Αριστοτέλης Ωνάσης: Τον σφράγισε η προσφυγιά, καθόρισε την παγκόσμια ναυτιλία

Η ιδιαιτερότητα του βιβλίου «Ιστορία των Επιχειρήσεων Ωνάση 1924-1975» που εκδόθηκε από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης είναι αυτή που σηματοδοτεί και την αξία του: Είναι το πρώτο που έχει γραφτεί για τον Αριστοτέλη Ωνάση βασισμένο σε αρχειακό υλικό.

Το Ίδρυμα Ωνάση διαφύλαξε όλο το αρχειακό υλικό των επιχειρήσεων του δημιουργού του και το συγκέντρωσε σε αποθηκευτικούς χώρους στην Αθήνα από το Μοντεβιδέο, τη Νέα Υόρκη, το Λονδίνο, το Μόντε Κάρλο, τον Πειραιά, δηλαδή χιλιάδες κουτιά και εκατομμύρια έγγραφα. Έχοντας μελετήσει μαζί και το μικρό αλλά πολύτιμο οικογενειακό αρχείο που ξεκινά από τη δεκαετία του 1890 στην Σμύρνη, η Ιστορικός και Καθηγήτρια Ναυτιλιακής Ιστορίας στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης και Διευθύντρια στο Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας, Τζελίνα Χαρλαύτη, δημιούργησε ένα βιβλίο-κειμήλιο, για το οποίο μιλά στην Parallaxi.  

Έχοντας επιμεληθεί τον εξαιρετικό τόμο ‘Ιστορία των Επιχειρήσεων Ωνάση’ από το Ίδρυμα Αλεξανδρος Σ. Ωνάσης, αλλά και έχοντας το προνόμιο να μελετήσετε το Αρχείο της οικογένειας, τι είναι αυτό που εν τέλει κρατάτε ως συμπέρασμα για την πολυσχιδή προσωπικότητα του Αριστοτέλη Ωνάση; Πώς θα μπορούσαμε να τον περιγράψουμε με λίγα λόγια ως άνθρωπο και χαρακτήρα;

«H ενασχόληση με μια επιχείρηση σε φέρνει κοντά στους ανθρώπους και τους επιχειρηματίες μιας επιχείρησης. Και η προσπάθεια είναι ο μελετητής και συγγραφέας να κρατήσει την αντικειμενικότητα του. Πριν αρχίσω την έρευνα για τον Ωνάση, πολύ πολύ καιρό πριν, τη δεκαετία του 1980 που έγραφα την διδακτορική μου διατριβή, διεξήγα έρευνα για την ελληνική ναυτιλία στον Πειραιά. Διάβαζα περιοδικά, εφημερίδες, αρχεία και έκανα συνεντεύξεις με στελέχη ναυτιλιακών επιχειρήσεων και ναυτικούς. Το εντυπωσιακό ήταν ότι όλοι έλεγαν τότε ότι ο καλύτερος εργοδότης που είχε περάσει ποτέ από το Πειραιά ήταν ο Ωνάσης. Αυτό επιβεβαιώνεται από μαρτυρίες σε βιβλία ή άρθρα στενών συνεργατών του αλλά και ναυτικών του.

Ένας καπετάνιος του, ο ιθακήσιος Δημήτρης Παΐζης-Δανιάς γράφει «Η αίσθηση ήταν πως ήταν ένας αληθινός άνθρωπος, ένας από μας, που έπαιζε το ρόλο του αφεντικού». Ήταν κοινή η αντίληψη ότι «ο Ωνάσης είναι κύριος, πληρώνει καλά και σέβεται τους ανθρώπους που δουλεύουν γι’ αυτόν». Δεν ξέρω αν ήταν καλός άνθρωπος ή πως φερόταν στην οικογένειά του ή στις σχέσεις του με τις διάσημες γυναίκες για τις οποίες έχει χυθεί πολύ μελάνι, εκείνο που ξέρω είναι ότι ήταν ένας χαρισματικά οξυδερκής επιχειρηματίας, με πάθος για τις επιχειρήσεις όπου αφιέρωνε όλη του την ενέργεια, και φροντίδα και σεβασμό στους εργαζόμενούς του».

