Αυτό που συνέβη στα Τζουμέρκα σου δίνει μεγάλη δύναμη

Για λίγες μέρες πρόσφατα, είχα την μεγάλη τύχη να βρεθώ παρατηρητής μιας δράσης, που με τράβηξε κοντά, χαρίζοντας αυθεντική χαρά και απλόχερη ενέργεια. Παντελώς απροσδόκητα, καθώς δεν έχω συνάφεια με το αντικείμενό της, δεν περίμενα να με αγγίξει στον βαθμό που το κατάφερε. Κι όμως, αποτέλεσε ανάσα μέσα στο αποπνικτικό θαρρείς τοπίο όσων ζούμε καθημερινά.

Αυτό το βίωμα είχε το όνομα ΚΑΛΝΤΕΡΙΜΙ X 2 και κατέλαβε για δύο ολόκληρους μήνες ένα από τα ομορφότερα τοπία στα μαγικά Τζουμέρκα. Με πράγματα γνήσια και χειροπιαστά στην καρδιά του. Πέτρα, παράδοση, φύση, μεράκι. Ανθρώπους που αγαπούν να κοπιάζουν για αυτό που έχει σημασία.

Πρόκειται για κάτι που πολλοί εκ πρώτης όψεως ίσως να θεωρήσουν αδιάφορο, σε δικό τους -και δικό μου αρχικά- λάθος: Μια δίμηνη μαθητεία στην Πλάκα Τζουμέρκων, στο τέλος της οποίας υλοποιήθηκε και ένα 12ημερο εργαστήριο, και τα δύο γύρω από την παραδοσιακή τέχνη του καλντεριμιού, της τεχνικής με την πέτρα που τόσο στενά συνδέθηκε με τον τόπο αυτό.

Εμπνευστής της δράσης, το Μπουλούκι, μια ομάδα τεσσάρων νέων αρχιτεκτόνων και ενός πολιτικού μηχανικού. Μπουλούκι, καθώς η λέξη αναφέρεται στα σινάφια των μαστόρων που μετακινούνταν από τόπο σε τόπο σε αναζήτηση εργασίας, διαδίδοντας τις παραδοσιακές μορφές και βαθαίνοντας τη γνώση τους. Όνομα ταιριαστό για το όραμα. Αυτά τα άτομα αποφάσισαν, λόγω της αγάπης τους για το αντικείμενο, να δημιουργήσουν μια δράση, στα πρότυπα αυτού που θα ήθελαν να συμμετάσχουν και οι ίδιοι. Κι έτσι γεννήθηκε το ΚΑΛΝΤΕΡΙΜΙ.

Με χρονική αφετηρία τον Σεπτέμβριο και ολοκληρώνοντας τον κύκλο του με τον ωραιότερο τρόπο πριν λίγες μόλις μέρες, όλη η δράση στήθηκε γύρω από ένα κατεστραμμένο από τη φθορά του χρόνου καλντερίμι, το πέτρινο πλακόστρωτο μονοπάτι που οδηγούσε στο -επίσης κατεστραμμένο και σήμερα υπό αναστήλωση- ιστορικό γεφύρι της Πλάκας, το οποίο είδε τις πέτρες του να καταλήγουν στον ποταμό Άραχθο κατά την θεομηνία της 1ης Φεβρουαρίου 2015. Με το καλντερίμι αυτό σαν κεντρικό πυλώνα, η δράση επέκτεινε τις ακτίνες της σε παράπλευρες πτυχές, θέτοντας ένα σημαντικό ερώτημα για την διατήρηση αυτής της παραδοσιακής τέχνης που σήμερα εκλείπει και την γνώση των νεότερων γενιών για αυτήν.

