Τα ποτάμια της Ευρώπης στερεύουν και τα μεγάλα προβλήματα πλησιάζουν

Πολλές είναι οι πόλεις που περνάει ο ποταμός Δούναβης, οι οποίες εξαρτώνται από την πλωτή οδό για τον βιοπορισμό τους.

Αλλά η ξηρασία του καλοκαιριού και οι ιστορικές υψηλές θερμοκρασίες, έχουν εξαντλήσει τον άλλοτε πανίσχυρο Δούναβη, ανατρέποντας όλα όσα είχαν οι κάτοικοι της Zimnicea, όπου λιμενικοί, αγρότες, η ναυτιλιακή βιομηχανία, ψαράδες, ιδιοκτήτες εστιατορίων και οικογένειες βασίζονταν για να συντηρηθούν.

Ποτέ στην ιστορία η στάθμη του ποταμού δεν ήταν τόσο χαμηλή, με μεγάλες εκτάσεις να μην θυμίζουν βάλτο και όχι τον Δούναβη και με τα νεκρά μαλάκια να είναι μία απόδειξη του καταστροφικού τέλους της ζωής του ποταμού.

Με τον Δούναβη να ρέει με λιγότερο από το ήμισυ του συνηθισμένου καλοκαιρινού του όγκου, δεκάδες φορτηγίδες βρίσκονται ακίνητες στο λιμάνι της Zimnicea, περιμένοντας να στρίψουν για να χρησιμοποιήσουν το μοναδικό κανάλι που είναι αρκετά βαθιά για να περάσουν. 

Οι ντόπιοι συλλέγουν το λιγοστό νερό της βροχής για να το χρησιμοποιήσουν για οικιακούς σκοπούς, προκειμένου να εξοικονομήσουν πόσιμο νερό από τον Δούναβη. Τα παιδιά παίζουν κατά μήκος των νέων παραλιών της ακτογραμμής.

Όπως αλλού κατά μήκος του Δούναβη – και, μάλιστα, σε μεγάλο μέρος της Ευρώπης αυτό το καλοκαίρι – κλήθηκαν ομάδες έκτακτης ανάγκης βυθοκόρησης για να εμβαθύνουν τον ποταμό για να σπάσουν το μποτιλιάρισμα φορτίου. 

Σε όλη τη νότια Ρουμανία, το μεγαλύτερο μέρος της οποίας βασίζεται στον Δούναβη για γλυκό πόσιμο νερό, εκατοντάδες χωριά μειώνουν τα αποθέματα νερού και περιορίζουν την άρδευση καλλιεργήσιμων εκτάσεων στην οποία βασίζεται η Ευρώπη για καλαμπόκι, σιτηρά, ηλίανθους και λαχανικά. Τα κρουαζιερόπλοια που συνήθως μεταφέρουν τουρίστες κατά μήκος της εμβληματικής πλωτής οδού παραμένουν στο λιμάνι. Τους πρώτους έξι μήνες του 2022, η εταιρεία υδροηλεκτρικής ενέργειας της Ρουμανίας Hidroelectrica παρήγαγε ένα τρίτο λιγότερη ηλεκτρική ενέργεια από ό,τι συνήθως. Και οι Ρουμάνοι σιτοκαλλιεργητές λένε ότι η ξηρασία τους κόστισε το ένα πέμπτο της σοδειάς τους. Η Ρουμανία είναι ένας από τους μεγαλύτερους παραγωγούς σιταριού της Ευρώπης, και ακόμη πιο σημαντική για τη διεθνή αγορά, υπό το φως του αποκλεισμού από τη Ρωσία μεγάλου μέρους των εξαγωγών σιταριού της Ουκρανίας.

«Στις πόλεις πάνω και κάτω στον Δούναβη, η ξηρασία και η κλιματική αλλαγή αποκτούν υπαρξιακό νόημα», εξηγεί ο Nick Thorpe, συγγραφέας του The Danube: A Journey Upriver from the Black Sea to the Black Forest. «Σε αντίθεση με τους κατοίκους των πόλεων, έχουν αυτή την καταστροφή να ξετυλίγεται μπροστά στα μάτια τους».

