασης-Πλαίσιο για την Κλιματική Αλλαγή, που έγινε το 2015 σε προάστιο των Παρισίων. Διεξήχθησαν διαπραγματεύσεις για τη διαμόρφωση νέας παγκόσμιας συμφωνίας για την κλιματική αλλαγή που θα καλύπτει όλες τις χώρες της UNFCCC (United Nations Framework Convention on Climate Change). Παρά τις συμφωνίες των Παρισίων και τις επόμενες  Διασκέψεις  που γίνονται κάθε χρόνο δεν σημειώθηκε καμία πρόοδος. Μια νέα σημαντική έκθεση του ΟΗΕ για την κλιματική αλλαγή, δείχνει ότι οι επιβλαβείς εκπομπές άνθρακα από το 2010 και μετά δεν ήταν ποτέ υψηλότερες στην ανθρώπινη ιστορία, με τον Αντόνιο Γκουτέρες  να προειδοποιεί ότι ο κόσμος βρίσκεται σε «ταχεία πορεία» προς την καταστροφή.

Αν δεν ληφθούν σύντομα μέτρα, ορισμένες μεγάλες πόλεις θα βρεθούν κάτω από  νερό, καθώς επίσης θα υπάρξουν πρωτοφανή κύματα καύσωνα, τρομακτικές καταιγίδες, εκτεταμένη λειψυδρία και εξαφάνιση πολλών ειδών φυτών και ζώων. Η μόνη λύση είναι η μείωση των εκπομπών των αερίων του θερμοκηπίου. Η IPCC προτρέπει τις κυβερνήσεις να εντείνουν τη δράση για τον περιορισμό των εκπομπών. Όλες οι χώρες πρέπει να μειώσουν σημαντικά τη χρήση ορυκτών καυσίμων, να επεκτείνουν την πρόσβαση στην ηλεκτρική ενέργεια, να βελτιώσουν την ενεργειακή απόδοση και να αυξήσουν τη χρήση εναλλακτικών καυσίμων, όπως το υδρογόνο. Αν εφαρμοστούν  τα παραπάνω ο πλανήτης μπορεί να επιβιώσει. Τα φυσικά οικοσυστήματα έχουν την ικανότητα, με μηχανισμούς ανάδρασης, να διατηρούν ή να  επαναφέρουν τη δομή και τις λειτουργίες τους σε περίπτωση διαταραχών, που δεν ξεπερνούν όμως ορισμένα όρια. Υπάρχει ακόμη χρόνος να αλλάξουμε και να μειώσουμε τις εκπομπές των αερίων του θερμοκηπίου ώστε να βοηθήσουμε τον πλανήτη να επανέλθει στην προηγούμενη κατάστασή του. Αν τα οικοσυστήματα δεν  έχουν περάσει το όριο αντοχής τους επανέρχονται σχετικά σύντομα, ανάλογα με το μέγεθος της διαταραχής που έχουν υποστεί.

Τι θα πρέπει να αλλάξει ώστε να είμαστε πιο έτοιμοι στο μέλλον για τέτοιες κλιματικές εξάρσεις;

Σημαντικό αντίκτυπο στις αιτίες της κλιματικής αλλαγής έχουν και οι μεγάλες αστικές περιοχές, καθώς από αυτές προέρχεται έως και το 70% των παγκόσμιων ανθρωπογενών εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, η μεγαλύτερη πηγή των οποίων σχετίζεται με την κατανάλωση ορυκτών καύσιμων Ταυτόχρονα, οι πόλεις επηρεάζονται σημαντικά από τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Ως εκ τούτου, αντιπροσωπεύουν όχι μόνο ένα από τα προβλήματα, αλλά και το κύριο πεδίο για τον μετριασμό των αρνητικών επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής. Οι κίνδυνοι της κλιματικής αλλαγής στα αστικά κέντρα αναμένεται να αυξηθούν και να επηρεάσουν τις υποδομές, τα οικοσυστήματα, τη στέγαση, την παροχή αγαθών και υπηρεσιών, όπως επίσης και τη διαβίωση και την υγεία των αστικών κοινοτήτων. Οι αστικοί χώροι Πρασίνου μπορούν να διαδραματίσουν κεντρικό ρόλο μειώνοντας τις επιπτώσεις της καθότι, όπως αναφέραμε, τα δένδρα δεσμεύουν μεγάλες ποσότητες CO2. Μόνο η αύξηση και η ορθολογική διαχείριση των αστικών χώρων Πρασίνου μπορεί να θωρακίσει τις πόλεις στην κλιματική αλλαγή. Στη χώρα μας οι μεγαλουπόλεις έχουν πολύ χαμηλά ποσοστά Πρασίνου, λιγότερο από 3 τμ ανά κάτοικο, με όριο στις ευρωπαϊκές πόλεις τα 10 τμ ανά κάτοικο. Το Ευρωπαϊκό έργο LIFE CLIVUT (www.lifeclivut.eu), το οποίο υλοποίησε το Τμήμα Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος του Α.Π.Θ., ανέπτυξε γνώση και μεθοδολογίες για το σχεδιασμό και την εφαρμογή μιας Αστικής Πράσινης Στρατηγικής για την Κλιματική Αλλαγή με στόχο τη βελτιστοποίηση των κλιματικών και περιβαλλοντικών υπηρεσιών των «αστικών δασών». Το έργο περιλαμβάνει διάφορες δράσεις και χρησιμοποιεί μεθοδολογίες της «Επιστήμης των Πολιτών» και συμμετοχικών έργων, με στόχο την ευαισθητοποίηση.

