Ο Πόντος ο αμάραντος

Λέξεις: Ανέστης Τελίδης / Εικόνες: Ιωάννα Αδαμίδου-Παπαδοπούλου, Μαρία Ηλιοπούλου

Μεγαλώνοντας σε ένα σπίτι που μιλούσαμε μόνο ποντιακά με τη γιαγιά Σοφία, μητέρα του πατέρα μου, είχα πάντοτε την επιθυμία να πάω στον τόπο από τον οποίο ξεκινούσε η οικογενειακή ιστορία.

Ήταν τον περασμένο Μάρτιο,  λοιπόν,  όταν ανακοινώθηκε ότι το καλοκαίρι θα γινόταν δεκαήμερη εκδρομή στον Πόντο για τα 60 χρόνια του Σωματείου μας, του «Αγίου Γεωργίου Περιστερεώτα» και,  παρά την πρώτη αρνητική σκέψη για το πλήθος των ημερών,  αποφάσισα να πάω. 

Δε θα είναι πολλές οι ευκαιρίες στη ζωή μου, σκέφτηκα, να βρεθώ στην πατρίδα των προγόνων μου, με ανθρώπους που έχουν τόσο βαθιά γνώση της ιστορίας της περιοχής του Πόντου, όπως την Ευρώπη Παπαδοπούλου, φιλόλογο και δασκάλα ποντιακής διαλέκτου, που ανέλαβε το πρόγραμμα της εκδρομής και τον  Θεοδόση Κυριακίδη, Πρόεδρο του Σωματείου και  επιστημονικό συνεργάτη της Έδρας Ποντιακών Σπουδών του ΑΠΘ, που σίγουρα θα συνέβαλε στις περιηγήσεις με τις γνώσεις του.

Τελικά, μαζί μας και ο Κυριάκος Χατζηκυριακίδης, επίκουρος καθηγητής της Έδρας Ποντιακών Σπουδών του ΑΠΘ,  που μας έδωσε πολλά στοιχεία για την καθημερινότητα των Ποντίων, πριν την έναρξη των διωγμών αλλά και για τα γεγονότα της γενοκτονίας.  

Μέσα Ιουλίου, λοιπόν, και ξεκινάμε. Πρώτες εικόνες από τη διαδρομή στην Ανατολική Θράκη. Ακτές ασφυκτικά γεμάτες με νεόδμητες κατοικίες και παραλίες πλημμυρισμένες από κόσμο. Το οδικό δίκτυο και οι υπόλοιπες υποδομές εντυπωσιακές. Διαψεύδουν την εικόνα που είχαμε, εδώ και δεκαετίες, οι περισσότεροι για μια Τουρκία «υπανάπτυκτη». Περιοχές γεμάτες ιστορία καθώς οι ελληνικοί πληθυσμοί άκμαζαν μέχρι την ανταλλαγή. Στάση για φαγητό στην παραθαλάσσια πόλη της Ραιδεστού (Tekirdağ) από την οποία κατάγονται πολλοί από τους κατοίκους της Νέας Ραιδεστού Θεσσαλονίκης.  

Πέρασμα από την τρίτη κρεμαστή γέφυρα του Βοσπόρου στην ασιατική πλευρά με κατεύθυνση τον πρώτο τόπο διανυκτέρευσης, το Ατά Παζάρ (Adapazarı‎‎). Η πόλη, κοντά στον Σαγγάριο ποταμό, αν και βρίσκεται εκτός του ιστορικού Πόντου, αποτέλεσε τόπο μετοίκησης και εγκατάστασης χιλιάδων Ποντίων,  που εκδιώχθηκαν από τις πατρογονικές τους εστίες στα τέλη του 19ου αιώνα. Σήμερα, το μόνο ελληνικό στοιχείο, η βυζαντινή λίθινη γέφυρα που κατασκευάσθηκε από τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό τον 6ο αιώνα. Με την ανταλλαγή των πληθυσμών πολλοί  έλληνες Πόντιοι του Ατά Παζάρ εγκαταστάθηκαν στο χωριό Μεσημέρι Θεσσαλονίκης.