Υπάρχουν κάποιες στιγμές ή περίοδοι που μπορούν να θεωρηθούν ως οι πλέον καθοριστικές, οι ‘σταθμοί’ στη ζωή, αλλά και την επιχειρηματική του πορεία; Κι αν θεωρήσουμε ότι η ζωή είναι ευκαιρίες, ποιες καθοριστικές ευκαιρίες αξιοποίησε για να φτάσει εκεί που έφτασε;

«Οι πρώτες τρεις περίοδοι της ζωής του υπήρξαν καθοριστικές με πολλούς «σταθμούς». Η επιχειρηματική πορεία του Αριστοτέλη Ωνάση καλύπτει 50 χρόνια, από το 1924 μέχρι το 1975. Σε αυτήν την πορεία εντοπίζουμε τέσσερις διακριτές περιόδους. Η πρώτη περίοδος καλύπτει τα πρώτα 8 χρόνια της επιχειρηματικής του δραστηριότητας, από το 1924 μέχρι το 1932.

Αυτή η περίοδος της πρώιμης επαγγελματικής του δραστηριότητας στο Μπουένος Άιρες κατά την οποία ανέπτυξε τις εμπορικές επιχειρήσεις από Ελλάδα σε συνεργασία με τον πατέρα του Σωκράτη και τον θείο του Όμηρο Ωνάση που ήταν στον Πειραιά και τα ξαδέρφια του Νίκο και Κώστα Κονιαλίδη που ήρθαν μαζί του στη Λατινική Αμερική. Εκεί με το οικογενειακό επιχειρηματικό δίκτυο περίοδο δημιούργησε το πρώτο του κεφάλαιο στο πλαίσιο της οικογενειακής επιχείρησης με την εισαγωγή και επεξεργασία ελληνικών καπνών και άλλων ειδών με επιχειρηματικές βάσεις τον Πειραιά, το Μπουένος Αϊρες και το Μοντεβιδέο. Η περίοδος αυτή ολοκληρώνεται με τον θάνατο του πατέρα του το 1932.

Κατά τη δεύτερη περίοδο, μεταξύ 1932 και 1946, ο Ωνάσης κάνει το μεγάλο βήμα, εισέρχεται στη ναυτιλία και εδραιώνεται ως εφοπλιστής πλοίων ξηρού και υγρού φορτίου με έδρα των επιχειρήσεών του το Μπουένος Άϊρες, το Μοντεβιδέο και τη Νέα Υόρκη. Ο Αριστοτέλης Ωνάσης εισήλθε στην ναυτιλία, σε συνεργασία με τα δύο πρώτα του ξαδέρφια Νίκο και Κώστα Κονιαλίδη αλλά στο τέλος της περιόδου αποκτά τον αποκλειστικό και πλήρη έλεγχο των πλοίων του. Την περίοδο αυτή ήταν ένας μεσαίος εφοπλιστής με ιδιοκτησία 3-6 πλοίων.

Στη διάρκεια αυτής της περιόδου, και ιδιαίτερα της δεκαετίας του 1930 περνάει το μεγαλύτερο διάστημα της επιχειρηματικής του ζωής στο Λονδίνο, τη Γαλλία, τη Σουηδία και τη Νορβηγία, και στη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου στη Νέα Υόρκη. Αυτή η περίοδος χαρακτηρίστηκε από τις διαμάχες του και με τους Έλληνες της Αργεντινής και με τη διεθνή ομάδα των Ελλήνων εφοπλιστών, εγκατεστημένη στη Νέα Υόρκη, στο Λονδίνο και στον Πειραιά. Οι κρίσιμες αποφάσεις που πήρε σε αυτήν την περίοδο ήταν η είσοδος στη ναυτιλία, αλλά η ακόμα πιο σημαντική απόφαση η είσοδος στα δεξαμενόπλοια, και μάλιστα με νεόκτιστα πλοία, κάτι πρωτοπόρο για την ελληνικόκτητη ναυτιλία το 1939. Επιπλέον η απόφαση της δημιουργίας της πρώτης παναμαϊκής εταιρείας της Sociedad Marítima Miraflores και η χρήση των σημαιών ευκαιρίας ήταν η άλλη καθοριστική απόφαση αυτής της περιόδου.

