Συρία: Ταξίδι στο σταυροδρόμι των συγκρούσεων

του Ιορδάνη Στυλίδη

Στην Συρία ταξίδεψα το 2006. Μαζί με μιά μικρή ομάδα συντρόφων που όφειλαν στην ταξιδιωτική διάθεσή τους και οφείλουν ακόμη στις στοχαστικές αναγνωριστικές επιλογές τους ένα σημαντικό και σπουδαίο μέρος της διαμόρφωσης της ταυτότητάς τους. Το ταξίδι προς την Ανατολή, σημαντική και ουσιαστική περιήγηση ήδη από τον 18^ο αιωνα χαρακτήριζε και ολοκληρωνε την εκπαιδευτική περιπέτεια των νεοτάτων στοχαστών και διανοουμένων της κεντρικής και Βόρειας Ευρώπης. Είτε προς την νότια Ευρώπη και την εγγύς ανατολή (περιοχές της σημερινής Ιταλίας, της Ελλάδας, της Συρίας, της Αραβίας και της Αιγύπτου) είτε στην μέση και άπω ανατολή (Ιράκ, Ιράν, Ινδία, Κίνα, Ινδοκίνα, Ιαπωνία). Περιοχές, βέβαια, που συγκροτούσαν τον γεωγραφικό διοικητικό χώρο της ευρωπαϊκής αποικιοκρατικής επέκτασης και των τακτικών και στρατηγικών του ελέγχου και της εκμετάλλευσης των πλουτοπαραγωγικών πηγών.

Το ταξίδι αυτό σχεδιάστηκε και πραγματοποιήθηκε χωρίς ιδιότροπη ή εξεζητημένη διάθεση για την επίδειξη ή την κυριαρχική εποπτεία μιας ακόμη περιοχής νοήματος όπου εκδηλώνονται και συντηρούνται ακόμη οι τυπολογίες και οι κοινωνικές διεργασίες μιας ακαθόριστης και άτακτης για την συνείδηση του δυτικού ταξιδιώτη ‘’ανατολής’’. Δεν επιλέξαμε να επιχειρήσουμε επί του χώρου και του χρόνου των σχέσεων της κοινής ζωής ως σημαντικοί ή επικυρίαρχοι φορείς ενός πολιτισμού υπεύθυνου για την αποικιοκρατική κατοχή των εδαφών και των εκδηλώσεων αλλά ως στοχαστές και ανιχνευτές της σημασίας των ζητημάτων του.

Διασχίσαμε, διεκδικώντας το νόημά τους, τα αλλεπάλληλα δείγματα της γεωγραφίας της διοικητικής επικράτειας της Συρίας στο διάστημα των 17 ημερών της παρουσίας και της διαγωγής μας. Από τις ακτές της Μεσογείου έως την εύφορη λωρίδα του Εφράτη ποταμού στα σύνορα με το Ιράκ και από το εσωτερικό της θερμοτάτης ερήμου έως τα σύνορα με την Τουρκία. Αναγνωρίσαμε σε αυτά τα έκτακτα και ελάχιστα χρόνου τα ίχνη και τα υπολλείμματα των αρχαίων πόλεων αλλά και των επιδείξεων των συγχρόνων αστικών σχηματισμών που είτε συγκροτούσαν την ταυτότητα της ίδιας κυρίαρχης αστικότητας είτε μια και πολλές διαφορετικές πολιτικές σταθμίσεις και εκφράσεις. Διαπεράσαμε και σταθήκαμε για λίγο ή περισσότερο στα συγγενή τοπία των ποταμών, των λιμνών και των οάσεων. Αναγνωρίσαμε και συλλέξαμε δείγματα διαλόγων, βλεμμάτων, συμπεριφορών και χειρονομιών. Όλα εκείνα τα αποκτήματα των προσωπικών συλλογών διαμόρφωσαν και διαμορφώνουν ακόμη την επίκαιρη σχέση μας με εκείνο των μακρινό τόπο καθώς η αγριότητα του σύγχρονου πολέμου και των αδίστακτων διαλυτικών επεμβάσεων στο έδαφος της χώρας, κοινό σημείο και ειδικό χαρακτηριστικό του ιστορικού της πεδίου γεγονότων, απαίτησε τη συμμετοχή μας.

