Jasmila Žbanić: Η Ευρώπη και ο ΟΗΕ μας άφησαν να πεθάνουμε

Η Jasmila Žbanić είναι Βόσνια σκηνοθέτρια και σεναριογράφος. Γεννήθηκε στο Σεράγεβο, όπου ίδρυσε την καλλιτεχνική συλλογικότητα Deblokada, μέσω της οποίας κυκλοφόρησε τις πρώτες της δουλειές, κυρίως ντοκιμαντέρ και ταινίες μικρού μήκους.

Είναι γνωστή για τις ταινίες της “Σεράγεβο σ΄ αγαπώ”(Grbavica, 2006) (ανάμεσα σε πολλές διακρίσεις και υποψηφιότητες: Χρυσή Άρκτος του Διεθνούς Φεστιβάλ Κινηματογράφου Βερολίνου) , “Na putu”(2010) (νικήτρια, Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Μονάχου) και την τελευταία της ταινία, “Quo Vadis, Aida?”.

Οι ταινίες της διαδραματίζονται στην περιοχή των Βαλκανίων και κυρίως στην Βοσνία Ερζεγοβίνη. Πραγματεύονται τις συνέπειες του πολέμου και διεισδύουν στην βοσνιακή μεταπολεμική κοινωνία.

  Στην ταινία “Quo Vadis, Aida?” παρουσιάζονται τα γεγονότα του Ιουλίου του 1995 στην Σρεμπρένιτσα, εκεί όπου διαπράχθηκε γενοκτονία εις βάρος του βοσνιακού μουσουλμανικού πληθυσμού από Σέρβους και Σερβοβόσνιους. 

Η ταινία μας φέρνει σε επαφή με τα πολιτικά και στρατιωτικά τεκταινόμενα των ημερών εκείνων, μέσα από τα μάτια της πρωταγωνίστριας Aida (Jasna Djuricic). Η Aida έχει αναλάβει χρέη διερμηνέα για τον ΟΗΕ. Μέσα από αυτή τη θέση της βιώνει τον πόνο και την δυστυχία του βοσνιακού λαού, ενώ ταυτόχρονα ζει και την προσωπική της οδύσσεια, προσπαθώντας να γλιτώσει τους γιους της και τον σύζυγό της από την σφαγή.

Η ταινία ήταν υποψήφια για Όσκαρ καλύτερης διεθνούς ταινίας το 2021 και ανάμεσα σε πολλές άλλες διακρίσεις και υποψηφιότητες, κέρδισε τα κινηματογραφικά Βραβεία Κοινού LUX, του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, στις 8 Ιουνίου του 2022.

*Η συνέντευξη έλαβε χώρα στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, στο Στρασβούργο, μια ημέρα πριν την ανακήρυξη της ταινίας σε νικήτρια των βραβείων LUX (7 Ιουνίου 2022).

Ο τίτλος της τελευταίας σας ταινίας, “Quo Vadis Aida?” σημαίνει «Πού πηγαίνεις Άιντα;». Γιατί επιλέξατε αυτόν τον τίτλο; Θα μπορούσατε να μας πείτε λίγα λόγια για την σημασία του;

Μου είχε γίνει έμμονη ιδέα το γεγονός της επιστροφής. Η Άιντα στην ταινία επιστρέφει στο μέρος όπου ζουν οι άνθρωποι που της κατέστρεψαν την ζωή. Στην πραγματικότητα, πολλές γυναίκες το έκαναν αυτό και έρχονταν καθημερινά αντιμέτωπες με εξευτελισμούς από τους άνδρες που είχαν σκοτώσει τους γιους τους. Αναρωτιόμουν τι δίνει αυτήν την ενέργεια σε αυτές τις γυναίκες. 