Την επομένη (2η ημέρα),  αναχώρηση για τα δυτικά παράλια της Μαύρης Θάλασσας. Η διαφοροποίηση της περιήγησης μας σε σχέση με τα ταξίδια των τουριστικών γραφείων ήταν η επίσκεψη στην Ηράκλεια (Ereğli) και την Αμάστριδα (Amasra), παραθαλάσσιες «πόλεις ελληνίδες», αποικίες Ελλήνων από την αρχαιότητα,  που σήμερα τις έχουμε ξεχάσει.

Στην Ηράκλεια επίσκεψη στο σπήλαιο, που κατά πολλούς είναι αυτό που η ελληνική μυθολογία αναφέρει ότι  φρουρούσε  ο Κέρβερος, και εκεί ο Ηρακλής, στον τελευταίο του άθλο, μπήκε να τον πιάσει.

Συνέχεια στην Αμάστριδα με την υπέροχη ακτή και το εντυπωσιακό γενοβέζικο κάστρο. Στο αρχαιολογικό μουσείο της πόλης δεκάδες ελληνικά νομίσματα της περιόδου 305-281 π.Χ., περιγραφή της νίκης του Μεγάλου Αλεξάνδρου επί των Περσών,  που απελευθέρωσε την Παφλαγονία.  Στην αυλή διάσπαρτες αρχαίες μαρμάρινες στήλες με ελληνικές επιγραφές.

Στη συνέχεια Σαφράμπολη (Safranbolu) , της ζαφοράς ή του σαφράν, απ’ όπου και το όνομα της, μνημείο παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς. Ο Άγιος Στέφανος, τζαμί σήμερα, το ελληνικό σχολείο που στεγάζει υπηρεσίες του Υπουργείου Πολιτισμού της Τουρκίας μαζί με τα σπίτια που έχουν συντηρηθεί αποτελούν σημάδια μνήμης μιας άλλης περιόδου.

Εκεί, η πρώτη επαφή με έναν Τούρκο που αφηγούνταν τις ιστορίες που άκουγε από τον παππού του για τη συνύπαρξη με τους Έλληνες που έφυγαν. 

Την 3η ημέρα αναχώρηση για Σαμψούντα (Samsun) μέσω Κασταμονής (Kastamonu), πατρίδας των Κομνηνών. Επίσκεψη στη Σινώπη (Sinop). Πλέον βρισκόμαστε εντός του ιστορικού Πόντου.

Έξω από τα αρχαία τείχη άγαλμα του Διογένη του Κυνικού στο πιθάρι και στο αρχαιολογικό μουσείο της πόλης καταπληκτικά βυζαντινά ψηφιδωτά, στοιχεία της διαχρονικής ελληνικότητας του τόπου. Κατεύθυνση προς Σαμψούντα, όπου διανυκτερεύουμε.

Το πρωί (4η ημέρα) περιήγηση στην πόλη που είναι γεμάτη «ελληνικά σημάδια». Το καπνεργοστάσιο του Ανταβαλόγλου στην κεντρική πλατεία της πόλης δεσπόζει ως εμπορικό κέντρο ενώ τα επιβλητικά διατηρητέα κτίρια των καταστημάτων των πάλαι ποτέ ελληνικών τραπεζών-το ένα μάλιστα της Τράπεζας Αθηνών-, σήμερα, αποτελούν κεντρικά καταστήματα των δύο μεγαλύτερων τουρκικών τραπεζικών ιδρυμάτων. Επίσκεψη – φόρος τιμής και στο «ρολόι των απαγχονισμών» σημείο που εξοντώθηκαν Έλληνες κάτοικοι της πόλης.