Σχεδόν τα δύο τρίτα της Ευρώπης έχουν υποστεί συνθήκες ξηρασίας φέτος –τη χειρότερη ξηρασία των τελευταίων 500 ετών– και οι επιστήμονες λένε ότι η υπερθέρμανση του πλανήτη έπαιξε μεγάλο ρόλο σε αυτή την κρίση. Ο καύσωνας έχει προκαλέσει όλεθρο σε πολλές από τις πλωτές οδούς της ηπείρου –μεγάλες και μικρές, από τον Λίγηρα μέχρι τον Ρήνο– με εκτεταμένες αρνητικές επιπτώσεις στον εφοδιασμό τροφίμων, το εμπόριο, την πρόσβαση στο νερό, τα ενεργειακά συστήματα και την οικολογία της Ευρώπης. 

Οι επιστήμονες προειδοποιούν ότι εάν τα ζεστά, ξηρά καλοκαίρια συνεχιστούν ορισμένες από αυτές τις υδάτινες οδούς ενδέχεται να μην ανακάμψουν ποτέ.

Κατά μήκος του Ρήνου, φορτηγίδες που μεταφέρουν κάρβουνο, πετρέλαιο και εμπορεύματα που προμηθεύουν εκατομμύρια ανθρώπους παρασύρονται. Μέχρι τον Ιούλιο, η στάθμη του νερού στο Po της Ιταλίας ήταν τόσο χαμηλή που η κυβέρνηση κήρυξε κατάσταση έκτακτης ανάγκης στη βόρεια Ιταλία, όπου τεράστια χωράφια με καλλιέργειες είχαν εγκαταλειφθεί. Στη Γαλλία, τα θερμαινόμενα νερά του Ροδανού και του Γκαρόν ήταν λιγότερο αποτελεσματικά στην ψύξη των συστημάτων των πυρηνικών σταθμών, αναγκάζοντας πολλά εργοστάσια να μειώσουν την παραγωγή τους. Και εκατοντάδες παραπόταμοι των μεγαλύτερων ποταμών είναι σε ακόμη χειρότερη κατάσταση.

Στις αρχές Αυγούστου, η πρωθυπουργός της Γαλλίας, Élisabeth Borne, δήλωσε ότι η χώρα βρίσκεται στη μέση της «πιο σοβαρής ξηρασίας» που έχουν βιώσει ποτέ, η οποία έχει καταβροχθίσει τόσα ποτάμια – συμπεριλαμβανομένων του Λίγηρα, του Doubs, του Dordogne και του Garonne – ότι εκατοντάδες δήμοι απαιτούν τώρα να παρέχεται πόσιμο νερό με φορτηγά.

«Αυτή η χρονιά είναι εξαιρετική όσον αφορά την ένταση και τη διάρκεια [της ξηρασίας], και όμως είναι το νέο φυσιολογικό», λέει ο Karsten Rinke του Κέντρου Περιβαλλοντικής Έρευνας Helmholtz της Γερμανίας (UFZ). «Υπάρχει τεράστιο έλλειμμα νερού στην Ευρώπη, το οποίο χειροτερεύει κάθε χρόνο και δεν αναπληρώνεται».

«Ίσως το πιο ανησυχητικό φέτος είναι το εύρος των χαμηλών επιπέδων νερού σε ολόκληρη τη λεκάνη του Δούναβη, από τη Βαυαρία έως τη Μαύρη Θάλασσα», λέει ο Thomas Hein του Πανεπιστημίου Φυσικών Πόρων και Επιστημών της Ζωής της Βιέννης. Η λεκάνη καλύπτει περισσότερα από 800.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα (300.000 τετραγωνικά μίλια) και περιλαμβάνει 19 χώρες – το 10% της ηπειρωτικής Ευρώπης.

 «Ολόκληρος ο ποταμός επηρεάζεται, πράγμα που σημαίνει ότι δεν μπορούμε απλώς να αντλούμε νερό από το ένα τμήμα στο άλλο για να καλύψουμε το έλλειμμα».

Στον Δούναβη, ο ποταμός είναι τόσο χαμηλά στο Νόβι Σαντ, τη δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της Σερβίας, που οι άνθρωποι μπορούν να τον διασχίσουν – κάτι που ακόμη και οι γηραιότεροι πολίτες της πόλης δεν έχουν ξαναδεί. Ολόκληρες προβλήτες και τα πλοία τους έχουν αποκλειστεί στην αποξηραμένη κοίτη του ποταμού, με τα νησιά που δεν έχουν δει ποτέ πριν να γεμίζουν τα ρηχά νερά. Οι αγρότες από τις πλούσιες αγροτικές περιοχές γύρω από το Νόβι Σαντ ζήτησαν από την κυβέρνηση να κηρυχθεί η περιοχή σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Και ένα ζοφερό σύμβολο από το παρελθόν έχει εμφανιστεί: δεκάδες βυθισμένα γερμανικά πολεμικά πλοία της εποχής του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, μερικά εξακολουθούν να φέρουν ζωντανά πυρομαχικά, είναι τώρα ορατά στον ποταμό κοντά στην πόλη Πράχοβο της Σερβίας, κατάντη του Νόβι Σαντ.