Γνωρίζουμε, τώρα πιά, τι καταστρέφεται και γιατί έπρεπε να αποφευχθεί η καταστροφή του. Δεν έχουμε υποταχτεί στην γενική και συστηματική βία των τηλεοπτικών οπτικοποιημένων αφηγήσεων ούτε την στρέβλωση των τεχνικών της ιδεώδους επίσημης εξήγησης και των νομιμοποιητικών τυποποιήσεών της. Γνωρίζουμε ακριβώς τις λεπτομέρειες των δρόμων, την γεωγραφία των καλλιεργειών και των συμβατών ή ασύμβατων με αυτές αστικών εκφράσεων. Γνωρίσαμε και αναρωτιώμαστε για την τύχη και την πορεία των ανθρώπων που συναντήσαμε και στους οποίους αναθέσαμε, για λίγο, τη σχέση μας με τον κόσμο. Γνωρίσαμε και σκεπτόμαστε για την τύχη των ανθρώπων που προσέφεραν μια φράση για την κατεύθυνσή μας, μια φράση για τα συστατικά και την ποικιλία της τροφής, μια φράση για τις κατασκευές αλλά και τις συγγένειες των χωρικών εκδηλώσεων με το βαθύτατο άγριο παρελθόν του τόπου.

Η επικράτεια της διοικητικής ορισμένης και αόριστης περιοχής της Συρίας συνιστά ένα ιδιαίτερο πεδίο συναντήσεων των αλλεπαλληλων πολιτισμών που αναδύονταν και έσβηναν στους αιώνες. Εδώ, στο ακαθόριστο εδώ της αλλά και εκεί στα εύπλαστα όρια που διέθεταν ή αφαιρούσαν την ιδέα και την πραγματικότητα των συνόρων της οι μεγάλοι πολιτισμοί της ιστορίας άπλωσαν την ισχύ τους, συγκρούστηκαν πολλαπλώς μεταξύ τους, αποσύρθηκαν, επανήλθαν, έσβησαν, αντικαταστάθηκαν, όρισαν τις πόλεις τους, οπισθοχώρησαν και εγκατέλειψαν τα ιδεώδη των βαθυτάτων σχέσεών τους με την ίδια ταυτότητά τους. Οι πέρσες, οι εγίπτιοι, οι έλληνες, οι ρωμαίοι, οι βυζαντινοί, οι σταυροφόροι μισθοφόροι, οι βρετανοί και οι γάλλοι, οι ρώσοι, οι αμερικανοί, οι ισραηλινοί, οι ορθόδοξοι και οι καθολικοι χριστιανοί, οι μουσουλμάνοι…. αυτή η αστείρευτη ποικιλία προθέσεων, επιβολών νοήματος και χωρικών εκφραστικών εγκαθιδρύσεων καθόρισε και εξέδωσε στον χρόνο και τον χώρο την χαρτογραφία των ερειπίων που επισκευτήκαμε, σημειώσαμε και διαπραγματευτήκαμε, όσο μπορέσαμε, τη σημασία τους.

