Ο Χορτιάτης της Σοφίας Νικολαίδου

Του Κωστή Ζαφειράκη (από τις αφηγήσεις της Σοφίας Νικολαίδου)

Για τον Θεσσαλονικιό, ο Χορτιάτης είναι η σχολική εκδρομή. Η βόλτα στα χιόνια. Η καταφυγή στον καύσωνα (χρειάζεσαι πάντα ζακετάκι το βράδυ). Η κυριακάτικη επίσκεψη στις ταβέρνες. Γι΄αυτούς που ξέρουν, η διάκριση Χορτιάτη – Πανοράματος είναι πρωτίστως ταξική. Στο Πανόραμα χτίστηκαν οι πρώτες βίλες των εύπορων γιατρών και των καλοστεκούμενων μπαγιάτηδων Θεσσαλονικέων. «Προσοχή, να μη γίνουμε Πανόραμα», λένε οι παλιοί κάτοικοι του Χορτιάτη.

Το πάρκο των κεραιών κινδυνεύει να γίνει το κυρίαρχο μνημείο της περιοχής, όμως Χορτιάτης δεν είναι μόνο τα ραντάρ. Όποιος θέλει να περπατήσει ένα φιλόξενο βουνό μόλις είκοσι χιλιόμετρα από την πόλη, όποιος θέλει να θαυμάσει από ψηλά το Θερμαϊκό, τη Χαλκιδική, το Σοχό, τη Νιγρίτα, τις λίμνες του Αγίου Βασιλείου και της Βόλβης, όποιος αναζητά άγριες ορχιδέες πλάι στα σαπρόφυτα και υπολείμματα από παλιά ψηλά δάση, δε θα απογοητευτεί. Ακόμα και ο άπειρος περιπατητής μπορεί να δοκιμάσει την ανάβαση στην κορυφή που βρίσκεται το οροπέδιο με τα ραντάρ (1201 μ.), στον Κολοσούρτη (1000 μ.) ή στο Λανάρι (727 μ.).

Ομολογώ: η πιο ταπεινωτική βόλτα μου στο βουνό του Χορτιάτη έγινε παρέα με γηραιά κωλοπετσωμένη Αγγλίδα, αποφασισμένη περιπατήτρια, ερασιτέχνη βοτανολόγο και διαβασμένη ακαδημαϊκό, η οποία αναφωνούσε διαρκώς για μενεξέδες, κρόκους, ανεμώνες, μυοσώτιδες, ίριδες, κυκλάμινα, καμπανούλες, σερνικοβότανα που ανακαλύπταμε. Τους απέδιδε με άνεση ειδικού τα λατινικά τους ονόματα. Πλήρης εξευτελισμός για την Ελληνίδα συνοδοιπόρο της. Η μόνη λέξη που ήξερα για τα πολυπληθή της ευρήματα ήταν «αγριολούλουδα».

Στο μονοπάτι από το χωριό προς το καταφύγιο, ο προσεκτικός περιπατητής θα βρει μεγάλες τρύπες κάτω από τις καστανιές. Είναι τα «μαγαζιά του πάγου». Εκεί, μέχρι το 1957 που ήρθε το ρεύμα και συνεπώς τα ψυγεία στον Χορτιάτη, οι ντόπιοι παγοποιοί κατασκεύαζαν με τέχνη και γνώση τον πάγο. Τον κατέβαζαν με γαϊδούρια στη Θεσσαλονίκη, όταν έσφιγγαν οι ζέστες, και τον πουλούσαν στους χονδρέμπορους παντοπώλες ή στα πλουσιόσπιτα.

Ανεβαίνοντας στο βουνό, περνά κανείς από την αποψιλωμένη, παρατημένη πια, περιοχή του οικισμού «Κισσός», εκεί που πριν από χρόνια μερικά τσακάλια οραματίστηκαν να χτίσουν οικισμό με βίλες στο βουνό. Ο περιπατητής θα βρει ένα παρατημένο σπίτι, γεμάτο καμένα έγγραφα και διατάγματα. Κανονικό σκηνικό. Οι ντόπιοι λένε πως εκεί διαπράχτηκε έγκλημα για οικονομικές διαφορές. Ο χώρος ταιριάζει, για να γυριστεί ατμοσφαιρική αστυνομική ταινία.

Στους Θεσσαλονικείς επισκέπτες της Κυριακής είναι γνωστές οι ταβέρνες της περιοχής, όπου θα βρει κανείς κυνήγι και μεζεκλίκια. Όμως ο ομφαλός της περιοχής είναι το καφενείο του Μπάμπη Νανακούδη, παλιό οίκημα που φρόντισε με γούστο και μεράκι ο ιδιοκτήτης του. Στο κουζινάκι ο επισκέπτης εντοπίζει το βράχο που κόβει μισό τετραγωνικό από το χώρο.Εκεί έκαναν τσουλήθρα οι ανήλικοι γόνοι της ιδιοκτήτριας οικογένειας, δυο γενιές πριν. Προς τιμήν τους, αρνήθηκαν να σπάσουν το βράχο, όταν τους το πρότεινε ο μηχανικός. Έτσι, μπορεί να τον χαϊδέψει κανείς ακόμα και σήμερα. Στο καφενείο του Μπάμπη γίνονται συστηματικά βιβλιοφιλικές και άλλες πολιτιστικές εκδηλώσεις. Άλλωστε, υπάρχει ένας σκληρός πυρήνας δραστήριων και μελετηρών Χορτιατινών που προσπαθούν μέσα από εκδόσεις, δημοσιεύσεις και εκδηλώσεις να διατηρήσουν τις μνήμες που χάνονται και τα μνημεία που καταρρέουν.

