Πυργόσπιτα, κορώνες και φιλότιμο

Πυργόσπιτα, κορώνες και φιλότιμο

Του Κωστή Ζαφειράκη (από τις αφηγήσεις της Τέτας Γεωργακοπούλου)

Εικόνες: Κωστής Ζαφειράκης, Τέτα Γεωργακοπούλου

H Μάνη για μένα είναι Ελλάδα (Μέσα Μάνη, Προσηλιακή – Λακωνικός κόλπος και Αποσκερή – Μεσσηνιακός κόλπος). Ήλιος, θάλασσα, ελιές, πέτρα, φιλότιμο, δικαιοσύνη (εντελώς υποκειμενική κάποιες φορές), φιλοξενία.

Η σκληροτράχηλη Μάνη δεν είναι μόνο οι άγριοι Μανιάτες, ο περιβόητος δικιωμός (a.k.a. βεντέτα), η κληρονομιά από τους αρχαίους Λακεδαίμονες και τον, λίγο πιο έξω, βυζαντινό Μυστρά, και η φήμη της μαύρης δεξιάς! Η Μάνη δεν είναι μια παραδοσιακά δεξιά περιοχή. Πριν από τον Εμφύλιο είχε πάρα πολύ μεγάλο ποσοστό αριστερών, οι οποίοι κατά τη διάρκεια του πολέμου ή σκοτώθηκαν ή έφυγαν και δεν ξαναγύρισαν.

«Εγώ αριστερός είμαι, παιδάκι μου, αλλά ο βασιλιάς, βασιλιάς» μου είχε πει κάποτε ένας παππούς στην πανέμορφη Βάθεια. Παράδοση στη Μάνη έχει μόνον ο βασιλιάς, ο οποίος είναι αγαπητός σχεδόν από όλους. Η αποδοχή τους για αυτό το αξίωμα είναι τόσο μεγάλη που η αναφορά του είναι σχεδόν καθημερινή μέσα από τις κοινές προσφωνήσεις «κορώνι μου» (για τους άντρες) και «κορώνα μου» (για τις γυναίκες). Η γνωστή αστική τέχνη του γκραφίτι, που έχει ταξιδέψει και στην ελληνική επαρχία, συναντάται και στη Μάνη, υπό τη μορφή stencil με το σχήμα του στέμματος. Κι όσο πιο μέσα πάτε (δηλαδή πιο νότια προς το Ακρωτήρι Ταίναρο), τόσο πιο συχνά το βλέπετε.

Η (92 χρόνων, τώρα) γιαγιά μου είναι Μανιάτισσα, αλλά όχι γραφική. Έχει τη σκληράδα της γυναίκας που έχει ζήσει στο βράχο κι έχει μεγαλώσει ακούγοντας μοιρολόγια, αλλά σε μικρή ηλικία ήρθε στην πρωτεύουσα και στρογγύλεψε τις μανιάτικες, αιχμηρές γωνίες της. Όταν με έπαιρνε μαζί της στο χωριό, αισθανόμουν αυτό το δέος της πέτρας και της αγριάδας και παρόλο που το τοπίο ήταν τόσο σκληρό, πάντα ένιωθα ότι αγκάλιαζε τους επισκέπτες του. Κυρίως όμως αισθανόμουν την αγάπη και τη φιλοξενία των θειάδων μου, όταν μου έφτιαχναν τηγανίδες και αυγά με σύγκλινο, ή ψάρια (που έπιαναν οι θειοί μου) και χόρτα (που μάζευαν οι ίδιες).

Αυτό που δε θα ξεχάσω ποτέ είναι η μάχη με τα φραγκόσυκα. Αυτά τα γεμάτα μοχθηρά, αγκαθάκια, μικρά φρούτα με τη γλυκιά γεύση και τα κουκουτσάκια. Τι ηδονή, Θεέ μου, όταν με άφηναν οι θειάδες να τα καθαρίσω και τα κατάφερνα! Επίσης δε θα ξεχάσω το συχωρεμένο μου το θείο το Γιώργο το Μουρκάκο (Λιβανάκος) που είχε το καφενείο και ήταν πρόεδρος του χωριού για 25 χρόνια. Παρόλο που ήταν οργανωμένος στο Κ.Κ.Ε., τον εκτιμούσαν, τον αγαπούσαν και τον ψήφιζαν δεξιοί και αριστεροί. Πάντα μου έκανε εντύπωση αυτή η τόσο έντονη πολιτική αντίφαση.