Η αρχή της δράσης είχε γίνει την προηγούμενη χρονιά, όταν το Μπουλούκι έκανε τα πρώτα βήματα για την αποκατάσταση του ιστορικού μονοπατιού, ενώ η προσπάθεια συνεχίστηκε ακόμα πιο φιλόδοξα φέτος, με δύο δράσεις σε μία. Η πρώτη από τις δύο δράσεις που περιλάμβανε το ΚΑΛΝΤΕΡΙΜΙ Χ 2, ήταν η δίμηνη μαθητεία που απευθυνόταν σε επαγγελματίες τεχνίτες από την Ελλάδα και τα Βαλκάνια, οι οποίοι εργάστηκαν υπό την καθοδήγηση έμπειρων μαστόρων-εκπαιδευτών, με σκοπό να επαναφέρουν το καλντερίμι σε μια λειτουργική πια κατάσταση και στην αυθεντική του μορφή. Το δεύτερο σκέλος ήταν ένα εντατικό εργαστήριο 12 ημερών, που απευθυνόταν σε τεχνικούς, μηχανικούς και καλλιτέχνες, φοιτητές και επαγγελματίες από τον κλάδο της κατασκευής, και πραγματοποιήθηκε προς το τέλος της συνολικής δίμηνης δράσης. Όλα αυτά πλαισιωμένα από μοναδικές δράσεις, εξορμήσεις και ομιλίες επιστημόνων και μη.

Είχα την ευκαιρία να παρακολουθήσω ένα μέρος του δωδεκαημέρου αυτού, κατά το οποίο είδα νέους ανθρώπους, ηλικίας από 20 μέχρι 40 ετών, και διαφορετικών επαγγελματικών προσανατολισμών, να συνυπάρχουν και να δραστηριοποιούνται με εκπληκτικό ενδιαφέρον γύρω από την τέχνη αυτή, που στη σύγχρονη εποχή πλέον πολλοί έχουμε λησμονήσει.

Ενώ μπορεί όλο το εγχείρημα να φαντάζει κάπως τεχνικό και στοχευμένο, μου έκανε εντύπωση το πόσο κοντά σε όλους μας βρίσκεται αυτό που εκτυλίχθηκε στα Τζουμέρκα. Το πώς μια τέχνη και μια παράδοση, και όλοι οι άνθρωποι που βρίσκονται από πίσω -γιατί οι άνθρωποι είναι πάντα η καρδιά- μπορούν τελικά να σε απορροφήσουν και να σε κάνουν να νιώσεις τόσο οικεία, σαν να ξανανακάλυψες κάτι ξεχασμένο από τα παιδικά σου χρόνια σε μια σκονισμένη σοφίτα. Που βλέποντάς το και πάλι μπροστά σου, σε ρουφά πίσω σε μνήμες που δεν θυμόσουν ότι είχες.

Η παραδοσιακή τέχνη της πέτρινης δόμησης σημάδεψε ανεξίτηλα το «είναι» της Ηπείρου, με την πέτρα, όντας ένα από τα ελάχιστα διαθέσιμα υλικά, να κυριαρχεί σε κάθε πτυχή της καθημερινότητας των κατοίκων εδώ και αιώνες. Η θλιβερή τομή σε αυτή την παράδοση έγινε κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν πολλές από τις πέτρινες κατοικίες και δομές, που είχαν στολίσει ανά τα χρόνια την ευρύτερη περιοχή, καταστράφηκαν, με αποτέλεσμα η νεότερη δόμηση που ακολούθησε να πάρει πια μια σύγχρονη και συχνά απογοητευτική κατεύθυνση. Τον παραδοσιακό και αλλοτινό τους χαρακτήρα διατηρούν σήμερα κυρίως τα Ζαγοροχώρια και τα Μαστοροχώρια, με τα Τζουμέρκα να έχουν υποστεί το μεγαλύτερο πλήγμα. Με εξαίρεση τους Καλαρρύτες και το Συρράκο, δύο χωριά που ήταν τυχερά λόγω απόστασης να μην πληγούν και να διατηρήσουν τον αλλοτινό τους χαρακτήρα μέχρι σήμερα, αυτό που χαρακτηρίζει σήμερα τα Τζουμέρκα είναι μια άγρια, παρά μια δομημένη ομορφιά.

Πολλοί σήμερα στέκονται στην αισθητική της πέτρας. Θαυμάζουν τα λίθινα γραφικά σπίτια, περιηγούνται στα πλακόστρωτα σοκάκια αυτών των τόπων και νιώθουν σαν να ταξιδεύουν στο παρελθόν. Μέχρι εκεί έφτανε και η δική μου αντίληψη περί του θέματος.

Περνώντας όμως λίγες μέρες στα Τζουμέρκα, βλέποντας έμπειρους μάστορες, ανθρώπους για τους οποίους το σφυρί είναι τιμή και εργαλείο ύπαρξης, θαρρείς προέκταση του χεριού τους, και η πέτρα δεύτερη φύση τους, αλλά και νεότερους ανθρώπους, τόσο πρόθυμους να την πιάσουν κι αυτοί στις παλάμες τους, να νιώσουν το βάρος της, να την επεξεργαστούν και να αφήσουν το δικό τους αποτύπωμα πάνω της, νιώθεις ότι όλο αυτό είναι πολύ μεγαλύτερο από απλά ένα εργαστήριο.

