Το γεφύρι της Άρτας και ο θρύλος του στα Βαλκάνια
Ένας μύθος που μιλάει για την θυσία του ενός για το καλό του συνόλου και το συναντάμε σε όλα τα Βαλκάνια και ακόμα παραπέρα.
Σε πρόσφατο ταξίδι στο Κράτοβο, θαυμάζοντας ένα πέτρινο γεφύρι, ένας κάτοικος ξεκίνησε να μας περιγράφει τον θρύλο που το συνοδεύει. Δεν ήταν άλλος από αυτόν του γεφυριού της Άρτας, που τον συναντάμε μεταξύ άλλων στην Αλβανία, στην Βουλγαρία, στον Πόντο, στην Κύπρο και στους Πομάκους.
Το Κράτοβο είναι ένα γραφικό, ορεινό χωριό με πέτρινα σπίτια, πύργους και γέφυρες. Η μια από αυτές, η γέφυρα του Radin ή Rada πήρε το όνομα της από την γυναίκα που χτίστηκε ζωντανή ως ανθρωποθυσία για να στεριώσει. Ο μύθος λέει πως την γέφυρα χτίζανε 9 αδέλφια. Ολημερίς την έχτιζαν, το βράδυ γκρεμιζόταν. Τότε τα αδέλφια πήγαν σε έναν τοπικό προφήτη, που τους είπε να χτίσουν ζωντανή ως θυσία την γυναίκα αυτουνού που θα έρθει πρώτος να τον επισκεφθεί την επόμενη μέρα. Και ενώ όλοι οι άλλοι προειδοποίησαν τις γυναίκες τους να μην πλησιάσουν προς το γεφύρι, ο μικρότερος κράτησε τον λόγο του και δεν της είπε τίποτα. Όταν η Rada πήγε στον άντρα της την επόμενη φαγητό, έγινε θυσία για να στεριώσει η γέφυρα.
Σας θυμίζει κάτι ο μύθος; Φυσικά, διότι πρόκειται για την γνωστή σε εμάς ιστορία του δημοτικού τραγουδιού για το γεφύρι της Άρτας.
Ένας μύθος που μιλάει για την θυσία του ενός για το καλό του συνόλου και το συναντάμε σε όλα τα Βαλκάνια και ακόμα παραπέρα. Στον Πόντο, την Βουλγαρία, την Αλβανία, την Σερβία, την Κύπρο. Στην σημερινή εποχή, όταν θέλουμε να αναφερθούμε σε κάτι που δεν ολοκληρώνεται ποτέ, χρησιμοποιούμε την έκφραση «Σαν το γεφύρι της Άρτας».
Η αρχική κατασκευή του γεφυριού της Άρτας τοποθετείται στα χρόνια της κλασικής Αμβρακίας, επί βασιλέως Πύρρου Α. Τη σημερινή του μορφή την απέκτησε τα έτη 1602-1606 μ.Χ. 45 μάστορες και 60 μαθητάδες το χτίζανε, μα το βράδυ γκρεμιζόταν. Τελικά, ένα πουλί με ανθρώπινη μορφή (συνηθισμένο μοτίβο στα δημοτικά ακριτικά τραγούδια), φανερώνει πως μόνο με την θυσία της γυναίκας του Πρωτομάστορα στα θεμέλια θα στεριώσει, όπως και έγινε.
Ο μύθος κρύβει κατά πολλούς μια ιστορική αλήθεια. Όταν ο Τούρκικος στόλος χρειάστηκε να περάσει από την περιοχή, ζητήθηκε να χτιστεί μια γέφυρα. Οι κάτοικοι δέχτηκαν με προθυμία για να κερδίσουν την εύνοια των Τούρκων, αλλά αυτό που χτίζανε το πρωί, το γκρέμισαν το βράδυ για να καθυστερήσουν τους σκοπούς του Τουρκικού στόλου. Όταν οι Τούρκοι ζήτησαν να μάθουν γιατί αργεί τόσο πολύ το έργο, εκείνοι απάντησαν ότι είναι στοιχειωμένο, πιστεύοντας ότι οι Τούρκοι από φόβο δεν θα περνούσαν ξανά από την περιοχή. Τελικά, ο Τούρκος διοικητής διέταξε τη σύλληψη του Πρωτομάστορα και της γυναίκας του και την θανάτωσή τους. Πέραν της πιθανής ιστορικότητας του θρύλου, γεγονός αποτελεί ότι το μοτίβο της θυσίας με σκοπό το “στέριωμα” κάποιου κτίσματος απαντάται σε όλους τους λαούς της Νότιο-ανατολικής Ευρώπης και έχει μελετηθεί από πολλούς εθνολόγους.
