Το Αρχιτεκτονικό του ΑΠΘ αποκτά την εμπειρία των πόλεων

Εισηγητικό σημείωμα του Νίκου Καλογήρου, προέδρου του τμήματος Αρχιτεκτόνων ΑΠΘ και διευθυντή του ΠΜΣ

Στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών της Πολυτεχνικής Σχολής του ΑΠΘ λειτουργεί από το 2015 ένα ενδιαφέρον Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών με αντικείμενο τον Περιβαλλοντικό Αρχιτεκτονικό Σχεδιασμό. Η δημιουργία του ανταποκρίθηκε στην εκπαιδευτική ζήτηση για έρευνα, εμβάθυνση και σύνθεση χώρων σε κάθε κλίμακα, με περιβαλλοντική οπτική. Κατά την άποψή μου αυτή η προσέγγιση αποτελεί μια αναγκαιότητα στο σύγχρονο παγκοσμιοποιημένο πλαίσιο που τείνει να εξαφανίσει τις τοπικές ιδιαιτερότητες και τις σύνθετες πολιτισμικές ιστορικές και γεωγραφικές παραμέτρους που τις διαμορφώνουν. Η αναζήτηση της βιωσιμότητας και της ευέλικτης προσαρμογής στο περιβάλλον αποτελεί αναγκαία συνιστώσα της εξέλιξης.

Η πρώτη περίοδος λειτουργίας του μεταπτυχιακού προγράμματος «Περιβαλλοντικού Αρχιτεκτονικού Σχεδιασμού» επικεντρώθηκε σε εργαστήρια αρχιτεκτονικού και αστικού σχεδιασμού σε θεωρητικά και τεχνικά μαθήματα και ολοκληρώνεται με την εκπόνηση των ερευνητικών και σχεδιαστικών διπλωματικών εργασιών. Στο πλαίσιο αυτό επιχειρήσαμε, με μεγάλη επιτυχία, την πρώτη εκπαιδευτική μας εκδρομή στο Freiburg της Γερμανίας, όπου οι φοιτητές μας είχαν την ευκαιρία, με τη δική μας καθοδήγηση και τη συμβολή εξειδικευμένων μηχανικών, δημοσιογράφων και ξεναγών να αποκτήσουν βιωματικές εμπειρίες για ένα από τα πλέον επιτυχή παραδείγματα βιώσιμου αρχιτεκτονικού και αστικού σχεδιασμού που έγινε με τη συμμετοχή κατοίκων και οικιστών. Οι εικόνες και οι σκέψεις αυτών που συμμετείχαν παρουσιάζονται στη φιλόξενη Parallaxi και φανερώνουν την κριτική σκέψη από την εμπειρία που κερδήθηκε.

Το μεταπτυχιακό πρόγραμμα «Περιβαλλοντικός Αρχιτεκτονικός Σχεδιασμός» έχει ήδη προσκαλέσει τους ενδιαφερόμενους για το νέο κύκλο που θα ξεκινήσει το φθινόπωρο του 2017 (για την προκήρυξη του 2017 πληροφορίες http://envi.arch.auth.gr/wordpress/?page_id=20)

Εικόνες και σκέψεις γυρνώντας από το Freiburg

επιμέλεια: Γκοτούδης Τάσος, Δεσκάτας Βαγγέλης

κείμενα: Γκοτούδης Τάσος, Δεσκάτας Βαγγέλης, Καρακινάρης Γιώργος, Ντούβλη Άσπα, Χαριτωνίδου Γιάννα

“Carpe diem”, ή αλλιώς «άδραξε τη μέρα» ή την ευκαιρία.

Αυτός ο χαρακτηρισμός αντιπροσωπεύει το εγχείρημα της εκπαιδευτικής εκδρομής του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών «Περιβαλλοντικός Αρχιτεκτονικός Σχεδιασμός», του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης στο Freiburgim Breisgau.

Η ευκαιρία μας δόθηκε και εμείς έμενε να την αδράξουμε. Η επιλογή του προορισμού ήταν άριστα συνυφασμένη με το αντικείμενο του μεταπτυχιακού προγράμματος, προσφέροντας βιωματική εμπειρία και συνεχή προβληματισμό πάνω σε θέματα αστικού και βιοκλιματικού σχεδιασμού. Το ταξίδι, όμως, ξεκίνησε λίγο νωρίτερα, και ουσιαστικά δεν τελείωσε ποτέ εξαιτίας της γεωπολιτικής θέσης της πόλης στο νοτιοδυτικό άκρο της Γερμανίας, στα σύνορα Γαλλίας και Ελβετίας.