Η τρίτη περίοδος, 1947-1958 είναι η περίοδος της απογείωσης του, με μέγεθος στόλου 60 πλοίων και της καθιέρωσής του ως διεθνούς φήμης εφοπλιστή. Η περίοδος αυτή σηματοδοτήθηκε από την εξειδίκευσή του στα δεξαμενόπλοια και χαρακτηρίστηκε από συγκρούσεις με την αμερικανική κυβέρνηση και τα αμερικανικά εφοπλιστικά και πετρελαϊκά συμφέροντα σε παγκόσμιο επίπεδο. Στο τέλος αυτής της περιόδου, μετέφερε την έδρα της εταιρίας του στην Ευρώπη, στο Μόντε Κάρλο, και έγινε γνωστός σε παγκόσμιο επίπεδο. Οι κρίσιμες αποφάσεις που πήρε την περίοδο αυτήν είναι καταρχήν το άνοιγμα της αμερικάνικης πιστωτικής αγοράς στην ναυτιλία και ιδιαίτερα της μόνης διεθνικής αμερικανικής τράπεζας, της New York City Bank, o μεγάλος αριθμός των δεξαμενόπλοιων υπό αμερικανική σημαία που αγόρασε από την Αμερικανική Ναυτιλιακή Επιτροπή και οι μαζικές ναυπηγήσεις δεξαμενοπλοίων σε αμερικανικά, γερμανικά και γαλλικά ναυπηγεία με την εγγύηση χρονοναυλώσεων από αμερικανικές πετρελαϊκές εταιρείες.

Κατά τη τέταρτη φάση της καριέρας του, μεταξύ 1958 και 1975 είναι αδιαμφισβήτητα ο μεγαλύτερος εφοπλιστής δεξαμενοπλοίων στον κόσμο με 80 πλοία. Ο Αριστοτέλης γίνεται, το πρότυπο του διεθνούς μεγιστάνα εφοπλιστή, κορυφαίου μέλους του διεθνούς «τζετ-σετ» της εποχής και περνά πλέον τον περισσότερο χρόνο του στη Μεσόγειο, μεταξύ Μόντε Κάρλο, Γαλλίας και Ελλάδας, και στη θαλαμηγό του Χριστίνα. Στην περίοδο αυτή οι βάσεις των επιχειρήσεων του συνεχίζουν να ειναι Μόντε Κάρλο-Μοντεβιδέο, μετά όμως την απόκτηση της Ολυμπιακής Αεροπορίας, η Αθήνα γίνεται όχι μόνο το τρίτο κέντρο διαχείρισης των επιχειρήσεών του αλλά η Ελλάδα εν γένει ο κύριος τόπος διαμονής του μέχρι τον θάνατό του».

Η προσφυγική καταγωγή της οικογένειας, οι άρρηκτοι δεσμοί με την Μικρά Ασία και η οικογενειακή κουλτούρα, τον στιγμάτισαν; Τι ρόλο θεωρείτε ότι διαδραμάτισαν στη ζωή του, στην πορεία του και πώς τον επηρέασαν; Τον βοήθησαν στον κοσμοπολιτισμό του;

«Bέβαια τον σφράγισε η προσφυγιά. Έφυγε 19 χρονών για την Αργεντινή χωρίς διαβατήριο, με προσφυγικό έγγραφο. Έχτισε την αυτοκρατορία του σε τρεις ηπείρους και οκτώ χώρες. Δεν είχε εμπιστοσύνη σε ένα κράτος, γιατί είδε να γκρεμίζεται η ζωή της οικογένειάς του σε μια νύκτα. Μεγάλωσε σε μεγαλοαστική οικογένεια της Σμύρνης, ο πατέρας του έμπορος και τραπεζίτης, και όλοι του οι θείοι, τα αδέρφια του πατέρα του ήταν ευκατάστατοι. Τελείωσε την Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης το καλύτερο ελληνικό σχολείο, και έμαθε δύο γλώσσες, γαλλικά και αγγλικά, ενώ μιλούσε ήδη ελληνικά και τουρκικά.

Η Σμύρνη όπως την ξέρουμε ήταν μια πόλη Ελλήνων αλλά και κοσμοπολίτικη πόλη, Αρμένιοι, Εβραίοι, Μουσουλμάνοι και «Λεβαντίνοι», δηλ. Άγγλοι, Γάλλοι, Αμερικανοί, Ιταλοί κοκ. Στην Ελλάδα οι δεσμοί χτίστηκαν σε διάστημα δεκαετιών και κυρίως με την αγορά της Ολυμπιακής Αεροπορίας το 1956 (ήταν ήδη 52 χρονών), και αργότερα το 1963 με την αγορά του νησιού του, του Σκορπιού. Η Σμύρνη όμως τον καθόρισε, αν και γύρισε σε αυτήν μόνο μία φορά, στα τέλη της δεκαετίας του 1950, με το εμβληματικό γιώτ του «Χριστίνα» και έχοντας πάνω τον πρωθυπουργό της νίκης, τον Ουίνστον Τσώρτσιλ».

