Λίμα, η πραγματικότητα των μελλοντικών μητροπόλεων στον Παγκόσμιο Νότο

Λέξεις/Εικόνες: Αργύρης Ωραιόπουλος

Η αστικοποίηση, η κύρια τάση αύξησης του πληθυσμού σε ολόκληρο τον πλανήτη, είναι υπεύθυνη για το σχηματισμό όλων των σύγχρονων μεγαλουπόλεων.

Εκτός από το ότι προσφέρει ευκαιρίες εργασίας σε πολλούς, οδηγεί επίσης σε τεράστια κατανάλωση και ανάγκη για ενεργοβόρες πρακτικές, με το επακόλουθο φυσικά αντίκτυπο στην κλιματική αλλαγή.

Τα Ηνωμένα Έθνη προβλέπουν ότι πάνω από το 70% του παγκόσμιου πληθυσμού έως το 2050 θα κατοικεί σε αστικές περιοχές, αυξάνοντας το από 4 σήμερα σε 7 δισεκατομμύρια.

Πάνω από το 90% αυτής της αύξησης των 3 δισεκατομμυρίων ανθρώπων στον αστικό πληθυσμό αναμένεται να πραγματοποιηθεί στον Παγκόσμιο Νότο, όπου ο κύριος μηχανισμός ανάπτυξης είναι μέσω αυτοκατασκευασμένων κατοικιών σε άτυπους (informal) οικισμούς, συχνά σε περιθωριοποιημένες περιοχές πόλεων με ουσιαστική έλλειψη κρίσιμων υποδομών και βασικών υπηρεσιών, αφήνοντας τους κατοίκους σε αστική φτώχεια και εξαιρετικά ευάλωτους στην κλιματική αλλαγή.

Η Λίμα, η πρωτεύουσα του Περού, βρίσκεται στο επίκεντρο αυτής της εξέλιξης. Μια μεγαλούπολη των απόλυτων άκρων, με συναρπαστική ιστορία, που φιλοξενεί μερικά από τα πιο εκλεκτά εστιατόρια του κόσμου, όμορφα αποικιακά κτίρια και μια υπέροχη παράκτια ζώνη.

Πάραυτα, η Λίμα έχει δει τον πληθυσμό της να διπλασιάζεται από το 1980, φτάνοντας τα 10 εκατομμύρια, με το 70% να ζει σε άτυπους (informal) οικισμούς, πολλοί από τους οποίους καταλαμβάνουν γη στις απότομες περιφερειακές πλαγιές των Άνδεων, πέρα από τα μητροπολιτικά όρια, σε αυτοκατασκευασμένες γειτονιές.

Μπροστά σε αυτήν την ξέφρενη αστική ανάπτυξη, το ηδη υπερφορτωμένο Περουβιανό κράτος, είναι ανίκανο να αντεπεξέλθει. Η απάντησή του επικεντρώνεται γύρω από την ιδεολογία της απορρύθμισης και της ελεύθερης αγοράς, όπου η αστική ανάπτυξη καθοδηγείται από τους ίδιους τους κατοίκους. Αυτή η λογική της αυτοδιαχείρισης, στην οποία οι κάτοικοι γίνονται επαγγελματίες της αστικής ανάπτυξης καταλήγει σε μια εξαιρετικά νεοφιλελεύθερη πόλη, όπου οι άνθρωποι συχνά εγκλωβίζονται στα περιθώρια ακραίας φτώχειας.

Οι κοινότητες σχηματίζονται αρχικά με βάση τις προ-ισπανικές περουβιανές παραδόσεις, όπου οι αποφάσεις λαμβάνονται μέσω συλλογικών οργάνων. Ωστόσο, μόλις επιτευχθεί ένα αρχικό στάδιο εγκατάστασης, αυτή η κοινοτική δυναμική συχνά εξασθενεί με τους κατοίκους να εστιάζουν σε μια πιο εξατομικευμένη ανάπτυξη της αστικής στέγασης.