Αρχίζοντας την περιήγηση ήδη από το αεροδρόμιο της Βασιλείας στην Ελβετία, και καθ’ όλη τη διαδρομή, οι εναλλαγές εικόνων, τοπίων, δομών, εξάλειψαν την έννοια των συνόρων. Η μετακίνησή μας ήταν αέναη και αδιάκοπη. Είδαμε πολιτισμούς να αλληλεπιδρούν άμεσα, ιδέες να μεταδίδονται ταχύτατα, νοοτροπίες να διαμορφώνονται ομοιόμορφα χωρίς τη μεσολάβηση του διαδικτύου και του κυβερνοχώρου, με «πολίτες του κόσμου» να μετακινούνται αβίαστα προάγοντας μια νέα πολυπολιτισμική κοινωνία.

Το Vitra Campus, στο βορειοδυτικό άκρο της Ελβετίας, αποτέλεσε τον πρώτο μας σταθμό προβάλλοντας με ιδιαίτερη σημειολογική αναφορά την πολυμορφία, την ποικιλία και τον πολιτισμικό συγκερασμό. Μετρώντας πάνω από μισό αιώνα λειτουργίας (ιδρύθηκε το 1950 από την οικογένεια Erika και WilliFehlbaum) αυτό που το χαρακτηρίζει είναι το ίδιο το κτιριακό δυναμικό της εταιρείας, όντας έργο διάσημων αρχιτεκτόνων. Η οξυδέρκεια και η ευαισθησία του ιδιοκτήτη της, RolfFehlbaum, κατάφερε κάτι εξαιρετικό. Τη συνάντηση και τον αρχιτεκτονικό διάλογο μεταξύ ετερόκλητων δεινών συνθετικών προσωπικοτήτων (FrankGehry, BuckminsterFuller, JeanProuvé, AlvaroSiza, TadaoAndo, ZahaHadid, Herzog&deMeuron, SANAA, NicholasGrimshaw) σε ένα ανθολόγιο δημιουργημάτων και συνθέσεων, περιλαμβάνοντας τις περισσότερες φορές τα πρώτα δημιουργήματά τους στον ευρωπαϊκό χώρο.

Εκμεταλλευόμενοι την δυνατότητα και σε κλίμα εκδρομικό, ταυτόχρονα με συνεχή παρατήρηση και ενημέρωση περί των περιβαλλοντικών ζητημάτων σε κάθε κλίμακα, μεταβήκαμε σε δύο γειτονικές πόλεις της Γαλλίας, το Στρασβούργο και το Κολμάρ, ως αντιπροσωπευτικά παραδείγματα της γαλλικής πολεοδομίας και της αρμονικής αλληλεπίδρασης μεταξύ δομημένου περιβάλλοντος και φυσικών στοιχείων του κάθε τόπου, διαχρονικά σε ένα σύνολο συνεκτικό με αρχιτεκτονικές αρετές και πολλαπλές ποιότητες.

Στο Στρασβούργο περπατήσαμε στο ιστορικό κέντρο της πόλης γνωρίζοντας την ιδιαίτερη αρχιτεκτονική των ιστορικών κτιρίων. Η γαλλικήαρχιτεκτονική εκεί συνυπάρχουν και εναλλάσσονται. Επιβλητικά κτίρια με εντυπωσιακή ογκοπλασία, ιδιαίτερη μορφολογία και λεπτομέρεια στις όψεις τους εντυπωσιάζουν και σε αφήνουν άφωνο, όπως ο γοτθικού ρυθμού Καθεδρικός Ναός του Στρασβούργου και το ανάκτορο Ροάν. Το ίδιο εντυπωσιακό, από μια άλλη σύγχρονη σκοπιά, ήταν το κτίριο του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και ο υπαίθριος χώρος γύρω του, στον οποίο είχαμε την ευκαιρία νακάνουμε μία βόλτα απολαμβάνοντας το ποτάμι και θαυμάζοντας το τοπίο και τη σχέση του κτιριακού συνόλου με αυτό. Εκμεταλλευόμενοι την δυνατότητα και σε κλίμα εκδρομικό, ταυτόχρονα με συνεχή παρατήρηση και ενημέρωση περί των περιβαλλοντικών ζητημάτων σε κάθε κλίμακα, μεταβήκαμε σε δύο γειτονικές πόλεις της Γαλλίας, το Στρασβούργο και το Κολμάρ, ως αντιπροσωπευτικά παραδείγματα της γαλλικής πολεοδομίας και της αρμονικής αλληλεπίδρασης μεταξύ δομημένου περιβάλλοντος και φυσικών στοιχείων του κάθε τόπου, διαχρονικά σε ένα σύνολο συνεκτικό με αρχιτεκτονικές αρετές και πολλαπλές ποιότητες.