Την ενέργεια να επιστρέψουν. Σκεφτόμουν ότι διακατέχονται από μια ενέργεια που δεν είναι από αυτόν τον πλανήτη. Διότι αυτές οι γυναίκες ποτέ δεν ζήτησαν εκδίκηση, ποτέ δεν μίλησαν εναντίον των Σέρβων στο σύνολό τους. Στράφηκαν ενάντια στους Σέρβους που τους κατέστρεψαν την ζωή. Ξέρουν ποιοι το έκαναν αυτό και ζητούν δικαιοσύνη. Να τους παραπέμψουν στην Χάγη και στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Αυτές οι γυναίκες αναγνωρίζουν ότι δεν είναι όλοι ένοχοι, ολόκληρο το σερβικό έθνος. Συναρπάστηκα από αυτές και σκέφτηκα ότι είναι σαν άγιες μορφές του καιρού μας. Έτσι θυμήθηκα μια ιστορία από την Βίβλο, όταν ο Ιησούς επέστρεψε στην Ιερουσαλήμ παρόλο που ήξερε ότι θα σταυρωθεί. 

Αυτές οι γυναίκες συμβολίζουν κάτι τέτοιο για εμένα, που δεν είμαι θρησκευόμενη. Θεωρώ ότι ανέκαθεν οι άνθρωποι πίστευαν ότι αυτός είναι ο αρχικός σκοπός του ανθρώπινου είδους. Να επιστέφει. Οπότε κάπως έτσι προέκυψε ο τίτλος. Και επίσης ο τίτλος «Πού πηγαίνεις Άιντα;» εμπεριέχει την ερώτηση «Πού πηγαίνεις Βοσνία;» και «Πού πηγαίνεις Ευρώπη;». Αφού ήταν δυνατόν να γίνει μια γενοκτονία στο τέλος του 20ου αιώνα στην Ευρώπη, ποιο είναι το μέλλον για την ήπειρο; Αυτός ήταν ο τρόπος σκέψης από τον οποίο προέκυψε ο τίτλος.

  Η πλειοψηφία, αν όχι το σύνολο, των ταινιών σας σχετίζονται με την περιοχή των Βαλκανίων. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι στην τέχνη και πιο συγκεκριμένα στον κινηματογράφο υπάρχει ένας κοινός, βαλκανικός τρόπος σκέψης και μια κοινή βαλκανική αισθητική;

Δεν είμαι σίγουρη ότι ακολουθώ τον βαλκανικό τρόπο σκέψης επειδή σχεδόν όλα τα έργα που φτιάχνονται στα Βαλκάνια, φτιάχνονται από άντρες. Πολλά από αυτά τα έργα είναι υπερβολικά πατριαρχικά και συντηρητικά. Επίσης διατηρούν το ίδιο αφήγημα και τον ίδιο τρόπο σκέψης που υπήρχε και πριν τον πόλεμο. Αυτό είναι το πρόβλημά μου με τα βαλκανικά έργα και εγώ από την πλευρά μου προσπαθώ να φτιάξω βαλκανική τέχνη που δεν είναι πατριαρχική και δεν ακολουθεί αυτά τα πρότυπα. Για αυτό και δεν θεωρώ τον εαυτό μου κομμάτι της mainstream βαλκανικής κουλτούρας.

Στην ταινία “Quo Vadis, Aida?” ασκείτε κριτική στον ρόλο που έπαιξαν ο ΟΗΕ και το ΝΑΤΟ στην σφαγή της Σρεμπρένιτσα. Τι θα μπορούσε να κάνει η Διεθνής Κοινότητα και πιο συγκεκριμένα η Ε.Ε για να αποτραπούν τέτοιες ακρότητες στο μέλλον; Ειδικά, αν σκεφτούμε ότι αυτοί που πληρώνουν το υψηλότερο τίμημα σε κάθε πόλεμο, και όχι μόνο στον πόλεμο της Βοσνίας, είναι οι άμαχοι και οι καθημερινοί άνθρωποι. Πώς πρέπει να κινηθεί η Διεθνής Κοινότητα για να προστατέψει αυτούς τους ανθρώπους;