Τα σπίτια μετατρέπονται σιγά σιγά από τις αρχικές επικίνδυνες μονόροφες κατασκευές από λεπτούς ξύλινους τοίχους και ελαφριές, συχνά μεταλικές, υποτυπώδεις στέγες, σε ολοένα και πιο ενοποιημένα πολυώροφα κτίρια, από μπετόν, που στεγάζουν οικογένειες διαφορετικων γενεών. Ανάλογα με το εισόδημα του νοικοκυριού, αυτή η διαδικασία μπορεί να διαρκέσει 10, 20, 30 ακόμη και 40 χρόνια για να υλοποιηθεί, παγιώνοντας εμπειρίες και πραγματικότητες που περιβάλλονται από πολλαπλούς κινδύνους για την υγεία, ειδικά για τις πιο ευάλωτες ομάδες των κοινοτήτων, τους νέους και τους ηλικιωμένους.

Ωστόσο, σε διαφορετικά μέρη αυτής της μεγαλούπολης, οι άνθρωποι ζουν πολύ διαφορετικές εμπειρίες.

Το Barrios Altos, είναι μια από τις παλαιότερες γειτονιές που βρίσκεται κοντά στο ιστορικό κέντρο της Λίμα. Εκεί ο φόβος της έξωσης είναι καθημερινή πραγματικότητα. Η αυξανόμενη αξία της γης, που βρίσκεται σε γειτνίαση με το προεδρικό μέγαρο, οδηγεί σε παράνομες πρακτικές όπως η εμπορία γης, που αναγκάζουν τον εκτοπισμό των κοινοτήτων που κατοικούν εκεί για δεκαετίες. Μπορεί κανείς να δει τους νέους χώρους στάθμευσης αυτοκινήτων να ξεπροβάλλουν κάθε τόσο, καθώς και τους χώρους των αποθηκών που καμουφλάρονται πίσω από τις όμορφες προσόψεις των αποικιακών κτιρίων.

Το El Agustino είναι μια άτυπη (informal) γειτονιά που ενοποιήθηκε σε μια πολύ πυκνοκατοικημένη συνοικία τις τελευταίες δεκαετίες. Οι ακραίες περιβαλλοντικές συνθήκες εσωτερικού χώρου, λόγω των κακών συνθηκών στέγασης, οδηγούν τις οικογένειες να αλλάζουν τους χώρους διαβίωσης και ύπνου μεταξύ των ορόφων κάθε χειμώνα και καλοκαίρι, με στόχο για πιο φιλικές θερμοκρασίες, αφού είναι αδύνατο να ξεκουραστούν για συνεχόμενες νύχτες με αφόρητα άβολες εσωτερικές θερμοκρασίες, είτε πολύ υψηλές, είτε πολύ χαμηλές, ανάλογα με την εποχή.

To Jose Carlos Mariategui, στους απότομους λόφους των Άνδεων προς τα βόρεια όρια της πόλης, είναι μια νεοσύστατη γειτονιά που γίνεται γρήγορα ένα ενοποιημένο μέρος της Λίμα. Σε υψόμετρα 500-700 μέτρων πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας, η συνεχής πάλη των κατοίκων τόσο με το έντονο κρύο όσο και με τη ζέστη σε εσωτερικούς χώρους τους χειμερινούς και καλοκαιρινούς μήνες αντίστοιχα, είναι μια δύσκολη πραγματικότητα.

Το αφιλόξενο έδαφος των απόκρημνων λόφων των Άνδεων μεταφράζεται σε πολύ υψηλό κόστος για τη μεταφορά οικοδομικών υλικών. Συχνά το κόστος της μεταφοράς ισούται με αυτό των υλικών, αφήνοντας, μαζί με ένα ήδη πολύ χαμηλό εισόδημα, πολύ λίγο χώρο για την ποιότητα της κατασκευής. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα πρακτικές όπως η έλλειψη μόνωσης ή η εγκατάσταση στεγών από λαμαρίνα, που με τη σειρά τους επιτρέπουν ακραίες θερμοκρασίες εσωτερικών χώρων, πολύ έξω από τα ευρέως αποδεκτά όρια θερμικής άνεσης. Τα δεδομένα μετρήσεων σε όλο τον οικισμό υποδεικνύουν ελάχιστες εσωτερικές θερμοκρασίες 11°C σε πολλές νύχτες του χειμώνα και μέγιστες εσωτερικές θερμοκρασίες άνω των 35-40°C σε πολλές καλοκαιρινές ημέρες.