Μετακίνηση προς την Ορτού – Κοτύωρα (Ordu). Το τοπίο γεμάτο φουντουκιές, «λεφτοκάρε» στην ποντιακή διάλεκτο (τα αρχαία ελληνικά λεπτοκάρυα), πυκνή βλάστηση και ρυάκια. Μάλιστα η παραγωγή φουντουκιών ήταν και είναι τόσο μεγάλη και ποιοτική που, σύμφωνα με στοιχεία, τα «ποντιακά φουντούκια» ήταν εμπορεύσιμα  κατά το παρελθόν στο Βέλγιο αλλά και σήμερα, το μεγαλύτερο μέρος της παραγωγής το προμηθεύεται πολυεθνική φίρμα…μερέντας κατά αποκλειστικότητα!

Όσο προχωράμε, αρχίζουν στο λεωφορείο αφηγήσεις γεγονότων που οδήγησαν στην εξόντωση χιλιάδων Ελλήνων των περιοχών αυτών. Γίνεται ανάγνωση ένορκων μαρτυριών που δόθηκαν στις ελληνικές αρχές από διασωθέντες, όταν έφτασαν στην Ελλάδα και μαρτυρίες που έχουν καταγραφεί σε βιβλία για τη γενοκτονία.

Η πιο χαρακτηριστική αφήγηση για μένα, αυτή που περιέγραφε ότι στο δάσος το μόνο που άκουγες ήταν φωνές μικρών παιδιών που φώναζαν «μάνα». Κανείς δεν ξέρει αν είχαν πεθάνει όλοι οι δικοί τους ή αδυνατούσαν να τα πάρουν μαζί τους εγκαταλείποντας τα εκεί…

Στάση στο Ιασόνειο Ακρωτήριο, όπου σύμφωνα με τη μυθολογία οι Αργοναύτες σταμάτησαν και έστησαν έναν ναό αφιερωμένο στον Δία για την προστασία των ναυτικών. Σήμερα στο ακρωτήρι υπάρχει ο αναστηλωμένος ναός του Αγίου Νικολάου. Χώρος που σήμερα είναι  ένα ενδιαφέρον τουριστικό αξιοθέατο. Μέχρι το 1998 αποτελούσε δύσβατη περιοχή,  όπου δεν υπήρχε πρόσβαση. Η διαμόρφωση και συντήρηση των χώρων αρχαιολογικού και θρησκευτικού περιεχομένου στη σημερινή Τουρκία είναι αξιοσημείωτη. 

Άφιξη στην Ορτού. Η εκκλησία της Υπαπαντής  χώρος τέχνης και πολιτισμού πλέον. Την περίοδο αυτή φιλοξενούνται έργα του καλλιτέχνη Emin Öztürk , πίνακες που έχουν ως κεντρικό στοιχείο παλιές φωτογραφίες κατοίκων της Ορτού,  μεταξύ των  οποίων το ζεύγος Καρυπίδη και το ζεύγος Κεσίογλου. Μετά την εκκλησία παίρνουμε από την παραλία το τελεφερίκ που μας ανεβάζει στον λόφο της πόλης. Η θέα πανοραμική. Πάνω στον λόφο δεκάδες μαγαζιά με τουριστικά προϊόντα και καφέ.

Πέρα από την εντυπωσιακή θέα προς την πόλη και τη θάλασσα το βλέμμα καρφώθηκε στην άλλη πλευρά, τις Ποντικές Άλπεις. Μπροστά μας απλωνόταν μια οροσειρά γεμάτη πυκνή βλάστηση, ένα μαγευτικό τοπίο που δεν είχα την ευκαιρία να δω αλλού μέχρι τώρα. Για τον λόγο αυτό χαρακτηρίζεται η οροσειρά γεωγραφικά ως «Άλπεις» καθώς η βλάστηση παραπέμπει σε αλπικά τοπία γεμάτα ψηλά δέντρα όπου ανάμεσα τους αναπτύσσονται λίμνες και οροπέδια στα οποία υπήρχαν τα λεγόμενα παρχάρια.  Στη συνέχεια κατεύθυνση για διανυκτέρευση στην Κερασούντα (Giresun).