Το Κολμάρ, πόλη της Αλσατίας που βρίσκεται στη βορειοανατολική Γαλλία, ήταν ο δεύτερος τόπος της επίσκεψής μας. Μία πολύ γραφική πόλη, με μεικτά γερμανικά και γαλλικά αρχιτεκτονικά στοιχεία, τα οποία δένουν με έναν όμορφο τρόπο μεταξύ τους, δίνοντας την εικόνα ενός παραμυθένιου, ζωντανού και χρωματιστού αστικού τοπίου. Περπατήσαμε στα στενά σοκάκια της παλιάς πόλης, είδαμε την οικία Koïfhus, (οικονομικό και διοικητικό κτίριο τη εποχής της Αναγέννησης), θαυμάσαμε τον καθεδρικό ναό του Αγίου Μαρτίνου και απολαύσαμε το ιδιαίτερο αστικό τοπίο κάνοντας βαρκάδα στα κανάλια με ξύλινες γόνδολες.

Ως αντικείμενο μελέτης η πόλη του Freiburg αποδεικνύεται ένας σημαντικότατος πυρήνας πληροφόρησης καθώς και ένα αστικό περιβάλλον με εκτεταμένη εφαρμογή συστηματικού περιβαλλοντικού σχεδιασμού με έντονα στοιχεία κοινωνικής συμμετοχής. Έχοντας μια ιστορική διαδρομή που ξεκινά από τον 12ο αιώνα μ.Χ. επιχειρεί και επιτυγχάνει το συγκερασμό παλαιού και σύγχρονου. Το χαρακτηριστικό τοπίο με τον παραπόταμο του Ρήνου που διαπερνά τον ιστό και τους πρόποδες του Μέλανα Δρυμού να οριοθετούν τη βορειανατολική πλευρά του προσφέρει ένα πλούσιο υπόβαθρο το οποίο εντάσσεται ενεργά στην καθημερινή ζωή της πόλης. Το παλαιό κέντρο της με τις πλακοστρώσεις και την πυκνή αλλά χαμηλή δόμηση, εμπλουτίζεται με πάρκα και δημόσιους χώρους όπου η βλάστηση κυριαρχεί. Η παρουσία του υδάτινου στοιχείου τόσο ως διαμόρφωση αστικού χώρου όσο και ως χρηστική ανάγκη συλλογής των ομβρίων υδάτων μέσω των χαρακτηριστικών ανοιχτών καναλιών επηρεάζει και διαμορφώνει το μικροκλίμα.

Στις εικόνες όμως που συγκρατήσαμε από τις πόλεις αυτές, αλλά και τα μέρη που περάσαμε για να τις προσεγγίσουμε, αυτό που έκανε εντύπωση ήταν ο συνδυασμός του παλιού και του καινούργιου μέσα στα πλαίσια όμως ενός αστικού σχεδιασμού με στόχο την βιώσιμη ανάπτυξη και την βιοκλιματική αρχιτεκτονική πράγμα που έγινε έντονα αντιληπτό στο ίδιο το Freiburg με την επίσκεψη στο Vauban και το Rieselfeld.

Η επίσκεψη στο Vauban

Το Vauban βρίσκεται στο νότιο μέρος της πόλης του Freiburg, καταλαμβάνοντας μια έκταση όπου κατά την περίοδο της γαλλικής παρουσίας ήταν εγκατεστημένη Γαλλική στρατιωτική βάση, στα σύνορα μεταξύ Γαλλίας και Γερμανίας.

Μετά την εξομάλυνση των σχέσεων των δύο κρατών και την αποχώρηση των Γαλλικών στρατευμάτων το 1992, στην περιοχή επιχειρήθηκε ανοικοδόμηση με άξονα τον «βιώσιμο σχεδιασμό» περιλαμβάνοντας την ανακαίνιση των υπαρχόντων στρατώνων και την δημιουργία ενός γενικότερου οικιστικού συνόλου σε μέγεθος εκτεταμένης γειτονιάς με γνώμονατον σεβασμό στο περιβάλλον, την αυτονομία, την χαμηλή ενεργειακή κατανάλωση και την εφαρμογή βιοκλιματικού σχεδιασμού.