Είναι η επιθυμία που δεν ξέραμε ότι έχουμε να επιστρέψουμε στην ουσία. Στα χειροπιαστά και αυθεντικά πράγματα που έχουν αξία από όποια πλευρά κι αν τα πάρεις. Γιατί ζώντας μια σύγχρονη ζωή, με όλες της τις καινοτομίες και διευκολύνσεις, καταλαβαίνεις όλο και πιο άμεσα όσο περνάει ο χρόνος πόσα κενά έχει στην πραγματικότητα. Γιατί στο τέλος, μόνο τα αληθινά μένουν.

Κατά τη διάρκεια του εργαστηρίου με την ομάδα σχεδόν 30 ατόμων, κάθε μέρα ήταν βίωμα και μάθημα από μόνη της. Επισκεφτήκαμε κάποια από τα πιο ενδιαφέροντα χωριά των Τζουμέρκων, από τα Άγναντα, όπου μάθαμε για τον μοναδικό τους παραδοσιακό πέτρινο νερόμυλο, στον οποίο μέχρι σήμερα οι κάτοικοι πλένουν τα μάλλινά τους ρούχα, μέχρι τα Πράμαντα με τον εντυπωσιακό ανάγλυφο τοίχο στην πλατεία και την πέτρινη εκκλησία της Αγ. Παρασκευής με δυτικές -όλως παραδόξως γοτθικές- επιρροές και την ξεχωριστή βρύση του «Αράπη».

Τους γραφικούς και απόμακρους ολοπέτρινους Καλαρρύτες, έναν οικισμό χτισμένο στο χείλος μιας απότομης χαράδρας με την πιο απέραντη θέα στις πλαγιές, με τα στενά του σοκάκια και την αίσθηση ηρεμίας που μόνο η απόσταση χαρίζει. Με τον μοναδικό κ. Ναπολέοντα του τοπικού καφενείου να σου εξηγεί από πού πήραν το όνομά τους τα Τζουμέρκα: από το «τζούμα» που σημαίνει κορυφή και το «έρκος» που σημαίνει σειρά, σου λέει με χαμόγελο. Το ταξίδι της πρώτης μέρας έκλεισε με την επιβλητική Μονή Κηπίνας, χτισμένη κυριολεκτικά μέσα στο βουνό, με ένα σπήλαιο να σε περιμένει μέσα της.

Σταθμός της επόμενης ημέρας ο μαγικός Άραχθος, όπου φτάσαμε περνώντας από ένα δύσβατο μονοπάτι για να βρεθούμε στο πιο πανέμορφο φυσικό τοπίο που έχω δει. Ο τελικός προορισμός ένα παλιό νταμάρι του ποταμού, ώστε να δούμε με τα ίδια μας τα μάτια πώς γίνεται η εξόρυξη της πέτρας, με πρωτεργάτες τους έμπειρους τεχνίτες της δράσης του καλντεριμιού. Στο τέλος, δύο από αυτούς έβαλαν στόχο και πέτυχαν ένα εντυπωσιακό κατόρθωμα, σπάζοντας με τα σφυριά τους έναν τεράστιο βράχο στη μέση με τα στοχευμένα τους χτυπήματα.

Άλλος σταθμός των ημερών, το καταφύγιο των Πραμάντων, με θέα τα πελώρια βουνά, θαρρείς τόπο του Θεού, από όπου έγινε πεζοπορία μέσα από ένα δάσος αγνό και παρθένο, για να φτάσουμε στο ακόμα πιο ψηλό καταφύγιο των Μελισσουργών, στο οποίο μας περίμενε μανιταρογιορτή.