Το μεγαλύτερο χαρακτηριστικό της Μάνης (εκτός από τις κορώνες που προανέφερα) είναι οι πύργοι, τα παραδοσιακά κτήρια οχυρωματικής αρχιτεκτονικής. Σπίτια φτιαγμένα από πέτρα, ίδια μ’ αυτή της γης, προέκτασή της, με δυο και τρία πυργάκια (δωμάτια) το ένα πάνω απ’ το άλλο, με πολύ μικρά παράθυρα. Παλιότερα, επί Τουρκοκρατίας και κατά τις επιδρομές των πειρατών, χρησίμευαν ως πολεμίστρες, μέσα στις οποίες οχυρώνονταν για να αμυνθούν από τους εισβολείς. Ευτυχώς, σε πολλά χωριά έχει διατηρηθεί μεγάλο μέρος αυτών των πυργόσπιτων, και πλέον αναπαλαιώνουν, αλλά και ντύνουν πολλά καινούργια σπίτια με πέτρα για να κρατηθεί η αισθητική παράδοση της περιοχής.

Οι άνθρωποι στη Μάνη, αν σε συμπαθήσουν σου ανοίγουν την καρδιά και τα σπίτια τους. Ένας άνθρωπος έτοιμος να υποδεχτεί κόσμο και να μοιραστεί μαζί του τις γνώσεις του και την αγάπη του για τον τόπο του είναι ο Γιώργος Δημακόγιαννης, εκδότης της «Αδούλωτης Μάνης» και ιδιοκτήτης του ομώνυμου βιβλιοπωλείου, στην πλατεία της Αρεόπολης. Ο Γιώργος έχει κάνει μια εξαιρετική δουλειά, συγκεντρώνοντας όλη τη βιβλιογραφία για την περιοχή στο μαγαζί του, ικανοποιώντας έτσι τις ανάγκες όλων, είτε ερευνητών είτε απλών επισκεπτών ή εραστών της περιοχής. Άλλος ένας εξαιρετικός Μανιάτης και προωθητής του τόπου είναι ο γλύπτης Μιχάλης Κάσσης, ιδρυτής του Λαογραφικού Μουσείου Μάνης, στον Πάληρο (στο νοτιότερο ακρωτήρι της Ευρώπης!)- μπορούμε να τον εντοπίσουμε στη Μάνη μόνο κατά τους καλοκαιρινούς μήνες. Αξίζει να πιείτε ένα κρασί μαζί του και να φάτε παξιμάδια με ελιές, ακούγοντας τον να σας μιλάει για τον παππού του τον κουρσάρο, τα μοιρολόγια, τους δικιωμούς του χωριού του, τη συμμετρία στη γλυπτική, τον Rodin, την Κυκλαδική Τέχνη και τους Κούρους.

Το τοπίο σου κόβει την ανάσα. Αξίζει να δείτε τη Βάθεια με τα υπέροχα πυργόσπιτά της, την πιο μικρή Λάγια, τον όμορφο Γερολιμένα, τη γραφική Αλύπα, ένα μικρό παραλιάκι με ένα ταβερνάκι (κυρίως ψάρι, χόρτα, πατάτες) στο χωριό Νύφι, το Σπήλαιο Γλυφάδα Διρού, με τους σταλακτίτες και τους σταλαγμίτες, τους εντυπωσιακούς πύργους της Αρεόπολης με τα χωμένα ταβερνάκια και μπαράκια στα στενά της, το πειρατικό Οίτυλο, το Ακρωτήριο Ταίναρο και το μικρό Πόρτο-Κάγιο, καθώς και όλα τα χωριά της, ένα προς ένα.