Γενικά θα πρέπει να γίνει προσπάθεια να περιοριστεί το φαινόμενο της κλιματικής κρίσης με την εμπλοκή ολόκληρης της κοινωνίας.  Η αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής δεν αποτελεί μόνο θέμα της διεθνούς πολιτικής. Είναι κυρίως θέμα ατομικής ευθύνης και γενικά αλλαγής του τρόπου ζωής.  Απαιτείται να συνειδητοποιήσουμε την σοβαρή κατάσταση που βιώνει ο πλανήτης και να προσαρμόσουμε τη στάση μας σε όλους τους τομείς των δραστηριοτήτων μας, από τη διατροφή μέχρι τη χρήση της ενέργειας και την παραγωγή αποβλήτων. Υπάρχουν πολλοί απλοί τρόποι με τους οποίους ο καθένας από εμάς μπορεί να μειώσει το περιβαλλοντικό του αποτύπωμα.

Εάν  η ευαισθητοποίηση των πολιτών είναι  το ένα ζητούμενο το άλλο είναι η αλλαγή στρατηγικής από την πολιτεία. Η αύξηση  του Πρασίνου τόσο στα αστικά κέντρα όσο και στη ύπαιθρο αποτελεί λύση μαζί βέβαια και με την μείωση των εκπομπών

Ποιο θα μπορούσε να είναι ένα ολοκληρωμένο σχέδιο διαχείρισης και προστασίας κατά τη γνώμη σας

Η κλιματική κρίση δημιουργεί τεράστια περιβαλλοντικά προβλήματα με επιπτώσεις σε υποδομές και οικοσυστήματα.

Ειδικά για τα δασικά οικοσυστήματα μόνο η πρόληψη, η οποία επιτέλους πρέπει να γίνει πράξη, μπορεί να περιορίσει το φαινόμενο των δασικών πυρκαγιών. Η ανασυγκρότηση των δασικών υπηρεσιών είναι ουσιαστικό προαπαιτούμενο  για την πρόληψη και την αειφορική διαχείριση των δασών. Τμήμα των κονδυλίων που διατίθενται στην καταστολή των πυρκαγιών και στην αποκατάσταση των ζημιών μπορούν να στελεχώσουν πλήρως τις δασικές υπηρεσίες και να συμβάλλουν σημαντικά στην πρόληψη.

Η επιστημονική κοινότητα αλλά και άλλοι επιστήμονες που διακονούν τη δασολογική επιστήμη έχουν εκφράσει πολλές φορές τις απόψεις τους για την πρόληψη των πυρκαγιών. Οι απόψεις αυτές κατά τη διάρκεια της αντιπυρικής περιόδου και κυρίως κατά τις επικίνδυνες περιόδους ( καύσωνες και δυνατοί άνεμοι) συνοψίζονται στα εξής:

• Διαρκείς περιπολίες στις δασικές περιοχές για έγκαιρη πυρανίχνευση. Πολύτιμη αρωγή μπορεί να είναι οι εθελοντικές οργανώσεις και ακόμη, η σύγχρονη τεχνολογία (drones).
• Κατανομή επί 24ώρου, των πυροσβεστικών δυνάμεων σε καίρια σημεία δασικών περιοχών αυξημένης επικινδυνότητας.
• Απομάκρυνση της ξηρής κατακείμενης καύσιμης ύλης, με προτεραιότητα τις περιοχές μίξης δασικής βλάστησης με τον αστικό ιστό ή πέριξ εξοχικών οικισμών.
• Ενημέρωση ιδιοκτητών εξοχικών κατοικιών για τον καθαρισμό των ιδιοκτησιών τους από εύφλεκτη βλάστηση και δημιουργία σημείων υδροληψίας
• Συντήρηση και καθαρισμός των αντιπυρικών ζωνών και επιλεκτικές κλαδεύσεις σε πρανή οδών και σε περιοχές ύπαρξης δάσους μετά υπορόφου βλάστησης, για κατακερματισμό και διακοπή της οριζόντιας και κατακόρυφης συνέχειας της δασικής καύσιμης ύλης και ευκολότερη καταστολή των πυρκαγιών.
• Συντήρηση του δασικού οδικού δικτύου και των σημείων υδροληψίας (υδατοδεξαμενές, ανοιχτοί φυσικοί αγωγοί, κλπ) εντός του δάσους.
• Ενεργή απαγόρευση πάσης φύσεως εστιών ανάφλεξης (καύση υπολειμμάτων αγροτικών εργασιών, υπαίθρια αναψυχή, κλπ).
• Κίνητρα για τη διατήρηση του μωσαϊκού των αγροδασικών συστημάτων και των παραδοσιακών χρήσεων γης (ρητινοκαλλιέργειες, μελισσοκομία κ.λπ.).

Αν παρά τα μέτρα πρόληψης εκδηλωθεί πυρκαγιά απαιτείται, μετά την κατάσβεση, ως πρώτο βήμα η Σύνταξη Μελέτης για την αποτροπή των διαβρωτικών και πλημμυρικών φαινομένων, άμεσα μέχρι το τέλος του Σεπτεμβρίου. Ακολουθεί  η υλοποίηση των αντιδιαβρωτικών και αντιπλημμυρικών έργων μέχρι τον Δεκέμβριο, η οποία θα πρέπει να περιλαμβάνει τα εξής:

• Δημιουργία αντιδιαβρωτικών κλαδοπλεγμάτων και κορμοδεμάτων σε περιοχές όπου η κλίση του εδάφους υπερβαίνει το 25% και υπάρχουν φυσικά χειμαρρικά ή συνεχούς ροής ρέματα
• Κατασκευή ξυλοφραγμάτων στα σημαντικότερα ρέματα για τη συγκράτηση των φερτών υλικών και
• Έλεγχο των κοιτών των μεγάλων ρεμάτων που διέρχονται από οικισμούς για τη λήψη των απαραίτητων μέτρων με στόχο την πρόληψη δυσάρεστων καταστάσεων

Ως δεύτερο βήμα απαιτείται, η Σύνταξη Μελέτης αποκατάστασης/αναδάσωσης των καμένων δασών για  την έγκαιρη αποκατάστασή τους. Είναι γνωστό ότι στη Μεσογειακή ζώνη τα οικοσυστήματα της χαλεπίου και τραχείας Πεύκης, των αειφύλλων πλατυφύλλων αλλά και των θερμόβιων πλατυφύλλων (Δρυοδασών και δασών Καστανιάς) είναι προσαρμοσμένα στις πυρκαγιές και αναγεννώνται εύκολα μετά από αυτές. Συνεπώς στη ζώνη αυτή δεν έχουμε πρόβλημα φυσικής αναγέννησης αρκεί οι εκτάσεις να προστατευθούν από τη βόσκηση και τους καταπατητές. Παρά τη δυνατότητα όμως φυσικής αποκατάστασης εκτιμάται ότι κάποιες περιοχές  θα χρειαστούν αναδάσωση, όπως συστάδες με ηλικία μικρότερη των 20 ετών, που έχουν ξανακαεί και δεν υπάρχουν ώριμοι σπόροι ή εκτάσεις με κλίσεις >50%. Επείγει όλες οι ενέργειες να γίνουν ταχύτατα. Nα προσδιοριστούν άμεσα οι ευαίσθητες περιοχές στη διάβρωση και να γίνουν τα αντιδιαβρωτικά έργα μέχρι τις αρχές του χειμώνα. Επίσης να προσδιοριστούν οι οικολογικά ευαίσθητες περιοχές (περιοχές με δυσκολία φυσικής αναγέννησης, όπως αναφέρθηκε παραπάνω), ώστε να αρχίσουν εντός του πρώτου χειμώνα (μέχρι νωρίς την άνοιξη) οι αναδασώσεις σε αυτές. Λόγω της τεράστιας έκτασης των καταστροφών, θα χρειαστούν πολλές φυτευτικές περίοδοι για να ολοκληρωθεί το έργο της αναδάσωσης. Επειδή έχουμε δύο φυτευτικές περιόδους κατ’ έτος, με πενήντα ημέρες η καθεμία, θα απαιτηθούν αρκετά χρόνια για την πλήρη αποκατάσταση τους.