Κ. Τσιτσελίκης: Ο εφησυχασμός οδηγεί σε σκοτεινά μονοπάτια και αλλοίωση της δημοκρατίας

Ο Κωνσταντίνος Τσιτσελίκης είναι Καθηγητής Διεθνούς Δικαίου στο Τμήμα Βαλκανικών, Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Μακεδονίας.

Από την επαγγελματική του πορεία ξεχωρίζει η συμμετοχή του σε αποστολές εκδημοκρατισμού, δικαιωμάτων του ανθρώπου και παρατήρησης εκλογών για την Ευρωπαϊκή Ένωση, τον ΟΑΣΕ και τα Ηνωμένα Έθνη. Το πλούσιο έργο του περιλαμβάνει βιβλία, μελέτες, άρθρα και δημοσιεύματα, ενώ παράλληλα είναι μέλος και συντονιστής ερευνητικών προγραμμάτων σε θέματα όπως: τα δικαιώματα του ανθρώπου, οι μειονότητες, οι πρόσφυγες. Έχει συνεργαστεί με πανεπιστήμια της Γαλλίας, της Φινλανδίας, της Γερμανίας, του Ηνωμένου Βασιλείου, της Τουρκίας, των ΗΠΑ, της Ιταλίας και άλλα.

Στο πλαίσιο του εορτασμού των 200 ετών από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης το Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη πρόσφατα εξέδωσε το σύγγραμμα με τίτλο «Σύνορα, Κυριαρχία, Γραμματόσημα. Οι μεταβολές του ελληνικού εδάφους, 1830-1947». Πρόκειται για μια έκδοση με πλούσιο εικονογραφικό υλικό που συζητά την ανάπτυξη της εδαφικής κυριαρχίας της Ελλάδας από την ίδρυση του κράτους το 1830. Η μελέτη εξετάζει τη γενεαλογία των εδαφικών μεταβολών της Ελλάδας και τη συμβολοποίησή τους μέσω του γραμματοσήμου και της ταχυδρομικής σφραγίδας.

Στο πλαίσιο του εορτασμού των 200 ετών από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης το Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη εξέδωσε και μόλις κυκλοφόρησε τη μελέτη σας με τίτλο «Σύνορα, Κυριαρχία, Γραμματόσημα. Οι μεταβολές του ελληνικού εδάφους, 1830-1947». Θέλετε να μας μιλήσετε γι’ αυτήν την έκδοση;

«Ξεκίνησα τον Οκτώβριο του 2015 όταν διαπίστωσα ότι το γραμματόσημο αποτελεί μία από τις πρώτες πράξεις του κράτους ήδη από την πρώτη μέρα που ασκεί κυριαρχία ή κατοχή σε νέο έδαφος. Η μεταβολή του εδάφους, δηλαδή της επικράτειας του κράτους, αυτόματα επιφέρει αλλαγή στον εκδότη του γραμματοσήμου. Είναι παράξενο, αλλά δεν θυμάμαι πώς μου ήρθε η ιδέα να παρακολουθήσω τις εδαφικές μεταβολές του ελληνικού κράτους μέσα από το γραμματόσημο. Άρχισα να συγκεντρώνω τα τεκμήρια, γραμματόσημα, σφραγίδες, φακέλους και να γράφω τα κείμενα. Μια δουλειά που δεν φαντάστηκα στην αρχή ότι θα ήταν τόσο περίπλοκη αλλά και τόσο γοητευτική, καθώς αναδεικνύονταν μικρές και μεγάλες αλλά και άγνωστες πτυχές της ιστορίας των ελληνικών συνόρων. Τελικά είναι αυτές που κατά κάποιο τρόπο προσδίδουν το περιεχόμενο της εδαφικής κυριαρχίας στην οποία ζούμε, δηλαδή τι σημαίνει Ελλάδα για εμάς σήμερα. 