Ξεναγηθήκαμε, σε μια ακόμα στιγμή απίστευτης τύχης, στο υπό αποκατάσταση ιστορικό γεφύρι της Πλάκας, που τώρα επιχειρεί να πάρει ξανά την θέση του στον ποταμό. Το πιο συγκινητικό κομμάτι της ημέρας, η γιορτή των παλιών μαστόρων που ακολούθησε. Πετράδες ετών 90 και πάνω, που έζησαν με αυτό το σθεναρό υλικό όλη τους τη ζωή, ζύμωσαν τις δεξιότητές τους πάνω του, τόσο που έχει αποτυπωθεί πια σε κάθε χαράδρα του κορμιού και του μυαλού τους, να δείχνουν στους νέους της δράσης πώς να πελεκούν, πώς να σκαλίζουν σχέδια, πώς να σπάνε την πέτρα στα δύο με λίγα μόλις χτυπήματα. Παλιοί και νέοι μαζί, να μαθαίνουν, να απολαμβάνουν την δουλειά και την τιμή του να παίρνουν γνώση από άτομα-αφανείς θρύλους. Σε μια γιορτή που έδωσε τα δέοντα σε αυτούς τους ανθρώπους που έχτισαν με μεράκι αυτόν τον τόπο και έγραψαν μια σελίδα στην ιστορία του.

Την χαρά των ημερών αυτών ακολούθησε η δουλειά στην πράξη, καθώς τα άτομα του 12ήμερου εργαστηρίου εργάστηκαν για μια εβδομάδα πλάι στους τεχνίτες της μαθητείας και τους έμπειρους μάστορες και έβαλαν κι αυτοί το χέρι τους για να δημιουργηθεί και να ολοκληρωθεί τελικά αυτό το καλντερίμι, στο οποίο μάλιστα ενσωματώθηκαν ανάγλυφες πλάκες του γλύπτη Θεόδωρου Παπαγιάννη. Και στο τέλος, αυτό που έμεινε ήταν η χαρά αποτυπωμένη στα πρόσωπα και στα χέρια τους, και η αίσθηση ότι αυτό που έκαναν ήταν κάτι που θα μείνει. Στο σημείο και μέσα τους.

Η παραδοσιακή τέχνη της πέτρας είναι κάτι που ο σύγχρονος κόσμος σιγά σιγά ξεχνά. Παρά την πληθώρα του υλικού στην περιοχή, παρά την οικολογική της υπόσταση, την αντοχή της στον χρόνο και την μοναδική της αξία και ομορφιά. Πλέον, και οι μάστορες που ξέρουν να την διδάξουν είναι μετρημένοι, και είναι θέμα χρόνου να εκλείψουν κι αυτοί χωρίς να απομείνει κανείς να μάθει στις επόμενες γενιές αυτά που μετά κόπων και βασάνων διδάχθηκαν οι ίδιοι.

Αυτό ακριβώς προσπάθησε να επανορθώσει αυτή η δράση. Και η συμβολή της ήταν μόλις ένα βήμα στο ευρύτερο πρόβλημα που θα πρέπει να συνειδητοποιήσουμε όλοι μας. Ότι η παράδοση και τα πολλά καλά που έχει να προσφέρει, τείνει να χαθεί. Και είναι μονάχα στο δικό μας χέρι να την διασώσουμε.

Η αλήθεια είναι ότι πλέον δεν βλέπω την πέτρα με τον ίδιο τρόπο. Δεν νομίζω ότι μπορεί κανείς, αν πιάσει ένα κομμάτι κομμένο από νταμάρι στα γυμνά του χέρια και νιώσει το βάρος και την δύναμή της. Και προπαντός βιώσει την διαδρομή της δίπλα σε αυτούς τους ανθρώπους, στον αγνό και παρθένο τόπο των Τζουμέρκων, όπου όλα είναι απλά «αλήθεια». Δεν νομίζω ότι υπάρχει άτομο που έφυγε από αυτό το καλντερίμι χωρίς να την νιώσει.

H συνειδητοποίηση σε χτυπάει συθέμελα. Και η ελπίδα είναι αυτό το συναίσθημα να έχει μόνο συνέχεια.

https://www.facebook.com/boulouki2018/photos/a.213642109226589/500403837217080/?type=3&theater

Υ.Γ. Ένα ευχαριστώ στο Μπουλούκι – τον Ίωνα, τον Γρηγόρη, την Μίνα, τον Παναγιώτη, τον Χριστόφορο. Πολύ απλά γιατί αυτό υπήρξε.

Κι ένα προσωπικό ευχαριστώ στην ασύγκριτη κ. Νίκη, την κ. Μαρία και τον κ. Παντελή του ξενοδοχείου «Γεφύρι της Πλάκας», που μας έδειξαν τι θα πει πραγματική ζεστασιά σε αυτόν τον τόπο.