Προσεγγίζοντας το Vauban, και ήδη μέσα από το τραμ που σε φέρνει από το κέντρο της πόλης, αντιλαμβάνεσαι αμέσως τις βασικές αρχές ενός φιλικού περιβαλλοντικά σχεδιασμού. Η περιορισμένη κίνηση του αυτοκινήτου προσδίδει έναν ήπιο χαρακτήρα στη περιοχή που συμπληρώνεται από την έντονη παρουσία του πρασίνου στις αυλές και τις όψεις των κτιρίων καθώς και την χρήση φυσικών και ανακυκλώσιμων υλικών. Όλα αυτά σε πλήρη αρμονία με την παράλληλη χρήση φωτοβολταϊκών στοιχείων για την παραγωγή ηλεκτρικού ρεύματος και ηλιακών συλλεκτών για ζεστό νερό.

Σε επίπεδο αστικού σχεδιασμού το οικιστικό μοντέλο που εφαρμόσθηκε αποτέλεσε προϊόν διαβούλευσης μεταξύ του Δημοτικού Συμβουλίου του Freiburg και της κίνησης των πολιτών με την ονομασία «Forum Vauban», που ήταν η κινητήριος δύναμη στην όλη προσπάθεια. Βασικοί πυλώνες για τον σχεδιασμό της περιοχής ήταν το μοντέλο της «car free city»για τον αστικό χώροκαι το μοντέλο του «passive house»στο σχεδιασμό των κτιρίων.

Στην οργάνωση λοιπόν του αστικού χώρου ξεχωρίζει η βασική απόφαση για την εξάλειψη της χρήσης του ιδιωτικού αυτοκινήτου από την καρδιά της οικιστικής περιοχής(«carfreecity»). Αυτό επιτεύχθηκε με την ανάπτυξη του κτιριακού δυναμικού εκατέρωθεν της γραμμής του τραμ που οδηγεί στο Vaubanαπό το κέντρο της πόλης, έτσι ώστε η προσέγγιση κάθε επιμέρους χρήσης να μην συνεπάγεται την μετακίνηση με οποιουδήποτε άλλο μέσο μεταφοράς πέρα από τα πόδια.

Σημαντική επίσης απόφαση για την αποφυγή της άσκοπης κίνησης του αυτοκινήτου ήταν η δημιουργία δύο πολυωρόφων πάρκινγκ στις παρυφές της εκτεταμένης αυτής γειτονιάς, στα οποία είναι υποχρεωμένα να σταθμεύουν τα ιδιωτικά αυτοκίνητα. Για την πλήρη επιτυχία της λειτουργίας των χώρων αυτών και την εξασφάλιση των μελλοντικών θέσεων στάθμευσης, οι κάτοικοι είναι υποχρεωμένοι κάθε χρόνο να δηλώνουν την κατοχή ιδιωτικού αυτοκινήτου ώστε ο δήμος να φροντίζει για την εξασφάλιση χώρων για την στάθμευση των καινούργιων οχημάτων. Οι χώροι αυτοί δεσμεύονται από το δήμο με έξοδα των κατοίκων, οι οποίοι είναι υποχρεωμένοι να συνεισφέρουν αναλογικά στην απόκτησή τους.

Στην αναλυτική περιγραφή από τον υπεύθυνο της ξενάγησης ο οποίος ανέλαβε να μας μεταφέρει την γενική εικόνα της λειτουργίας του Vauban αναφέρθηκε ήδη η απόκτηση ενός τρίτου χώρου στάθμευσης που όμως δεν έχει οικοδομηθεί ακόμα λόγω της συνεχούς μείωσης της χρήσης του ιδιωτικού αυτοκινήτου. Οι δύο κυριότεροι παράγοντες για την μείωση αυτή, πέρα από την ύπαρξη της πολύ καλής αστικής συγκοινωνίας μέσω του τραμ, είναι η εκτεταμένη χρήση του ποδηλάτου, που αποτελεί τρόπο ζωής για τον κάτοικο του Freiburg, αλλά και η ανάπτυξη ενός πρωτοποριακού συστήματος ενοικίασης αυτοκινήτου. Αυτό επιτρέπει στον κάτοχο μιας ειδικής κάρτας να χρησιμοποιήσει οποιοδήποτε από τα ελεύθερα οχήματα που αναπτύσσονται σε θέσεις στάθμευσης σε όλη την περιοχή για την εξυπηρέτησή του, δίνοντάς του τη δυνατότητα για πλήρη ελευθερία μετακινήσεων και άμεση επιλογή της χρήσης του κατάλληλου κάθε φορά οχήματος για αυτόν.

Στο κτιριακό δυναμικό κυριαρχεί η τυπολογία των συγκροτημάτων με διαμερίσματα και η τυπολογία των εν σειρά κατοικιών με μικρές ιδιωτικές αυλές, οι οποίες αναπτύσσονται περιμετρικά ή κατά μήκος ελεύθερων χώρων και χρησιμεύουν για την εξυπηρέτησή τους, την κίνηση των πεζών και την παραμονή των παιδιών, που έχουν άλλωστε την προτεραιότητα στην χρήση τους.