Στη Συρία μπορέσαμε να περιπλανηθούμε σε σπαράγματα πόλεων και υβρίδια οικισμών όπου η σύγχρονη κατοίκηση συσχετίζεται, ως ισχυρό και βέβαιο νόημα, με τις ακολουθίες των ερειπίων που ορθώνονται ακόμη έπειτα από αιώνες καθορίζοντας και συνιστώντας το έξοχο μείγμα αποσυντιθέμενων άχρονων μορφών και οικείων υλικών πλασμάτων. Το πρωινό κάτω από τον εξαιρετικό ουρανό και τη διαυγή ατμόσφαιρα επέτρεπε, πάλι και πάλι, την διαπέραση όσων διαδρόμων συνέδεαν και διαχώριζαν στην ησυχία τους τις γειτονιές των θρησκευτικών δογμάτων και των κοσμικών ιδεολογιών καθως, σε αυτή και κάθε πρωϊνή ησυχία, έστεκαν στους περιορισμούς των χώρων και των άστατων συνδέσεών τους. Το βαρύ υπέρθερμο μεσημέρι, κάτω από τις πυκνές καλύψεις των υφασμάτων που συγκρατούσαν την ισχύ του λαμπρού ήλιου ή κάτω από τις λίθινες στοές που αντέχουν ακόμη στους αιώνες τους, τακτοποιούσαμε τα σώματα και τις σκέψεις μας σε στάση και αναμονή, ακούγωντας μια άγνωστη εύηχη ομιλία να καθοδηγεί, όπως φανταζόμασταν, είτε τις τακτικές του λόγου οδηγού των τελετών της συγκέντρωσης και της προσευχής είτε τις τακτικές του υποχθόνιου τραγουδιού που διατυπώνει, πάλι και πάλι, τον κανόνα του τόπου και του τρόπου. Στο δροσερό δειλινό και την κρύα νύχτα έξω στις αυλές και τις ανοιχτές αδιάθετες στο νόημα περιοχές μεταξύ των συστάδων των κατοικιών, προετοιμάζαμε τους εαυτούς για την ακολουθία των αντηχήσεων και των ψιθύρων από τις προσευχές και τα μοναχικά τραγούδια των ανδρών που έμοιαζε να αναβλύζουν από τις σπηλιές-ηχεία του υπεδάφους επιβεβαιώνοντας και υποστασιοποιώντας την ιδέα των κειμένων της μύησης που ακόμη καθορίζουν, στην τοπική ποικιλία των κοινόχρηστων ταυτοτήτων, την γέννηση από το βαθύτερο και σκοτεινότερο υποχθόνιο άντρο, την ζωή στην λεπτή και εύθραυστη επιφάνεια, τον θάνατο ως επιστροφή, υπομονή και ανάσταση.

Στις απέραντες πεδιάδες, στις καλλιέργειες της ελιάς και στην ανεξάντλητη σαγήνη της αινιγματικής ερήμου, στους βραχώδεις σχηματισμούς και τις προστάτιδες σκιές τους, στους ψηλούς λόφους των ακροπόλεων όπου εκφράστηκε η αρχιτεκτονική των οχυρών και των ποικίλων οχυρώσεων, στις λίμνες, τα φράγματα, τις μηχανές και τους μηχανισμούς, τους μυθικούς ποταμούς και τις όχθες τους, στα ερείπια των αλλεπάλληλων πολιτισμών μαθητεύσαμε. Σταθήκαμε αρκετά μέσα στούς παφλασμούς της θερμότητας κοιτάζοντας και επιθυμώντας το βαθύ σκοτάδι στις σχισμές των βραχωδών φραγμάτων πολύ μακριά. Σταθήκαμε στην πλευρά της μεγάλης τεχνητής λίμνης εποπτεύοντας και σχολιάζοντας τις μορφές και τις θέσεις των γιγαντιαίων υδροηλεκτρικών μηχανών του φράγματος που εκθέτουν, προ πολλού παροπλισμένες, τις διαβρωμενες και ρημαγμένες μεταλλικές επιφάνειές τους στο διαλυτικό φως. Παρασυρθήκαμε, στο μέσο ενός απογεύματος, και ακολουθήσαμε την πορεία των κατοίκων μιας πόλης, στις όχθες του Ευφράτη, προς τους κήπους και τα πάρκα όπου και θα περάσουν ειρηνικά την νύχτα. Διασχίσαμε τους δαιδάλους των περασμάτων, στις γειτονιές των ορθοδόξων και των καθολικών χριστιανών, των μουσουλμάνων, των αλευϊτών, των μαρωνιτών, ώστε να χάσουμε εντελώς τον προσανατολισμό και, έτσι, να απελευθερωθούμε από τις τεχνικές της εποπτείας και τις άστοχες θεαματικές διεκδικήσεις επί των πόλεων. Απομείναμε και επιχειρήσαμε να ερμηνεύσουμε, να σχολιάσουμε να διαπραγματευτούμε το ιδιαίτερο νόημα μιας λεπτομέρειας του τοπίου και, ταυτόχρονα, να κρίνουμε και να κριθούμε για την δυνατότητα ή την αδυναμία μας να διατηρήσουμε για πολύ τις παρατηρήσεις και τη γνώμη μας.