Η εκδοτική διαδικασία αποτελεί βέβαια την απαραίτητη προϋπόθεση ώστε ένα βιβλίο να πάρει υλική υπόσταση και να μπορεί να διαβαστεί σε χαρτί. Οφείλω τα μέγιστα στο Ίδρυμα Λασκαρίδη και προσωπικά στον κύριο Κωνσταντίνο Θανασάκη για την απόλυτη εμπιστοσύνη τους και το άρτιο αποτέλεσμα που έχουμε στα χέρια μας.»

Ποιες είναι οι περιπτώσεις μεταβολής των συνόρων με τις οποίες καταπιάνεται το βιβλίο; Υπάρχουν διαφοροποιήσεις; 

«Το βιβλίο καλύπτει την ιστορία των μεταβολών της ελληνικής επικράτειας αλλά αναφέρεται και στη θεωρία σχετικά με την άσκηση πολιτικής εξουσίας επί του εδάφους και των κανόνων που τη διέπει. Στο βιβλίο παρουσιάζονται όλες οι περιπτώσεις μεταβολής των συνόρων της Ελλάδας, η άσκηση κρατικής κυριαρχίας, όπως και άλλων μορφών πολιτικής ή στρατιωτικής εξουσίασης επί του εδάφους. Το γραμματόσημο αποτέλεσε ένα εργαλείο που μου άνοιξε μια εναλλακτική-διεπιστημονική οπτική γωνία μέσα από τη νομική και πολιτική επιστήμη, την πολιτική γεωγραφία και τη μελέτη των μειονοτήτων, στον άξονα του χρόνου, από το 1830 μέχρι τα μεταπολεμικά χρόνια.

Οι μεταβολές των συνόρων της Ελλάδας, μπορούν να διαφοροποιηθούν μεταξύ εκείνων που ήταν κομβικής σημασίας και μόνιμες και σε εκείνες που ήταν περιστασιακές ή και ασήμαντες. Σε εκείνες που μπορούν σήμερα να κριθούν ιστορικά πετυχημένες και σε εκείνες που δεν ευοδώθηκαν. Οι κρίσεις αυτές είναι ασφαλώς ελληνοκεντρικές, καθώς καθένας από τους χαρακτηρισμούς που προαναφέρθηκαν, συνεπάγεται και το αντίστροφό του για κάποιο άλλο κράτος το οποίο κέρδισε ή έχασε από τη νέα εδαφική μεταβολή. Συνεπώς, η αβέβαιη διασφάλιση του status quo για την Ελλάδα σήμαινε δυνατότητα επέκτασης για τον γείτονα. Και ασφαλώς, πετυχημένη εδαφική επέκταση για την Ελλάδα σήμαινε εδαφική συρρίκνωση ή ματαίωση των διεκδικήσεων της άλλης πλευράς. Οι μεταβολές αυτές αποτελούν το αντικείμενο του βιβλίου αυτού με οδηγό το γραμματόσημο, ως σύμβολο και δηλωτικό άσκησης εδαφικής εξουσίας.