Η ξηρασία έχει τεράστιο αντίκτυπο στο εμπόριο: οι πλωτές οδοί της Ευρώπης μεταφέρουν περίπου έναν τόνο εμπορευμάτων ετησίως για κάθε κάτοικο της ΕΕ και συνεισφέρουν, μόνο από την άποψη της μεταφοράς, περίπου 80 δισεκατομμύρια δολάρια (69,5 δις £) στην οικονομία. 

Ο άνθρακας και τα καύσιμα που ταξιδεύουν στον Ρήνο και σε άλλους ποταμούς είναι ιδιαίτερα ζωτικής σημασίας υπό το φως των εμπάργκο της Ρωσίας στο φυσικό αέριο και τον άνθρακα. Και οι διακοπές στους πυρηνικούς σταθμούς της Γαλλίας λόγω έλλειψης νερού ψύξης έχουν συμβάλει στην εκτίναξη της τιμής της γαλλικής ηλεκτρικής ενέργειας, η οποία έχει εκτοξευθεί στα ανήκουστα 900 ευρώ ανά μεγαβατώρα – πάνω από 10 φορές την τιμή του περασμένου έτους.

Οι επιστήμονες λένε ότι το οικονομικό κόστος του αποδεκατισμού των ποταμών είναι μόνο ένα μέρος του προβλήματος. Όσο λιγότερο νερό στο σύστημα νερού στο σύνολό του, εξηγεί ο Γκάμπριελ Σίνγκερ, οικολόγος στο Πανεπιστήμιο του Ίνσμπρουκ της Αυστρίας, τόσο λιγότερη αραίωση για τα άλατα και τόσο πιο αργά ρέει ένα ποτάμι. Αυτό οδηγεί σε υψηλότερη περιεκτικότητα σε αλατόνερο και υψηλότερες θερμοκρασίες νερού, οι οποίες μπορεί να είναι θανατηφόρες για πολλά είδη της παραποτάμιας ζωής, όπως ο σολομός του Δούναβη, η μπάρα και το ευρωπαϊκό γκριζάρισμα, μεταξύ πολλών άλλων.

Οι υψηλότερες θερμοκρασίες τροφοδοτούν επίσης την άνθηση των φυκιών, εξηγεί ο Singer, κάτι που μπορεί να είναι τοξικό για τα συστήματα των ποταμών. Αυτό συνέβη σε αρκετούς ποταμούς της Γερμανίας, συμπεριλαμβανομένων των ποταμών Moselle και Neckar, καθώς και ίσως στον ποταμό Oder, όπου στα μέσα Αυγούστου περισσότεροι από 100 μετρικοί τόνοι (220.000 λίβρες) νεκρών ψαριών – ανάμεσά τους πέρκα, γατόψαρο, λούτσοι, – ξεβράστηκαν στις ακτές του μέσα σε μια εβδομάδα. (Αυτή τη στιγμή οι ειδικοί ερευνούν την αιτία)

Οι επιστήμονες επισημαίνουν ότι ενώ τα μεγάλα ποτάμια της Ευρώπης έχουν γίνει πρωτοσέλιδα, τα μικρότερα ποτάμια είναι που υποφέρουν δυσανάλογα.

«Τόσα πολλά από αυτά έχουν στεγνώσει τελείως, δεν έχει μείνει ούτε μια σταγόνα νερό», λέει ο Rinke. “Όταν συμβεί αυτό, χάνουν ολόκληρη την κοινότητα βιοποικιλότητας για πάντα. Δεν θα επιστρέψει απλώς την επόμενη φορά που θα βρέξει.”

Οι επιστήμονες λένε ότι χιλιετίες μηχανικής και ανθρώπινης δραστηριότητας κατά μήκος των ποταμών της Ευρώπης έπαιξαν επίσης ρόλο. Η ευθυγράμμιση των άλλοτε άγριων ποταμών, η αποψίλωση των δασών, η δημιουργία φραγμάτων, η βιομηχανική ρύπανση, οι εκροές λυμάτων και ο σφετερισμός των ακτών και των υγροτόπων από τη γεωργία έχουν κάνει τα ποτάμια της Ευρώπης ακόμη πιο επιρρεπή σε καύσωνα και συνθήκες χαμηλής στάθμης νερού, καθώς και σε πλημμύρες.