Το πρωί (5η ημέρα) περιήγηση στην Κερασούντα, με αφετηρία τον ναό του Αγίου Νικολάου που λειτουργεί ως μουσείο. Στον τρούλο του ναού δεσπόζει ακόμα ο Ιησούς Χρηστός. Στη συνέχεια επίσκεψη στα δύο υπέροχα ελληνικά διδακτήρια που είναι και σήμερα σχολικές μονάδες. Δείγματα ομορφιάς και αρχοντιάς, τοπόσημα  μιας εποχής που πέρασε. Στην περιοχή της παλιάς ελληνικής συνοικίας διάσπαρτα δεκάδες διατηρητέα σπίτια. Σε κάποια έχει αναρτηθεί η ιστορία της ιδιοκτησίας τους,  που «ξεκινά» όμως πάντα με τον Τούρκο ιδιοκτήτη…

Πιο πριν αναφέρεται ότι… δε βρέθηκαν στοιχεία. Σε ένα από αυτά κατοικούσε οικογένεια μεταναστών (ανταλλάξιμος πληθυσμός) από τη Θεσσαλονίκη.   Συνεχίζουμε μέσω Τρίπολης (Tirebolu), με τα απομεινάρια του βυζαντινού κάστρου, στα Πλάτανα. Η περιοχή σήμερα αποτελεί προάστιο της Τραπεζούντας και αναπτύσσεται σε λόφο με θέα την πόλη.

Τα διατηρητέα σπίτια χρησιμοποιούνται ως χώροι εστίασης και αναψυχής ενώ στην κορυφή του λόφου επισκεφθήκαμε τον αποκατεστημένο ναό του Αρχαγγέλου Μιχαήλ, πραγματικό βυζαντινό κομψοτέχνημα. Ακριβώς απέναντι το ελληνικό διδακτήριο.

 Άφιξη στην πρωτεύουσα των Κομνηνών, την Τραπεζούντα (Trabzon). Επίσκεψη στην εκπληκτική βίλα Καπαγιαννίδη. Το ακίνητο ήταν (και είναι) τόσο εντυπωσιακό, που η τοπική αρχή, αφού το δέσμευσε από τον Καπαγιαννίδη μέσω ενός «τερτιπιού», το δώρισε στον Κεμάλ Ατατούρκ.

Σήμερα αποτελεί επισκέψιμο χώρο “Ataturk Kiosk”, όπου μέσα ο επισκέπτης μπορεί να δει το μεγαλύτερο μέρος της οικοσκευής της οικογένειας Καπαγιαννίδη. Αυτό που δεν μπορεί να κάνει είναι να κλείσει τη συρόμενη εσωτερική πόρτα του κεντρικού υπνοδωματίου, που είναι στερεωμένη, καθώς πάνω της είναι χαραγμένα τα αρχικά του πραγματικού ιδιοκτήτη του ακινήτου.

Την επόμενη ημέρα (6η ημέρα) προσκύνημα στα τρία μεγάλα Πατριαρχικά και Σταυροπηγιακά μοναστήρια μας. Στην Παναγία Σουμελά συναντήσαμε πλήθος κόσμου. Τουρίστες από όλη την υφήλιο επισκέπτονται το ανακαινισμένο μοναστήρι.

Στο ναό μέσα μια άκομψη επιγραφή «ΝΟ PRAYING». Τα άλλα δύο μοναστήρια αφημένα  στη φθορά του χρόνου αλλά και στις «ορέξεις» επίδοξων χρυσοθήρων που αναζητούν τα κειμήλια των Μονών που έκρυψαν οι μοναχοί κατά την αναχώρησή τους. 

Την 7η ημέρα γνωριμία με την Τραπεζούντα. Επίσκεψη σε δύο εκκλησίες που σώζονται ως τζαμιά.

Επίσκεψη στο ξακουστό Φροντιστήριο της Τραπεζούντας, που ακόμα και σήμερα λειτουργεί ως διδακτήριο, και στο κτίριο της Μέριμνας Ποντίων Κυριών. Περιήγηση στο Μουσείο της Τραπεζούντας που αποτελούσε την ιδιωτική κατοικία του τραπεζίτη Κωστάκη Θεοφυλάκτου.