Πιο αναλυτικά, μπορώ να αναφέρω τις κύριες εδαφικές μεταβολές της Ελλάδας το 1864, το 1881, το 1913, το 1919, το 1920/1923 και το 1947, οι οποίες συσχετίζονται με εδαφικές επιδιώξεις διεύρυνσης της επικράτειας. Αντίστροφα, κατοχή ελληνικού εδάφους ή και άσκηση κυριαρχίας συνέβη σε διάφορες περιόδους και με διαφορετικές εντάσεις. Παρόμοια, επαναστατικές ομάδες, αντάρτες και επαναστατικές κυβερνήσεις που επιδιώκουν την ανατροπή της κεντρικής κυβέρνησης, αλλά και κυβερνήσεις σε εξορία, επιχειρούν να χαράξουν εσωτερικά σύνορα μιας «δικής τους επικράτειας» ή έστω τα όρια της εμβέλειας της πολιτικής τους εξουσίας μέχρι την τελική έκβαση της προσπάθειας αυτής. Τέτοιες είναι οι περιπτώσεις της επανάστασης στο Θέρισο της Κρήτης το 1905, των αυτονομιστών επαναστατών στη Βόρεια Ήπειρο το 1914, της κυβέρνησης της τριανδρίας της Θεσσαλονίκης το 1916-1917, των αντιστασιακών ένοπλων ομάδων, κυρίως του ΕΛΑΣ  και του ΕΔΕΣ κατά τη διάρκεια της κατοχής του 1941-1944, και τέλος του Δημοκρατικού Στρατού κατά τον Εμφύλιο Πόλεμο. Άλλες φορές αναδεικνύουν περίπλοκες πτυχές και εναλλαγές εδαφικής κυριαρχίας (βλ. Θράκη 1913-1923, Βόρεια Ήπειρος 1913-1920, Δωδεκάνησα 1912-1947) και «ελαστικών συνόρων», με την έννοια της συνδιοίκησης ή της ευμετάβλητης εναλλαγής. Η κατοχή ή επικυριαρχία των δυνάμεων της Αντάντ το 1915-1917 είναι χαρακτηριστική. Αλλού, εμφανίστηκαν προσωρινά θνησιγενή κρατικά μορφώματα, όπως η Προσωρινή Κυβέρνηση στη Θράκη το 1913, καθώς και αυτονομίες που προσαρτήθηκαν στο ελληνικό κράτος με αυτόβουλη ένωση, όπως η Σάμος, η Ικαρία και βέβαια η Κρητική Πολιτεία. Αναφέρω σκόρπια παραδείγματα, αλλά υπάρχουν πολλά ακόμα που συνθέτουν την εικόνα της ανάπτυξης της ελληνικής επικράτειας σε μια πορεία που καθόλου βέβαιη δεν υπήρξε.»

Πώς αποτυπώνεται η ιστορική και κατ’ επέκταση πολιτική πραγματικότητα σ’ ένα γραμματόσημο; Ποιες πληροφορίες και ποιους συμβολισμούς μπορεί να φέρει αυτό το μικρό χάρτινο τεκμήριο που ταξιδεύει σε ολόκληρο τον κόσμο;

«Η ρευστότητα του εθνικού εδάφους και των χαρακτηριστικών του έθνους και οι τρόποι με τους οποίους αυτοπροσδιορίζεται δημιουργούν τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη της συλλογικής μνήμης του έθνους. Ο ρόλος του γραμματοσήμου στη διαδικασία αυτή είναι σημαντικός, καθώς αποτελεί ένα από τα πιο καθολικά μέσα δημιουργίας δημόσιας εικόνας. 

Από την έκδοση των πρώτων γραμματοσήμων στα μέσα του 19ου αιώνα  διαφάνηκε ότι το μικρό αυτό χαρτάκι είναι κάτι πολύ περισσότερο από μια απόδειξη του τέλους που πληρώθηκε για την υπηρεσία μεταφοράς. Αποτελεί σύμβολο του κράτους και αποτύπωση της βούλησης για κυριαρχία ή άσκηση πολιτικής εξουσίας. Το γραμματόσημο μπορεί να εκφράζει βούληση κυριαρχίας ακόμα και στην περίπτωση που δεν υπάρχει κράτος ή ανεξάρτητα από τις πιθανότητες εδραίωσης κράτους. Ειδικά στην περίπτωση μεταβολής των συνόρων ή εδραίωσης νέας εξουσίας, το γραμματόσημο αποτελεί τον πρώτο εκφραστή της μεταβολής αυτής, τον αγγελιοφόρο της νέας κατάστασης. Η διαπίστωση αυτή έχει μεγαλύτερη σημασία κυρίως στα χρόνια πριν από τη δεκαετία του 1950, την εποχή δηλαδή που η επικοινωνία μέσω της μεταφοράς γραπτού κειμένου αποτελούσε ζήτημα κρίσιμης σημασίας.