Το ρωμαϊκό υδραγωγείο, στα δεξιά, στην είσοδο του χωριού, υδροδοτούσε τη Θεσσαλονίκη με  «Χορταϊθέν ύδωρ». Η μονή Χορταΐτου, που πιθανότατα έδωσε το όνομα στο βουνό, τοποθετείται στην περιοχή του Δημοτικού Σχολείου και του γηπέδου του μπάσκετ. Εκεί θα δει κανείς υπολείμματα λιθόκτιστων τοίχων. Κιονόκρανα της μονής βρίσκονται σπαρμένα στην περιοχή. Ο βυζαντινός ναός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρα αποτελεί το μοναδικό δείγμα «νησιωτικού οκταγωνικού ναού» σε ολόκληρη την ηπειρωτική Ελλάδα.

Κοντά στη Μεταμόρφωση βρίσκεται και η εκκλησία του χωριού, ο ναός του Αγίου Γεωργίου. Εκεί σώζονται έντυπα λειτουργικά βιβλία με ενθυμίσεις που καταγράφουν γεγονότα της περιοχής από τον 17ο αιώνα μέχρι το 1947.  «2α Σεπτεμβρίου 1944. Κατάκτησις της Ελλάδος υπό των Γερμανών. Καταστροφή του Χορτιάτη. 170 άτομα καέντα ή φονευθέντα. Θρήνος και κλαυθμός. Κόλασις».  Αυτή είναι η καταγραφή του ολοκαυτώματος του Χορτιάτη στο λειτουργικό βιβλίο της εκκλησίας του.

Το μνημείο του Ολοκαυτώματος στο χωριό θυμίζει το περιστατικό που συνέβη λίγο προτού εγκαταλείψουν οι Γερμανοί την Θεσσαλονίκη. Για αντίποινα στο θάνατο ενός Γερμανού, 32 αυτοκίνητα με Γερμανούς στρατιώτες και Έλληνες ταγματασφαλίτες, με επικεφαλής τον λοχία Σούμπερτ, βασάνισαν, βίασαν, σκότωσαν 149 Χορτιατινούς. Ανάμεσά τους νεαρές γυναίκες και βρέφη. Τους έκαψαν στο φούρνο του Γκουραμάνη και στο σπίτι του Νταπούδη. Ύστερα, έβαλαν φωτιά στο χωριό. Οι ιστορικοί ερίζουν –ακόμα- για το τι προκάλεσε την οργή των Γερμανών εκείνη τη μέρα. Τα τελευταία χρόνια, νέα στοιχεία βγαίνουν στο φως και ανατρέπουν τις παλαιότερες αφηγήσεις. Πάντως, η πληγή για τους Χορτιατινούς παραμένει ανοιχτή.

Κοντινές βόλτες με ορμητήριο το χωριό του Χορτιάτη στην περιοχή αποτελούν οι επισκέψεις στην Περιστερά, το Λιβάδι, τα Πετροκέρασα. Στην Περιστερά αξίζει μία στάση για τσίπουρο με μεζέ στην πλατεία με τον αρχαίο πλάτανο, τη βρύση, το καφενείο. Για τους ευλαβείς ή τους φιλίστορες, η επίσκεψη στο βυζαντινό ναό του Αγίου Ανδρέα κρίνεται απαραίτητη. Στο ύψωμα «στης Πέρδικας τα σπίτια», οι φυσιολάτρες θα απολαύσουν ηλιοβασίλεμα με πλήρη θέα στο Θερμαϊκό, τον Χορτιάτη και την κοιλάδα του Ανθεμούντα.Στο Λιβάδι δεύτερη στάση για δεύτερο τσίπουρο στην πλατεία με τον πλάτανο. Νέα επίσκεψη στην πέτρινη εκκλησία του Αγίου Αθανασίου (19ος αιώνας). Και πάλι μακεδονίτικη αρχιτεκτονική.

Για να φτάσετε στα Πετροκέρασα, θα περάσετε δάση με οξιές, καστανιές, πεύκα. Θα επισκεφθείτε το ξωκλήσι του Προφήτη Ηλία και την πηγή Μακροκοπάνα (με χώρο αναψυχής). Αν έχετε παιδί, θα το αφήσετε να αλωνίζει στην χωρίς αυτοκίνητα πλατεία του χωριού. Ταβέρνες, παιδική χαρά, βόλτα. Περιποιημένα σπίτια με χαγιάτια και σπιτικούς φούρνους.

Ο Χορτιάτης έχει την ιστορία και το μύθο του. Είναι ένα σβησμένο ηφαίστειο. Το 1930 ο πολεοδόμος J. Pleyber, ο οποίος συμμετείχε στην Επιτροπή Νέου Σχεδίου Πόλεως της Θεσσαλονίκης, οραματίστηκε έναν εξοχικό οικισμό. Μια Κηπούπολη στην περιοχή. Λίγα τετραγωνικά Ελβετίας στον ελληνικό ήλιο. Έκανε σχέδια για εξοχικές βίλες, καζίνο και ξενοδοχεία. Ο Β΄Παγκόσμιος Πόλεμος ανέκοψε τη φόρα του. Τα σχέδια ξεχάστηκαν. Ευτυχώς. Ειδάλλως, ο Χορτιάτης θα γινόταν Πανόραμα στη θέση του Πανοράματος. Και, σύμφωνα με τους ορκισμένους κατοίκους του, καθόλου δεν του ταιριάζει.