Η Δαμασκός και η πολύπαθη, σήμερα, ερημωμένη και κατεστραμμένη Αλέπο (Χαλέπι), η Χόμς και η Αλ Ράκα στις όχθες του Εφράτη ποταμού, η Ντέϊρ Αλ ζόρ και η Ταρτούς διαδέχτηκαν τις μυθικές πόλεις Παλμύρα, Απάμεια, Ουγκαρίτ, Ρασάφα, Κάλμπ Λοζέ και Αλ Μπάρα. Την Μπόσρα, την Σάμπα (Φιλιππούπολη), την Ντούρα Έβροπος και την Μάρι. Η γεωγραφία όπου τοποθετήθηκαν τα αυθαίρετα όρια που, αργότερα, περέλαβαν την χωρική διοικητική περιοχή της Συρίας μαρτυρεί και αποδίδει στον σύγχρονο πολιτισμό των ημερών μας τα ευρήματα τόσο των ατελείωτων αποπειρών οργάνωσης και διατήρησης κοινών και ανθεκτικών θέσεων πολιτισμού όσο και την ισχυρότερη ιδέα-απόδειξη της αδυναμίας να αντιπαρατεθούν όχι με την επίκαιρη στρατιωτική κατακτητική δυνατότητα αλλά με την οικονομία των διεστραμμένων προθέσεων και των πολύτιμων αγαθών που υπερέβαιναν και υπερβαίνουν ακόμη τις τοπικές και εντοπισμένες προθέσεις και οργανώσεις ειρηνικής και αυτεξούσιας κοινής ζωής. Κοιτάμε και εξετάζουμε τα γιγαντιαία οχυρά των σταυροφόρων που δεσπόζουν στις κορυφές των υψηλών λόφων εποπτεύοντας και ελέγχοντας κάθε λεπτομέρεια των τοπίων τους. Στοχαζόμαστε για την πόλη της Παλμίρα ως διαμετακομιστικό κόμβο υλικών και ιδεών. Εκδίδουμε τις συνήθειές μας στις παράλιες πόλεις και τα χωριά όπου βρισκόμαστε και αναχωρούμε χωρίς ειδικά αιτήματα ή εξαιρετικές σχέσεις.

Η αγριότητα που διέλυσε την γεωγραφική διοικητική περιοχή που ονομάζεται Συρία θα τελειώσει. Οι κάτοικοι της περιοχής, οι πρόσφυγες από την πόλη Αλέπο, την Δαμασκό, την Χόμς και την ΑλΡάκα, μεταφέρουν και παραδίδουν στους νεοτέρους τις αφηγήσεις και τα τυπικά της υπομονής που καθορίζουν αποκλειστικά τη συμπεριφορά τους. Γνωρίζουν την ιστορία των ατελείωτων αποπειρών εγκαθίδρυσης σταθερών εκφράσεων κυριαρχίας και την οριστική υποβάθμιση και κατάρρευσή, τους στον χρόνο τους. Γνωρίζουν πως τότε, όπως και τώρα, κάποτε, αυτή η γενικευμένη παραφροσύνη θα κοπάσει. Θα επιστρέψουν. Μαζί με αυτούς θα επιστρέψουμε και εμείς… Στα μικρά χωριά της ερήμου, στους δαιδάλους των αστικών συγκεντρώσεων, στα ερείπια των χαμένων ευκαιριών της ιστορίας και τα συντρίμια της ωμότητας των συγχρόνων στρατιών, στην επιθυμία να δούμε, μεγαλύτεροι και ωριμότεροι, πιά, τον τρόπο και την τεχνική της απάλειψης των δειγμάτων της αγριότητας, εκεί, ακόμη μία φορά.