Ναι, φταίει η κακή στέγαση, αλλά και η έλλειψη τεχνογνωσίας για την κατασκευή πιο αποδοτικών θερμικά εσωτερικών χώρων. Πρόσφατες εργασίες μέσω ερευνιτικού προγράμματος σε άτυπες κατοικίες έδειξαν ότι οι θερμικές συνθήκες εσωτερικών χώρων μπορούν να βελτιωθούν σημαντικά με την εγκατάσταση μόνωσης κάτω από τις κυματοειδείς λαμαρίνες στέγης. Η μοντελοποίηση 12.500 χιλιάδων σπιτιών επιβεβαίωσε ότι αν εφαρμοστούν τέτοιες απλές τεχνικές σε μεγάλα τμήματα των γειτονιών, θα μπορούσε να μειώσει σημαντικά την έκθεση σε κινδύνους για την υγεία για περισσότερα από 20.000 μικρά παιδιά και ηλικιωμένους. Αυτό όμως απαιτεί μια σημαντική χρηματική δαπάνη.

Η κρατική χρηματοδότηση για βελτιωτικά έργα δεν είναι εφικτή, αλλά οι κάτοικοι επιβεβαιώνουν ότι αυτό δεν θα τους εμπόδιζε. Η Gricelda, μια ηγέτης της κοινότητας του Jose Carlos Mariategui, μια φοβερή γυναίκα, εκπρόσωπος μερικών από τις πιο άπορες κοινότητες, επιβεβαιώνει αυτό που είναι κεντρικό αίτημα από πολλούς, ακόμη και σε χώρες πολύ υψηλότερου μέσου εισοδήματος στην ευρώπη: δάνεια με επιτόκιο 0% για βασικές εργασίες βελτίωσης σπιτιού. Όπως το θέτει η Griselda, «δεν θέλουμε καμία ειδική μεταχείριση, μπορούμε να ξεπληρώσουμε πλήρως τα έργα μόνοι μας».

Η ανθρώπινη ανθεκτικότητα και δύναμη που επιδεικνύεται στους ντόπιους αυτούς πληθυσμούς είναι αξιοσημείωτη. Η καθημερινή τους μάχη ενάντια στο σκληρό έδαφος, την κλιματική αλλαγή, το κράτος, το παρακράτος καθώς και την παγκόσμια οικονομική πραγματικότητα, τους ωθεί να μεταναστεύσουν εσωτερικά στα πιο επικίνδυνα εδάφη.

Ωστόσο, η αξιοπρέπεια και η επιμονή τους μας αναγκάζουν πρόθυμα να γινόμαστε ενισχυτές της φωνής τους. Μια ακόμη παρουσία στους λιγοστούς συντρόφους τους, ακόμη και από πολύ μεγάλη απόσταση, και να εργαζόμαστε για να γίνουν οι πόλεις και οι ανθρώπινοι οικισμοί χωρίς αποκλεισμούς, ασφαλείς, ανθεκτικοί με πλήρη πρόσβαση σε όλες τις απαραιτητες δομές, για ένα δίκαιο παρόν και ενα πιο φωτεινό μέλλον.

*Ο Dr Αργύρης Ωραιόπουλος είναι Research Fellow στο UCL Energy Institute της σχολής Bartlett School of Environment, Energy and Resources και η έρευνα του άρθρου πραγματοποιήθηκε μεσω χρηματοδότησης του UKRI για το πρότζεκτ GEMDdev: Grounded Energy Modelling for equitable urban planning development in the global South [ES/T007605/1].