Ποιοι από τους κοντινούς του ανθρώπους έπαιξαν τον καθοριστικότερο ρόλο και άσκησαν τη μεγαλύτερη επιρροή πάνω του;

«Ο Κώστας Γράτσος που θεωρείται από τους περισσότερους ο πιο στενός του φίλος. Ο Κώστας Γράτσος προέρχεται από εφοπλιστική οικογένεια της Ιθάκης που ήταν εγκατεστημένη στον Δούναβη με δραστηριότητες στο εμπόριο σιτηρών και τη ναυτιλία στα τέλη του 19ου αιώνα και η οποία μετεγκαταστάθηκε στην Αθήνα και το Λονδίνο. Ο Ωνάσης τον Κώστα Γράτσο γνώρισε στο Μπουένος Άϊρες, όπου ο Γράτσος ταξίδευε με τα οικογενειακά ατμόπλοια. Τότε τα ελληνικά βαπόρια μετέφεραν κάρβουνο από την Βρετανία στην Αργεντινή και σιτηρά από την Αργεντινή στην Αγγλία και την βόρεια Ευρώπη. Ο Γράτσος κάλεσε τον Ωνάση στο Λονδίνο και τον συνέστησε στο ναυτιλιακό γραφείο του θείου του Δρακούλη.

Εκεί στο Λονδίνο με βάση το ναυτιλιακό γραφείο Δρακούλη ο Ωνάση μαθήτευσε στην ελληνική ναυτιλία για κάμποσους μήνες. Και από το γραφείο των Δρακούλη αγόρασε το 1932 τα πρώτα του δύο ατμόπλοια και εισήλθε στην ναυτιλία. Και μπορείς να αγοράσεις όσα καράβια θες, αλλά αν δεν έχεις ναυτικούς να τα επανδρώσεις και ναυτιλιακό γραφείο με γνώστες να το ασφαλίζεις, να το ναυλώνεις, να το επισκευάζεις και να το παρακολουθείς, δεν κάνεις τίποτα».

Ο Αριστοτέλης Ωνάσης με το επιχειρηματικό του πνεύμα ποιους νέους δρόμους άνοιξε για τον εφοπλισμό στην Ελλάδα; Σε ποιο επίπεδο βρισκόταν τότε και σε ποιον τώρα η ελληνική ναυτιλία;

«Η ελληνική ναυτιλία όταν ο Ωνάσης μπήκε στον εφοπλισμό το 1932 ήταν η ένατη μεγαλύτερη ναυτιλία στον κόσμο. Σαράντα χρόνια αργότερα, το 1972 είχε γίνει η πρώτη στον κόσμο. O Aριστοτέλης Ωνάσης άνοιξε νέους δρόμους για τον ελληνικό εφοπλισμό, και οι επιχειρηματικές του επιλογές καθόρισαν την πορεία της ναυτιλίας των Ελλήνων τη μεταπολεμική περίοδο. Ο Αμερικανός καθηγητής Iστορίας Επιχειρήσεων Michael Miller συγκαταλέγει τον Ωνάση σε εκείνους που μετασχημάτισαν τις ναυτιλιακές επιχειρήσεις κατά τη μεταπολεμική μεταβατική περίοδο σε παγκόσμιο επίπεδο. Τον θεωρεί έναν από εκείνους τους διεθνείς εφοπλιστές που αντικατέστησαν την «παλιά φρουρά» των παραδοσιακών γιγαντιαίων εφοπλιστικών ομίλων της Βρετανικής Αυτοκρατορίας και διαμόρφωσαν τη νέα γενιά εφοπλιστών, Έλληνες, Νορβηγούς, Δανούς, Αμερικανούς και Ιάπωνες, οι οποίοι δημιούργησαν πολυεθνικούς ναυτιλιακούς ομίλους στην αρχή της μεταπολεμικής παγκόσμιας οικονομικής ηγεμονίας των Ηνωμένων Πολιτειών. Και έτσι είναι. Ο Ωνάσης έφτιαξε ουσιαστικά το μοντέλο της παγκόσμιας ναυτιλιακής επιχείρησης όπως συνεχίζεται και υιοθετείται μέχρι σήμερα. Στο βιβλίο μου είναι στο κεφάλαιο 5, όπου θα βρείτε ποιο είναι αυτό το μοντέλο που αποτελεί και την δική του επιχειρηματική καινοτομία».