Οι υπόλοιποι ελεύθεροι χώροι είναι συνήθως πράσινοι χώροι που έχουν την μορφή μικρών εναλλακτικών πάρκων όπου κυριαρχεί το φυσικό στοιχείο, η βιωματική εμπειρία της φύσης και η οικολογική διαχείριση του νερού της βροχής. Αυτή επιτυγχάνεται ως συνολικό εγχείρημα, με ένα σύστημα που ξεκινά από τους επιμέρους κήπους και τα φυσικά κανάλια μεταφοράς του νερού και καταλήγει σε μια λίμνη διακράτησης στην οποία τελικά εξυγιαίνεται το νερό.

Όσον αφορά τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό των κτιρίων ακολουθείται το μοντέλο του «passivehouse» με στόχο την αποφυγή θερμικών απωλειών, την μηδενική ενεργειακή κατανάλωση και το μικρό οικολογικό αποτύπωμα.

Για να επιτευχθεί αυτό χρησιμοποιείται συνδυασμός παθητικών, ενεργητικών και υβριδικών συστημάτων που, με ιδιαίτερη φροντίδα στην εκμετάλλευση του ήλιου με φωτοβολταϊκά και ηλιακά πάνελ, την γεωθερμία και τον συνεχή φυσικό αερισμό μέσω οπών στις όψεις των κτιρίων. Για το σύστημα αυτό δε, είναι πολύ υπερήφανοι γιατί πρόκειται για μικρή συσκευή μηδενικής σχεδόν κατανάλωσης που αναλαμβάνει την εισροή και την εκροή του αέρα με μηχανικό τρόπο στην λογική της ανθρώπινης αναπνοής, επιτυγχάνοντας φυσικό αερισμό χωρίς το άνοιγμα των παραθύρων και των θερμικών απωλειών που αυτό συνεπάγεται κατά την περίοδο του χειμώνα.

Σε μορφολογικό επίπεδο τέλος κυριαρχούν οι απλοί και καθαροί όγκοι, ως απόρροια του βιοκλιματικού και παθητικού σχεδιασμού, και η χρήση κατά κύριο λόγο ξύλινων επενδύσεων που προσδίδουν φυσικότητα και ήπιο χαρακτήρα στο αστικό τοπίο, υπογραμμίζοντας την δυνατότητα που έχει η εφαρμογή ενός ολοκληρωμένου περιβαλλοντικού αρχιτεκτονικού σχεδιασμού με στόχο την βιώσιμη ανάπτυξη να παράγει υψηλή αισθητική και οικολογική συνείδηση.

Γνωριμία με το έργο του Rolf Disch

Στην περιοχή του Vauban δραστηριοποιήθηκε ένας από τους πρωτοπόρους αρχιτέκτονες πάνω στον βιοκλιματικό σχεδιασμό και την κατασκευή κτιρίων μηδενικής ενεργειακής κατανάλωσης, ο οποίος με το έργο του επηρέασε και καθοδήγησε την προσπάθεια βιώσιμου σχεδιασμού που έγινε στην περιοχή αλλά και σε πολλά μέρη στην Γερμανία.

Απέναντι από την αναβαθμισμένη περιοχή της πρώην στρατιωτικής βάσης αναπτύσσεται ένα από τα μεγαλύτερα σε έκταση έργα του Γερμανού αρχιτέκτονα που περιλαμβάνει κτίριο γραφείων με καταστήματα και διαμερίσματα, συνολικού εμβαδού 5.600m² και ένα συγκρότημα 59 κατοικιών, συνολικού εμβαδού περίπου 11.000m², γνωστά με τις ονομασίες Sun Ship και Solar Settlement αντίστοιχα.

Στα κτίρια αυτά που κατασκευάσθηκαν από το 2000 έως το 2005, έγινε εφαρμογή της πεποίθησης τουRolfDisch για κατασκευή κτιρίων που όχι μόνο είναι μηδενικής κατανάλωσης αλλά παράγουν περισσότερη ενέργεια από αυτή που καταναλώνουν. Είναι η πρώτη φορά που κάτι τέτοιο εφαρμόσθηκε και απέσπασε πλήθος βραβείων, διακρίσεων και ανταπόκρισης παγκοσμίως.