Η ποντιακή παραλλαγή έχει τον τίτλο «Της τρίχας το γεφύρι», το οποίο βρίσκεται στο δρόμο Τραπεζούντας – Ερζερούμ και ενώνει τις δύο όχθες του ποταμού Πυξίτη. Ο πρωτομάστορας θυσιάζει την γυναίκα του ως προσωπική θυσία για το καλό του συνόλου.
Στην Αλβανία, έχουμε το κάστρο της Ροζάφας, το οποίο το χτίζανε τρία αδέλφια, αλλά οι τοίχοι του δεν κρατούσαν και έπεφταν. Τότε ένας γέροντας είπε πως για να κρατηθεί, μια από τις γυναίκες τους πρέπει να θυσιαστεί. Ας είναι αυτή που θα φέρει το φαγητό αύριο το μεσημέρι στον τόπο εργασίας. Και ενώ οι δύο δεν άντεξαν και είπαν στις γυναίκες τους τι θα συμβεί, αυτές έβαλαν την γυναίκα του μικρότερου που δεν το μαρτύρησε να πάει, προφασιζόμενες πως είναι άρρωστες. Έτσι, η Ροζάφα έγινε θυσία για να χτιστεί το κάστρο. Λέγεται πως τα βράχια πλάι από το κάστρο είναι πάντα υγρά από τα δάκρυα της μάνας και του άντρα της.
Η θρακιώτικη παραλλαγή έχει τον τίτλο «Χίλιοι μαστόροι μωρή Βέργω μου», ενώ η Κυπριακή «ο Ναλιαντής τζ η Μαρουδάκι» τελειώνει με τον στίχο:
Ανάθεμά τη µάνα της και την καρδιά που είχε, ανάθεμα τη μάνα της την πικρογαλατούσα. Τρεις κόρες που τις έκαµε, τρία γεφύρια έχτισαν, η µια έχτισε το Γαλατά, η άλλη τον Ευφράτη και η τρίτη, η καλύτερη, της Τρίχας το γιοφύρι.
Στην Βουλγαρία συναντάμε το Dyavolski, την «γέφυρα του διαβόλου». Κατασκευάστηκε τον 15ο αιώνα και αποτελεί, ειδικά κατά τις βραδινές ώρες, τον φόβο και τον τρόμο των κατοίκων, λόγω των θρύλων που την συνοδεύουν. Εδώ η ιστορία αναφέρει πως την γέφυρα έχτισε ένας νεαρός, αφού ήρθε σε συμφωνία με τον διάβολο, οι πατημασιές του οποίου υπάρχουν στα πετρώματα. Αργότερα, λέγεται πως από την γέφυρα έπεσε ένα κορίτσι για να μην παντρευτεί έναν άντρα που της έδιναν επειδή ήταν πλούσιος, αλλά αυτή δεν αγαπούσε.
Στην Σερβική εκδοχή, οι μάστορες γίνονται βασιλιάδες και την εντολή δίνει μια νεράιδα.
Στην Πομακική εκδοχή, παρόμοια με την Ελληνική, ο πρωτομάστορας είναι στεναχωρημένος που το δαχτυλίδι του γάμου του έπεσε μέσα στο γεφύρι. Τότε η γυναίκα του, για να μην είναι λυπημένος, του λέει πως θα το βγάλει. Όταν κατεβαίνει, οι άλλοι μάστορες την χτίζουν ζωντανή.
Ο μύθος της ανθρωποθυσίας για να χτιστεί μια γέφυρα έχει εμπνεύσει πολλούς συγγραφείς και καλλιτέχνες να γράψουν την δική τους ιστορία, να την αποτυπώσουν με μουσική και ζωγραφική. Έναν διαφορετικό μύθο που εξαπλώθηκε σχεδόν σε όλη την Ευρώπη συναντάμε στο κατά τα άλλα παιδικό και φαινομενικά αθώο τραγουδάκι «Ήταν ένα μικρό καράβι», που ο ένας πρέπει να φαγωθεί για να ζήσουν οι υπόλοιποι.
Μέχρι πού μπορεί να φτάσει η θυσία μας για το κοινωνικό καλό σήμερα και σε τι βαθμό θα εκτιμηθεί; Διαφορετικές οι αντιλήψεις και ο τρόπος ζωής εκείνα τα χρόνια από ότι σήμερα, που αυτή η πράξη έστω και με την μορφή ενός μύθου, φαντάζει παράλογη και ξένη προς τα εμάς.