Ποια ήταν η συνέχεια των επιχειρήσεων μετά το θάνατό του και ποια η παρακαταθήκη που άφησε;

Η παρακαταθήκη που άφησε ήταν η επιλογή των ανθρώπων του, και μια απίθανη διαθήκη που φρόντισε την συνέχεια των επιχειρήσεών του. Ο Ωνάσης δημιούργησε μια επιχειρηματική οικογένεια και αυτή η επιχειρηματική οικογένεια είναι που συνεχίζει μέχρι σήμερα, τη ναυτιλιακή του επιχείρηση Ωνάση της οποίας τα μισά κέρδη χρηματοδοτούν το κοινωφελές έργο του Ιδρύματος Ωνάση. Όπως είπε και ο συνεχιστής του Στέλιος Παπαδημητρίου, μέλημά του ήταν «να διατηρήσει την επιχείρησή του και να τη θέσει στην υπηρεσία του ανθρώπου. Η επιχείρησή του χωρίς κληρονόμο, χωρίς μέτοχο, χωρίς συγγενή ή αφεντικό, ζει αποκλειστικά για κοινωφελή έργα του Ιδρύματος» σχεδόν πενήντα χρόνια αφότου ο ιδρυτής της έφυγε από τη ζωή.

Πώς θα χαρακτηρίζετε συνολικά την εμπειρία της συγκεκριμένης έρευνας και πόσο εύκολη ήταν η διαχείριση τόσων πολλών πηγών και πληροφοριών;

«Το βιβλίο αυτό είναι το πρώτο βιβλίο που έχει γραφτεί για τον Αριστοτέλη Ωνάση βασισμένο σε αρχειακό υλικό. Το Ίδρυμα Ωνάση διαφύλαξε όλο το αρχειακό υλικό των επιχειρήσεων του δημιουργού του και το συγκέντρωσε σε αποθηκευτικούς χώρους στην Αθήνα από το Μοντεβιδέο, τη Νέα Υόρκη, το Λονδίνο, το Μόντε Κάρλο, τον Πειραιά. Μιλάμε για μερικές χιλιάδες κουτιά και μερικά εκατομμύρια έγγραφα. Είναι ένα αρχείο επιχειρήσεων κυρίως, και με ένα μικρό αλλά πολύτιμο οικογενειακό αρχείο που ξεκινά από τη δεκαετία του 1890 στην Σμύρνη, από την οικογένεια και τις επιχειρήσεις του πατέρα του.

Ήταν ένα όνειρο ζωής να βρω ένα τέτοιο αρχείο και είμαι ευγνώμων για την εμπιστοσύνη που μου έδειξαν και την δυνατότητα της πολύχρονης έρευνας που μου ανέθεσαν για την ταξινόμηση του Αρχείου Ωνάση που αποτελεί μοναδική παρακαταθήκη της ναυτιλιακής ιστορίας μας. Με την πολύτιμη συνεργασία της κ. Αμαλίας Παππά, Αναπληρώτριας Γενικής Διευθύντριας των Γενικών Αρχείων του Κράτους, και μεγάλης ομάδας μεταπτυχιακών και υποψηφίων διδακτόρων του Ιονίου Πανεπιστημίου και του Πανεπιστημίου Κρήτης ταξινομήσαμε τα τελευταία επτά χρόνια αυτό το τεράστιο και πολύτιμο αρχείο. Το βιβλίο στηρίζεται σε επιλεγμένο τμήμα αυτού του αρχειακού υλικού. Μια αρχή έχω κάνει. Εκατοντάδες ακόμα μελέτες μπορούν να βγούν από εκεί για την ελληνόκτητη και διεθνή ναυτιλία».

• Το βιβλίο «Ιστορία των Επιχειρήσεων Ωνάση 1924-1975», που στηρίζεται στο Αρχείο Ωνάση, δημιουργήθηκε έπειτα από ανάθεση του Ιδρύματος Ωνάση στο Κέντρο Ναυτιλιακής Ιστορίας του Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών του ΙΤΕ και κυκλοφορεί από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.