Παράγουν 420.000 kWh ενέργειας από τον ήλιο από ένα σύνολο φωτοβολταϊκών στοιχείων ονομαστικής ισχύος 445 kW,που αντιστοιχεί σε κατανάλωση 200.000 λίτρων πετρελαίου και προστασία του περιβάλλοντος από εκπομπές 500 τόνων CO₂. Η ενέργεια αυτή τροφοδοτείται στον πάροχο ηλεκτρικής ενέργειας αποτελώντας ένα εισόδημα για τους κατοίκους, ως αντιστάθμισμα των εξόδων συντήρησης.

Τα κτίρια είναι ως επί το πλείστον ξύλινα κάνοντας χρήση οικολογικών υλικών έτσι ώστε να υπάρχει χαμηλό οικολογικό αποτύπωμα και συνδυάζεται με πράσινο και έντονα χρώματα. Στην συνολική μορφολογία εντάσσονται αρμονικά οι στέγες με τα φωτοβολταϊκά, οι οπές φυσικού αερισμού, οι τριπλοί υαλοπίνακες και το πράσινο σε κήπους και όψεις, αναδεικνύοντας ένα ακόμη «πιστεύω» του Mr.Disch (όπως τον αποκαλούν στοFreiburg), ότι βιοκλιματικός σχεδιασμός και βιώσιμη ανάπτυξη είναι ταυτόσημες έννοιες με την αισθητική και τη ποιότητα ζωής.

Το έργο όμως που τον βοήθησε στο να πραγματοποιήσει το όνειρο του αλλά και να γνωρίσει την ευρεία αποδοχή από την τοπική και παγκόσμια κοινότητα δεν είναι άλλο από το φημισμένο Heliotrope, το οποίο βρίσκεται μερικά μέτρα πιο κάτω από τα παραπάνω έργα και το οποίο μας παρουσιάσθηκε εμπεριστατωμένα από την σύζυγό του Hanna Lehmann, η οποία μας ξενάγησε σε όλους τους χώρους του σπιτιού.

Κτίστηκε το 1994 ως κατοικία του ίδιου του αρχιτέκτονα και της συζύγου του και σε αυτήν εφαρμόσθηκε ό,τι στοιχείο βιοκλιματικού και περιβαλλοντικού σχεδιασμού πίστευε ο Γερμανός αρχιτέκτονας ότι θα εκμεταλλευόταν πλήρως τον ήλιο και τις λοιπές κλιματικές και περιβαλλοντικές συνιστώσες, ώστε να προκύψει ένα κτίριο με μέγιστη αυτονομία, μηδενικής κατανάλωσης ενέργειας και φυσικά χαμηλού οικολογικού αποτυπώματος.

Το κύριο χαρακτηριστικό του είναι αυτό που κάνει και το ίδιο το ηλιοτρόπιο ως φυτό, δηλαδή την συνεχή περιστροφή του προς τον ήλιο με στόχο τον μέγιστο ηλιασμό. Αυτό επιτυγχάνεται μέσω της περιστροφής στον κεντρικό άξονα του κυλινδρικού του όγκου κατά την διάρκεια του χειμώνα αλλά και την ανεξάρτητη κίνηση δύο συστοιχιών φωτοβολταϊκών ικανών να παράγουν ενέργεια περισσότερη από αυτή που πραγματικά χρειάζεται η κατοικία για την λειτουργία της.

Είναι κατασκευασμένο κατά κύριο λόγο από ξύλο και διαθέτει μεγάλους τριπλούς υαλοπίνακες (U-value 0,5) για την εισδοχή του ήλιου ώστε να ενισχυθεί ενεργειακά η θερμική μάζα του κτιρίου και να προσφέρει μοναδική θέα στους ενοίκους του. Τις ζεστές μέρες τα κινητά σκιάδια, οι μεταλλικοί πρόβολοι και τελικά η περιστροφή του κτιρίου στο ισχυρά μονωμένο τμήμα του(U-value 0,12) κρατάει το σπίτι δροσερό.

Διαθέτει ενδοδαπέδια θέρμανση, σύστημα θέρμανσης με ακτινοβολία από στοιχεία στις οροφές των διαφόρων επιπέδων, γίνεται χρήση προθερμασμένου αέρα από γεωθερμία και φυσικός αερισμός με οπές και κανάλια αερισμού. Γίνεται πλήρης ανακύκλωση των απορριμάτων μέσω άοσμης ξηρής κομποστοποίησης, ενώ συλλέγονται τα όμβρια ύδατα για να χρησιμοποιηθούν στις τουαλέτες της κατοικίας. Τα γκρίζα νερά επαναδιοχετεύονται μέσα από ένα σύστημα φυσικού καθαρισμού σε μια μικρή λίμνη κατακράτησης όπου εξυγιαίνονται και ξαναχρησιμοποιούνται.