Το γραμματόσημο, λοιπόν, ελληνικό και ξένο, αποτέλεσε ένδειξη και μέσο άσκησης πολιτικής εξουσίας, κυριαρχίας ή κατοχής, αλλά και σύμβολο της εδαφικής κυριαρχίας. Συνεπώς, σηματοδότησε την απουσία κάθε άλλης κυριαρχίας ή ενδεχομένως και συγκυριαρχία. Η έκδοση γραμματοσήμου, μαζί με την ανάρτηση της σημαίας, την κυκλοφορία του νομίσματος ή την έκδοση διαβατηρίου αποτελούν δείκτες της κρατικής κυριαρχίας ή της πολιτικής εξουσίας αλλά και επιβεβαίωση της νέας κατάστασης πραγμάτων, ειδικά στην περίπτωση εδαφικής μεταβολής. Ταυτόχρονα, συμβολοποιεί την επιδίωξη για νομιμοποίηση διαδίδοντας τη νέα κατάσταση πραγμάτων, τη νέα εδαφική πραγματικότητα στο εσωτερικό και το εξωτερικό. Φυσικά, σχεδόν πάντα από την άλλη πλευρά των συνόρων υπάρχει κάποιος «άλλος», ο οποίος εκφράζει τις δικές του επιδιώξεις και προσδοκίες για τη δική του εθνική ολοκλήρωση ως προς το έδαφος και τον λαό ή την εδραίωση της πολιτικής του εξουσίας και την ικανοποίηση των γεωστρατηγικών του συμφερόντων. Μέσα στον χρόνο, η ενδεχόμενη ανατροπή θα επιφέρει εναλλαγή κυριαρχίας επί του ίδιου εδάφους, μία και δύο, ακόμη και τρεις φορές, όπως συνέβη στην περίπτωση της Δυτικής Θράκης και της Ανατολικής Μακεδονίας μεταξύ Ελλάδας και Βουλγαρίας ή του Καστελλόριζου μεταξύ Ελλάδας, Γαλλίας, και  Ιταλίας, για να αναφέρω μερικά από τα πολλά παραδείγματα.»

Ποιες είναι οι σκέψεις σας γύρω από την υπόθεση #sofagate και την κόντρα Ευρωπαϊκής Ένωσης – Άγκυρας;

«Η υπόθεση της υποτιμητικής συμπεριφοράς του τούρκου προέδρου στην πρόεδρο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής αποτελεί έναν μικρό κρίκο, συμβολικού χαρακτήρα στη μακρά αλυσίδα εντάσεων και προσεγγίσεων μεταξύ Τουρκίας και ΕΕ. Έχει ασφαλώς πολλές προεκτάσεις και επίπεδα η σχέση αυτή, που αφορά άμεσα και την Ελλάδα. Τα πράγματα δεν πρέπει να διαβάζονται μονοδιάστατα στον άξονα καλού-κακού. Για να κατανοήσουμε την κατάσταση θα πρέπει να δούμε την άλλη πλευρά, τα επιχειρήματά της, και τα συμφέροντά της. Άλλο πράγμα να κατανοώ, άλλο να υπερασπίζομαι. Να δούμε και τη δική μας πλευρά και τις αντιτιθέμενες επιδιώξεις της. Η Τουρκία υπό  την αυταρχική διακυβέρνηση του Ερντογάν, τραβάει συχνά το σχοινί στα άκρα επιζητώντας τις εντάσεις ως μια μέθοδο για να κερδίσει χρόνο ή για να εξασφαλίσει διαπραγματευτικά οφέλη. Συχνά, αυτό συμβαίνει απρόβλεπτα και με μια φανερή ή αδιόρατη απειλή χρήσης βίας. Πίσω από την όψη της διεθνοπολιτικής ρητορικής υπάρχουν οικονομικά συμφέροντα, η εξισορρόπηση των οποίων  αποτελεί το κύριο ζητούμενο. Ας μη ξεχνάμε ότι η Ελλάδα έχει θετικό εμπορικό ισοζύγιο με την Τουρκία, ότι για παράδειγμα εξάγει εκεί όλη την παραγωγή βαμβακιού, ή ότι οι τούρκοι τουρίστες αποτελούν κρίσιμο αναπτυξιακό κεφάλαιο για τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου ή την Αλεξανδρούπολη. Τα πράγματα θέλω να πω είναι πολύ πιο περίπλοκα από όσο φαίνονται και δεν υπάρχουν εύκολες απαντήσεις.»