«Όλα τα ποτάμια μας είναι πολύ κατακερματισμένα και ευάλωτα», λέει ο Singer, υπογραμμίζοντας ότι ενώ ο κάτω Δούναβης μαστίζεται από ξηρασία, ο άνω Δούναβης στη Γερμανία και την Αυστρία μπορεί να κινδυνεύσει από πλημμύρες, όπως συνέβη τόσο θεαματικά τον περασμένο Ιούλιο στον Ρήνο. Το υποκείμενο πρόβλημα, λέει, είναι ουσιαστικά το ίδιο: η αδυναμία πολύ τροποποιημένων ποταμών και λεκανών απορροής ποταμών να συγκρατούν το νερό για μεγαλύτερες χρονικές περιόδους. «Τα υγιή φυσικά οικοσυστήματα λειτουργούν ως σφουγγάρι που δίνει και παίρνει νερό, αλλά τα δικά μας έχουν χάσει αυτή την ικανότητα», λέει.

Ο Christian Griebler, λινολόγος στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης, εξηγεί: «Χάνουμε μεγάλες ποσότητες νερού επειδή η βροχή δεν μπορεί να διεισδύσει σε σφραγισμένες επιφάνειες και η έντονη βροχή μετά από ξηρασία δεν διεισδύει σε ξηρά εδάφη».

Έτσι, η αντανακλαστική αντίδραση των αρχών –δηλαδή η βαθύτερη βυθοκόρηση– δεν αντιμετωπίζει το ουσιαστικό πρόβλημα, λένε οι Singer και Griebler. Μάλιστα το επιτείνει.

Η επίλυση της κρίσης που εκτυλίσσεται αυτό το καλοκαίρι κατά μήκος των ποταμών της Ευρώπης θα περιλαμβάνει φυσικά τη μακροπρόθεσμη προσπάθεια επιβράδυνσης της υπερθέρμανσης του πλανήτη. 

Σε αυτό το μέτωπο, σημειώνεται κάποια πρόοδος, λέει ο Singer. Πέρυσι, η Unesco δημιούργησε το πρώτο απόθεμα βιόσφαιρας πέντε χωρών στον κόσμο κατά μήκος των ποταμών Mura, Drava και Δούναβη – συνολικής έκτασης σχεδόν ενός εκατομμυρίου εκταρίων (3.860 τετραγωνικά μίλια).

Το Δέλτα του Δούναβη, ο μεγαλύτερος υγρότοπος της Ευρώπης, απολαμβάνει τέτοιας προστασίας από το 1998. Όμως η ειδική θέση του δέλτα δεν το γλίτωσε από τα ακραία καιρικά φαινόμενα. Οι πηγές γλυκού νερού στο Δάσος Λετέα του Δέλτα ξεράθηκαν τον Αύγουστο, θέτοντας σε κίνδυνο τη ζωή των διάσημων άγριων αλόγων της Ρουμανίας. Οι αξιωματούχοι εκτόξευσαν με μπουλντόζες τις λασπωμένες πηγές, επιτρέποντας στο νερό να ρέει ξανά και στα άλογα να πίνουν.

«Ευτυχώς έχουμε ακόμα τους παγετώνες που λειτουργούν ως απόθεμα για τα μεγαλύτερα ποτάμια σε περιόδους χαμηλότερης βροχόπτωσης», λέει ο Hein. “Αλλά οι σχεδιαστές της κλιματικής αλλαγής λένε ότι θα εξαφανιστούν σε 30 χρόνια. Αυτό είναι εξαιρετικά ανησυχητικό.”

Ο Robert Lichtner, συντονιστής της Στρατηγικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την περιοχή του Δούναβη, με έδρα τη Βιέννη, λέει ότι τα μέτρα προσαρμογής πρέπει τελικά να είναι μέρος του μέλλοντος της λεκάνης. «Θέλουμε να επιβραδύνουμε αυτές τις διαδικασίες, αλλά [ο ακραίος καιρός] δεν υποχωρεί», λέει. «Θα πρέπει να προσαρμοστούμε και να μάθουμε να ζούμε με αυτό».

Αυτό το άρθρο δημοσιεύτηκε αρχικά στο Yale E360 και ανατυπώθηκε με άδεια Creative Commons.

Πηγή: BBC