Έτσι το κτίριο δεν είναι μόνο τέλεια ευθυγραμμισμένο με την εξοικονόμηση ενέργειας και το ηλιακό κέρδος, αλλά εξοικονομεί φυσικούς πόρους όντας ενσωματωμένο ως οργανισμός στον φυσικό κύκλο του νερού, αποτελώντας το τέλειο παράδειγμα ολοκληρωμένου περιβαλλοντικού αρχιτεκτονικού σχεδιασμού.

Η επίσκεψη στο Rieselfeld

Το Rieselfeld αποτελεί τον δεύτερο οικισμό που επισκεφτήκαμε στον οποίο εφαρμόσθηκαν οι αρχές του αστικού περιβαλλοντικού σχεδιασμού, δημιουργώντας έναν αξιοσημείωτο δημόσιο χώρο σε επίπεδο γειτονιάς.

Το Rieselfeld βρίσκεται στο δυτικό -χαμηλότερων εισοδημάτων- τμήμα της πόλης και η δημιουργία του ξεκίνησε στις αρχές της δεκαετίας του 1990 σε μια έκταση όπου κατέληγαν οι αποχετεύσεις του Freiburg. Μετά την εξυγίανση των εδαφών του εξελίχθηκε σε μια καταπράσινη γειτονιά με επίκεντρο τον άνθρωπο και αποτέλεσε το παράδειγμα προς μίμηση για τον οικισμό του Vauban, που δημιουργήθηκε λίγα χρόνια αργότερα με στόχο να γίνει ακόμα πιο οικολογικό.

Η γραμμή του τραμ αποτελεί τη ραχοκοκαλιά του οικισμού, που έχει έκταση 70 εκτάρια και πληθυσμό περίπου 10000 κατοίκους. Με την καλή δημόσια συγκοινωνία και το εκτεταμένο δίκτυο ποδηλατοδρόμων του Freiburg, η παρουσία του αυτοκινήτου περιορίζεται στους κεντρικούς μόνο δρόμους του Rieselfeld. Με αναλογία 1 αυτοκίνητο ανά οικογένεια, που θεωρείται πλέον μεγάλη σε σχέση με αυτήν του Vauban, η στάθμευση για τους κατοίκους γίνεται υπόγεια, αποδεσμεύοντας δημόσιο χώρο.

Η ιδιαιτερότητα του Rieselfeld έγκειται στην οργάνωση των οικοδομικών τετραγώνων και στη διάχυση του δημόσιου χώρου ανάμεσά τους. Τα κτίρια, ύψους 4-5 ορόφων, είναι χωροθετημένα περιμετρικά των οικοδομικών τετραγώνων, αφήνοντας ελεύθερες μεγάλες ενιαίες κοινόχρηστες εκτάσεις στο εσωτερικό τους. Οι εκτάσεις αυτές είναι καταπράσινες, λειτουργούν ως χώροι παιχνιδιού, συνεύρεσης ή/και ανάπαυσης και διαμορφώνονται από κοινού από τους κατοίκους του κάθε τετραγώνου, οι οποίοι είναι υπεύθυνοι και για τη συντήρησή τους. Ταυτόχρονα όμως είναι προσβάσιμες από όλους, καθώς επικοινωνούν και συνδέονται μέσω μονοπατιών και διαδρομών με το δημόσιο χώρο σε ένα ενιαίο δίκτυο πρασίνου.

Αυτή η διάχυση δημόσιου – ημιδημόσιου – ιδιωτικού χώρου ενισχύεται ακόμη περισσότερο με την κατάργηση των αυστηρών ορίων μεταξύ των ιδιοκτησιών και τον διακριτικό διαχωρισμό τους μέσω της χρήσης διαφορετικών υλικών ή χαμηλών φυτεύσεων. Τα σκληρά υλικά δαπεδόστρωσης περιορίζονται στα απολύτως απαραίτητα σημεία, ενώ χρησιμοποιούνται κατά το μέγιστο διαπερατά (πράσινο, πατημένο χώμα) ή ημιδιαπερατά υλικά (π.χ. πλακοστρώσεις με αρμό χόρτου), ώστε να μην επανεκπέμπουν θερμότητα και τα όμβρια ύδατα να απορροφώνται απευθείας από το έδαφος.Επιπλέον, το βρόχινο νερό συλλέγεται, φιλτράρεται και επανατροφοδοτεί έναν υγρότοπο, που αποτελεί το κέντρο μιας από τις πράσινες εκτάσεις.