Συμπληρώσαμε περισσότερο από έναν χρόνο από το ξέσπασμα της πανδημίας. Η ανθρωπότητα ήρθε αντιμέτωπη με πρωτόγνωρες καταστάσεις κοινωνικής αποστασιοποίησης στο πλαίσιο των μέτρων προστασίας από τον κορωνοϊό. Αυτή «η χαμένη χρονιά» έχει ενισχύσει τις ανισότητες, έχει περιορίσει τις ελευθερίες και έχει ανησυχητικό αντίκτυπο για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Ποιες θεωρείτε πως είναι οι σημαντικότερες επιπτώσεις και προκλήσεις; Τί να περιμένουμε από την επόμενη μέρα;

«Ναι συμφωνώ ότι οι ανισότητες εντάθηκαν, όπως και ότι οι ελευθερίες μας  δοκιμάζονται. Έχουμε παρατηρήσει ότι η πολιτική εξουσία, σε πολλά κράτη, και στη χώρα μας, έχει την τάση να επικαλείται την κατάσταση έκτακτης ανάγκης για να αποφύγει τον δημόσιο έλεγχο. Με τον τρόπο αυτό επιχειρεί να παρακάμψει τις βασικές δημοκρατικές διαδικασίες που κατοχυρώνουν τις εγγυήσεις κατά της αυθαιρεσίας. Ο περιορισμός της προσωπικής, οικονομικής και άλλων μορφών ελευθερίας μπορεί να απαιτείται από τις περιστάσεις που επιβάλει η προστασία της ατομικής και δημόσιας υγείας στη συνθήκη της πανδημίας. Ωστόσο οι θεμελιώδεις εγγυήσεις δεν μπορούν να παρακαμφθούν. Αυτό δυστυχώς έχει συμβεί σε παραβίαση της αρχής της αναλογικότητας και της προσφορότητας των μέσων που χρησιμοποιεί η πολιτική εξουσία. Η διολίσθηση της πολιτικής εξουσίας στην ανέλεγκτη άσκησή της δημιουργεί μια αίσθηση μεταξύ των πολιτών ότι αποτελεί φυσιολογικό φαινόμενο, και άρα μπορεί να επαναληφθεί, ενδεχομένως και σε άλλες περιστάσεις. Η κατάσταση αυτή μπορεί να αναστραφεί μόνο με τα αντανακλαστικά των πολιτών οι οποίοι οφείλουν να κάνουν πράξη τα δικαιώματά τους. Η ιστορία έχει δείξει ότι ο εφησυχασμός οδηγεί σε σκοτεινά μονοπάτια και αλλοίωση της δημοκρατίας.  

Νομίζω η «επόμενη μέρα» δεν θα είναι ορατή ως τέτοια, δεν θα ξημερώσει δηλαδή και θα πούμε «τελείωσε το κακό, και συνεχίζουμε όπως ξέρουμε»  αλλά θα βιώνουμε συνεχείς μικρές μεταβολές που θα μας οδηγούν σε ένα νέο τρόπο ζωής, στάσεων και σχέσεων στην κοινωνία μας, την πολιτική και την οικονομία που θα εξαρτάται από τα κριτήρια που έχουμε για να κάνουμε ορατή την «επόμενη μέρα». Φοβάμαι ότι για κάποιους δεν θα έρθει ποτέ, για άλλους ήδη είναι εδώ.»