Ήλπιζα ότι μετά την Βοσνία δεν θα έχουμε πόλεμο στην Ευρώπη ξανά. Αλλά την ίδια ώρα που μιλάμε, άνθρωποι πεθαίνουν στην Ουκρανία. Αυτό πραγματικά με θλίβει, το γεγονός ότι δεν βρήκαμε έναν τρόπο να σταματήσουμε τον πόλεμο μέχρι τώρα. Τώρα πλέον είναι πολύ δύσκολο να σταματήσει ο πόλεμος διότι εμπλέκονται πολλοί παράγοντες και πολλά στοιχεία. Με το που ξεκινήσουν οι πυροβολισμοί τα πράγματα δύσκολα σταματούν. Το διακύβευμα ήταν να μην φτάσουμε ως εδώ.

 Πιστεύω ότι οι Ευρωπαίοι πρέπει να βρουν έναν τρόπο να σταματήσουν τον πόλεμο. Αν δεν κάνω λάθος, από την αρχή του πολέμου έχει γίνει μόνο μια προσπάθεια για διαπραγματεύσεις, ένα συνέδριο στην Κωνσταντινούπολη. Αν εγώ ήμουν Ευρωπαίος πολιτικός, θα ήμουν μαζί με άλλους 20 συναδέλφους μου κάθε μέρα στην Κωνσταντινούπολη ή στην Μόσχα και θα παρακάλαγα να σταματήσει ο πόλεμος. Αντί αυτού, έχουμε ένα πατριαρχικό μοντέλο (όπως είπε και η Virginia Woolf ο πόλεμος είναι ανδρική υπόθεση), ένα παιχνίδι μεταξύ ανδρών, το οποίο διακατέχεται από εγωισμό και ξεροκεφαλιά. Αυτό φαίνεται και από τον τρόπο που ο κύριος Scholz (σ.σ ο καγκελάριος της Γερμανίας) απαντάει στον Πούτιν. 

 Δυστυχώς δεν βλέπω μια τρίτη δύναμη που να υποστηρίζει την ειρήνη και τον συμβιβασμό και να επιδιώκει διαπραγματεύσεις. Αυτό είναι τρομακτικό. Είναι ακόμη πολύ σημαντικό να δούμε ποιος επωφελείται από αυτόν τον πόλεμο. Η Ευρώπη και η Ουκρανία δεν επωφελούνται. Η Ρωσία ούτε. Όλοι θα βγουν χαμένοι εκτός από μια χώρα που κερδίζει. Αφήνω στην φαντασία των αναγνωστών σας το ποια είναι αυτή η χώρα.

Δεν πήρε κάποιο μάθημα δηλαδή η Ευρώπη από τον πόλεμο της Βοσνίας;

Έμαθε κάτι η Ευρώπη από την Βοσνία. Στον βοσνιακό λαό δεν είχε δοθεί το δικαίωμα να υπερασπιστεί τον εαυτό του, λόγω του εμπάργκο όπλων που είχε επιβληθεί από τον ΟΗΕ. Η Ευρώπη και ο ΟΗΕ μας άφησαν να πεθάνουμε. Τουλάχιστον τώρα στέλνουν όπλα στην Ουκρανία για να μπορέσει να αμυνθεί. Αυτό είναι μια μεγάλη πρόοδος και πιστεύω ότι οφείλεται στα λάθη που έκανε η Ευρώπη στον πόλεμο της Βοσνίας. Πολλοί υποστηρίζουν ότι είναι αδύνατο να κάνουμε ειρήνη με τον Πούτιν. 

Εγώ τους απαντάω: «Προσπάθησε κανείς;». Εάν αποτύχουμε 100 φορές, τότε ναι μπορούμε να πούμε ότι είναι αδύνατο να γίνει ειρήνη με τον Πούτιν. Αλλά προς το παρόν δεν έχουμε προσπαθήσει να βρούμε έναν εναλλακτικό τρόπο να τελειώσει αυτή η κατάσταση. Αυτό με θλίβει πολύ.