Διαπιστώσαμε λοιπόν με την επίσκεψή μας πώς σχεδιαστικές χειρονομίες σε επίπεδο αστικού σχεδιασμού μπορούν να επιτύχουν όχι απλώς το αποτέλεσμα ενός ποιοτικού δημόσιου χώρου με έντονη την περιβαλλοντική διάσταση, αλλά και να οδηγήσουν στην οικειοποίησή του, στην ανάληψη ευθυνών από τη μεριά των κατοίκων και τελικά στην ενίσχυση του αισθήματος γειτονιάς. Σε αυτό συντέλεσε η εμπλοκή των κατοίκων μέσα από συμμετοχικές διαδικασίες ήδη από τη φάση του σχεδιασμού του οικισμού, καθώς και η έγκαιρη εξασφάλιση μιας πληθώρας κοινωνικών υποδομών (βιβλιοθήκη πολυμέσων για τους νέους, γυμναστήριο, σχολεία, παιδικούς σταθμούς, εκκλησία).

Σκέψεις και προβληματισμοί για την εφαρμογή ανάλογων σχεδιασμών στην Ελλάδα

Με το πέρας του ταξιδιού η αξιολόγηση της πληροφορίας, η κατανόηση της εμπειρίας και ο προβληματισμός κινούν τις διαδικασίες τους. Έχοντας τα απτά παραδείγματα εφαρμογής έργων εκτεταμένου περιβαλλοντικού σχεδιασμού, ο οποίος κατά βάση εγγράφεται σε ένα ευρύτερο πλαίσιο κανονισμών, νομοθεσίας και ελέγχου, το ερώτημα της πραγματοποίησης αντίστοιχων εγχειρημάτων στον ελλαδικό χώρο αναζητά απάντηση. Είναι εφικτό;

Σίγουρα οι αρχές και οι ποιότητες ενός επιτυχημένου μοντέλου περιβαλλοντικού σχεδιασμού και εφαρμογής δεν προκύπτουν από την απλοϊκή μεταφορά και στείρα επανάληψη δίχως το γνώμονα της εντοπιότητας (γεωμορφολογία, κλίμα, κλίμακα).

Αρχίζοντας από μια βασική, μονοδιάστατη σύγκριση των δύο συστημάτων, του γερμανικού και του ελληνικού, προκύπτουν ήδη ουσιαστικές διαφορές. Η εξέλιξη και ανάπτυξη των κοινωνικών συνόλων, στο παράδειγμα του Freiburg, αποτελούν τη συνέχεια ενός τρόπου ζωής, μιας καθημερινότητας εφαρμοσμένης, αν όχι στο ακέραιο, σε συντριπτικό ποσοστό. Η ευαισθητοποίηση, η ενημέρωση, η κοινωνική συνεισφορά, η συλλογική προσπάθεια και ευθύνη, αλλά και ο έλεγχος, οι συνέπειες, δομούν μια διαφορετική νοοτροπία. Τα πολλαπλά επίπεδα και η ενδελεχής μελέτη και εφαρμογή ενός στρατηγικού σχεδιασμού πολεοδομικής και αστικής κλίμακας συνθέτουν ένα αποτελεσματικό εργαλείο στην προσπάθεια οικοδόμησης ενός περιβάλλοντος με υψηλές σταθερές και ποιότητες. Η διαφοροποιήσεις και τα παραδείγματα από τους τομείς των μέσων μαζικής μεταφοράς (τραμ, μετρό, σιδηρόδρομος) έως την έξυπνη εφαρμογή του carsharing και από τους κανονισμούς ενέργειας και περιβάλλοντος έωςτην εφαρμογή και τον έλεγχο μέσω ενός στρατηγικού σχεδιασμού, θέτουν την ελληνική πραγματικότητα σε μειονεκτική θέση.

Τα πράγματα είναι αναστρέψιμα, αρκεί η εποικοδομητική αξιοποίηση και προσαρμογή στον τόπο παραδειγμάτων όπως του Vauban και Rieselfeld. Ένα πολύπλοκο σύστημα όπως το κοινωνικο-πολιτικό απαιτεί χρόνο και προσπάθεια για να αλλάξει. Η αναθεώρηση της αξίας του δημόσιου χώρου τόσο από την πλευρά του σχεδιαστή όσο και από εκείνη του ίδιου του χρήστη, ο ποιοτικός και ενδελεχής περιβαλλοντικός σχεδιασμός, η ανάπτυξη υποδομών και δημόσιων/συλλογικών συστημάτων αξιοποίησης των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, ο επαναπροσδιορισμός της αστικής βλάστησης και η σημασία της στο βιοτικό επίπεδο, η πληροφόρηση και η συμμετοχή των πολιτών είναι κάποια από τα βήματα που μπορούν να οδηγήσουν σε ουσιαστική αλλαγή του ελληνικού αστικού τοπίου.

Ας ξεκινήσουμε…