Τόσο οι εξωτερικοί χώροι όσο και οι εσωτερικοί αναδεικνύουν την ευμάρεια μεγάλου μέρους της ελληνικής κοινότητας της πόλης.

Το απόγευμα ξεκινήσαμε την επίσκεψη μας στα χωριά της Τόνιας (Tonya). Η περιοχή φημίζεται για το βούτυρο της τόσο που στο κέντρο της πόλης υπάρχει ένα άγαλμα δύο ανθρώπων που κρατάνε το πολύτιμο προϊόν της περιοχής. Εκεί, μας δόθηκε η ευκαιρία μεταξύ άλλων να πάμε σε έναν γάμο, όπου η λίρα των τραγουδιών τους αποτελούσε ήχο οικείο για όλους μας, οι περισσότεροι χορέψαμε καθώς και τα βήματα δε διαφοροποιούνταν ιδιαίτερα από τους δικούς μας χορούς. 

Η συνέχεια της ημέρας ίσως ήταν και το πιο σπουδαίο κομμάτι του ταξιδιού αυτού. Μέχρι το ταξίδι αυτό είχα ακούσει πολλές αναφορές για ανθρώπους στα ορεινά των περιοχών του Πόντου που, ακόμα και σήμερα, 100 και πλέον χρόνια από την ανταλλαγή των πληθυσμών, μιλάνε ρωμέικα – Rumce (ποντιακή διάλεκτο). Ξεκινήσαμε να κάνουμε περιήγηση σε μικρά χωριά της περιοχής και σε κάποια άκουγες κυρίως την ποντιακή διάλεκτο στην πλατεία. Οι άνθρωποι, όταν καταλάβαιναν ότι είμαστε Έλληνες, μας έπιαναν την κουβέντα. Ένας άνδρας, αρκετά μικρότερος από εμένα, έχοντας τα τρία παιδάκια του μαζί με πλησίασε και μου μίλησε, προς έκπληξή  μου, μιλούσαν ποντιακά και τα παιδάκια!

Τότε εκείνος γύρισε και μου είπε «τα μωρά ξέρνε να καλατσεύνε, τ΄εσά ΄κι πορούν;» (τα παιδιά ξέρουν να μιλάνε, τα δικά σου δεν μπορούν; ). Κρατάω μέσα στην ψυχή μου τρεις φράσεις από αυτούς τους ανθρώπους. Η πρώτη από έναν κύριο που στο ερώτημα πώς και ξέρει τόσο καλά ρωμέικα η απάντηση του ήταν: «Οι τρανοί νεμούν  ξάι τουρκικά  ΄κι εξέρναν» (οι μεγαλύτεροι μας δεν ήξεραν καθόλου τουρκικά). Σε άλλο χωριό,  καθώς φεύγαμε και ολοκληρώναμε την κουβέντα,   ένας εκπαιδευτικός μας προέτρεψε: «Να εφτάτε παιδία, να τρανύνετε την Ελλάδα» (να κάνετε παιδιά να μεγαλώσετε την Ελλάδα), που δείχνει ότι, παρά την ανυπαρξία ουσιαστικής σχέσης με την Ελλάδα ή οποιασδήποτε προσδοκίας, κάποιοι από αυτούς τους ανθρώπους νοιάζονται για την Ελλάδα,  έχοντας την στην καρδιά τους  ως την πατρίδα που δεν έφτασαν ποτέ. 

Τέλος, τη φράση του γηραιότερου,  σε ένα χωριό που, αφού έκατσε και μίλησε μαζί μας, είπε : «Μη λέτε για τ’ εμάς τ΄ιδέν  και πειράζ’νε μας» (μην πείτε τίποτα για εμάς και μας πειράξουνε), που φανερώνει το κλίμα τρομοκρατίας που επιβλήθηκε για δεκαετίες στους ελληνόφωνους πληθυσμούς των περιοχών αυτών. 