Η Πρόεδρος της Δημοκρατίας σε πρόσφατη συνέντευξη της στη Γαλλική «Le Monde» τόνισε σχετικά με το Μεταναστευτικό πως «Η αλληλεγγύη μεταξύ κρατών, αλλά και προς τους πρόσφυγες, είναι απαραίτητη». Το Μεταναστευτικό ζήτημα αποτελεί πρόκληση τόσο για την Ευρώπη όσο και για την χώρα μας. Πως, κατά τη γνώμη σας, θα μπορούσαν οι θεσμοί να διαχειριστούν με έναν πιο ανθρώπινο και ουσιαστικό τρόπο ένα τόσο καίριο ζήτημα;

«Η αλληλεγγύη μεταξύ των κρατών μελών της ΕΕ πέρα από ηθικοπολιτική αξία, αποτελεί μια κανονιστική αρχή που κατοχυρώνεται από τις συνθήκες της Ένωσης. Συνεπώς αυτό που συμβαίνει εδώ και αρκετά χρόνια και αποκαλούμε «κρίση υποδοχής των προσφύγων/μεταναστών» είναι αίτιο και σύμπτωμα της ίδιας της θεσμικής κατασκευής της Ένωσης. Η ΕΕ δυναμιτίζει τα θεμέλιά της και δύσκολα θα ξαναβρεί τις δυνάμεις να τα ξαναχτίσει. Η αλληλεγγύη προς τα άτομα, δηλαδή τους πρόσφυγες και τους μετανάστες, περιγράφεται με τη μορφή δικαιωμάτων και υποχρεώσεων που πηγάζει από το δίκαιο δικαιωμάτων του ανθρώπου. Δυστυχώς η τήρηση των καταστατικών υποχρεώσεων όλων των κρατών, αλλού λιγότερο αλλού περισσότερο, πλήττει την ίδια τη Δημοκρατία μας και συνεπώς είναι ζήτημα που δεν αφορά, με μια στενή λογική, τους «άλλους», τους «ξένους», τους «προσωρινούς» ή τους «διερχόμενους», αλλά εμάς όλους ως μέλη του Ευρωπαϊκού Δήμου. Η εφαρμογή των κανόνων που ισχύουν είναι το πρώτο βήμα για την αντιμετώπιση του ζητήματος, το οποίο στην διάσταση που έχει αντικειμενικά είναι μικρό και αντιμετωπίσιμο. Η ξενοφοβική ρητορική και οι πολιτικές που τράφηκαν από αυτήν σε όλα τα ευρωπαϊκά κράτη δημιούργησαν ένα «τέρας» η αντιμετώπιση του οποίου είναι εξαιρετικά δύσκολη λόγω της φύσης του. Ο φόβος είναι ένα συναίσθημα το οποίο είναι πολύ εύκολα χειραγωγήσιμο πολιτικά. Το αντίστροφο είναι πολύ δύσκολο. Και έχω την εντύπωση ότι θα το βρούμε μπροστά μας. Ειδικά όταν κατά την πανδημία έχουν παραλύσει οι θεσμικές λειτουργίες της δημοκρατικής κοινωνίας, δηλαδή της έκφρασης των πολιτών μέσα από τη συλλογική φυσική τους παρουσία.»

Μια ευχή για το μέλλον…

«Έχοντας την εμπειρία της πανδημίας και της ακραίας λογικής του άνευ ορίων κέρδους, να δημιουργήσουμε μια νέα κανονικότητα της ελευθερίας και της ισότητας, όπου οι άνθρωποι απαλλαγμένοι από τον φόβο της  φτώχειας, και απαλλαγμένοι από τον ρατσισμό και την ξενοφοβία, θα μπορούν να συμπορεύονται σε μία κοινωνία που θα έχει μάθει να συμβιώνει συμπεριληπτικά και με εγγυήσεις ευημερίας για όλους.» 

INFO

Το σύγγραμμα του Κωνσταντίνου Τσιτσελίκη «Σύνορα, Κυριαρχία, Γραμματόσημα. Οι μεταβολές του ελληνικού εδάφους, 1830-1947» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις του Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη. (http://www.laskaridisfoundation.org/ekdosi-ergoy-synora-kyriarchia-kai-gr/)

*Φωτογραφίες: από το αρχείο του Κωνσταντίνου Τσιτσελίκη.