Όλα τα παραπάνω εξηγούνται καθώς η Σύμβαση της Λωζάνης προέβλεψε την υποχρεωτική ανταλλαγή χριστιανικών πληθυσμών από την Τουρκία με μουσουλμανικούς πληθυσμούς από την Ελλάδα, βασιζόμενη κυρίως στη θρησκεία και όχι στην εθνικότητα ή τη γλώσσα. Αποτέλεσμα,  χιλιάδες άνθρωποι ελληνικής καταγωγής,  που είτε ήταν μουσουλμάνοι συνειδητά είτε ήταν κρυπτοχριστιανοί,  δεν είχαν τη δυνατότητα να έρθουν στην Ελλάδα,  παρότι πολλοί από αυτούς το επιθυμούσαν. Το ελληνικό κράτος έχει στα αρχεία του επίσημα αιτήματα που λάμβανε από οικογένειες  για να εγκατασταθούν  στην χώρα μας αλλά τα απέρριπτε σωρηδόν  καθώς ήταν μουσουλμάνοι. 

Την 8η ημέρα αποχαιρετήσαμε την Τραπεζούντα κατευθυνόμενοι προς την Αργυρούπολη (Gümüşhane‎‎).

Επίσκεψη στα ερείπια του Μητροπολιτικού Μεγάρου και στο Φροντιστήριο της,  που αναστηλώνεται από το τουρκικό κράτος. Στην συνέχεια πήραμε την πορεία προς την Αμάσεια (Amasya‎‎) για διανυκτέρευση. 

Βόλτα στην εκπληκτική πόλη,  που τη διατρέχει ποταμός,  με τις όχθες γεμάτες καλοδιατηρημένα αρχοντικά Ελλήνων και Αρμένιων. Πάνω από την πόλη, λαξευμένοι στους βράχους που υψώνονται, οι τάφοι των Βασιλιάδων του Πόντου της δυναστείας των Μιθριδατών. 

Τόπος,  όμως,  και αφανισμού δια απαγχονισμού των Ελλήνων εκπροσώπων του Πόντου, που μαζικά καταδικάστηκαν σε θάνατο από τα «δικαστήρια της ανεξαρτησίας» που οργάνωσε το τουρκικό εθνικιστικό κίνημα του Μουσταφά Κεμάλ. Στην κεντρική πλατεία συναντήσαμε το άγαλμα του Κεμάλ ως νικητή για την υπόμνηση των γεγονότων αυτών.

Το επόμενο πρωί (9η ημέρα) αναχώρηση για μια σύντομη επίσκεψη στην Μερζιφούντα (Merzifon) και σε ό,τι έχει απομείνει από τις εγκαταστάσεις του Κολλεγίου της Ανατολής , το αμερικανικό κολλέγιο, που μεταφέρθηκε και λειτουργεί μέχρι και σήμερα στην πόλη της Θεσσαλονίκης, ως Ανατόλια.

Τις βραδινές ώρες, άφιξη στο Μπολού (Bolu), τελευταία διανυκτέρευση του ταξιδιού μας, εκτός του ιστορικού Πόντου.

Το επόμενο πρωί (10η ημέρα), βόλτα στην πόλη και έναρξη της αντίστροφης πορείας.

Μιας πορείας που με βρίσκει να έχω αποκτήσει μια «γλαφυρή» εικόνα για τον τόπο των προγόνων μου.

Όπως είπε η συνταξιδιώτισσα μου Μαρία Ηλιοπούλου “Τώρα (ο Πόντος) έχει υπόσταση στο μυαλό και στην καρδιά μου. Μέχρι τώρα ήταν μόνο λέξεις, παραμύθια, ιστορία, αφηγήσεις. Τώρα γνώρισα την καρδιά της πατρίδας μου: αληθινή, ακατέργαστη, αξέχαστη!”.

Του Πόντου που παρά το πέρασμα ενός αιώνα από τον ξεριζωμό των Ελλήνων στέκει εκεί “αμάραντος” όπως ακριβώς το ομώνυμο αγριολούλουδο που γεμίζει τις πλαγιές των βουνών μας.