Δοκιμάστε οπωσδήποτε το παραδοσιακό σύγκλινο. Παστό χοιρινό, καπνισμένο πολλές ώρες με φασκόμηλο (σπάκα όπως το λένε) και βρασμένο με πορτοκάλια. Συνήθως σερβίρεται με αυγά ή σκέτο. Άλλο αγαπημένο συνοδευτικό είναι οι τηγανίδες και οι τραβηχτές. Ζυμάρια και τα δύο, πολύ απλά στην παρασκευή τους, τα οποία απλά τηγανίζονται για λίγο. Οι τηγανίδες, στριφογυριστές σαν σαλιγκαράκια και οι τραβηχτές, τραβηγμένες σαν πίτες (εξ ου και το όνομα), συνήθως σερβίρονται με τυρί. Στην πλατεία της Αρεόπολης, βρίσκετε τραβηχτές με τυρί σχεδόν σε όλα τα καφενεία. Και στον παραδοσιακό ξυλόφουρνο θα βρείτε συσκευασμένες τηγανίδες (απλά είναι πιο τραγανές από τις σπιτικές).

Φτιάχνουν ωραίες δίπλες με καρύδι και κανέλλα, που είναι και το γλυκό των γάμων. Και κουταλίδες (μια μικρότερη έκδοση της τραβηχτής –ποσότητα αντίστοιχη με μια κουταλιά της σούπας ζυμάρι) που τις σερβίρουν με μέλι ή σιρόπι μελιού. Αν και λίγοι το ξέρουν, η μελισσοκομία στη Μάνη είναι εξαιρετική αφού η περιοχή είναι γεμάτη από αυτοφυή φυτά (θυμάρι, θρούμπι, φασκόμηλο, μέντα, ρείκι, λεβάντα, ρίγανη, κ.ά.) και δασόδεντρα στον Ταύγετο και πιο πέρα στον Πάρνωνα. Οι λάτρεις της θάλασσας και των ψαρικών θα ευχαριστηθούν ψάρεμα στη Μάνη το φθινόπωρο.

Ωραίος τόπος για πεζοπορίες. Τα πιο ορεινά χωριά πάνω στις πλαγιές και τα βράχια σε προσκαλούν να τα περπατήσεις και να ψάξεις τους πύργους τους. Τα ξεμόνια ξεχωρίζουν σε πολλά χωριά. Είναι οι λοφίσκοι ή τα υψώματα πάνω στα οποία χτίζονταν 3-4 πύργοι της σοϊλίδικης (από καλό σόι) οικογένειας του χωριού. Δεν μπορούμε βεβαίως, να μην αναφέρουμε τις ελιές. Από τον Οκτώβρη έως και τον Δεκέμβρη γίνεται το λιομάζωμα στη Μάνη. Καθώς οι ελιές είναι λεπτές και μικρές, δεν τις ραβδίζουν για να μην πληγωθούν, αλλά τις μαζεύουν με τα χέρια όπως κάνουν στη Νότια Ιταλία και την Προβηγκία.

Το όνομα της Μάνης μάλλον προέρχεται απ’ το Κάστρο της Μαΐνης. Υπάρχουν όμως κι άλλες θεωρίες: από τη ναυτική «maina» που σημαίνει μάζεμα των πανιών (λόγω των έντονων αέρηδων στο Ταίναρο), ή το αρχαίο επίθετο «μανός-ή» που σημαίνει αραιός, φαλακρός (λόγω της λιγοστής βλάστησης).

Θρύλοι υπάρχουν πολλοί στη Μάνη. Για πειρατές, για φαντάσματα, για την είσοδο του Άδη (Άδου) από το Διρό, κ.ά. Εντύπωση μου έκανε μια ιστορία που μου έλεγε τις προάλλες η γιαγιά μου για ένα τεράστιο αποτύπωμα που είχαν βρει λίγο πιο κάτω από το χωριό της, στον Κουρνό, ανάμεσα στο Νύφι και τα Παχιάνικα. Η «Δρακοπατημά» το έλεγαν, γιατί πίστευαν ότι ήταν πατημασιά δράκου.

Ένα από τα τελευταία, και ίσως το πιο εντυπωσιακό έθιμο, είναι το Μανιάτικο μοιρολόι. Με ρίζες από τον Όμηρο, ίσως και παλιότερα, οι μοιρολογίστρες, σε οκτασύλλαβο μέτρο, εγκωμιάζουν τις χάρες και τα πάθη του αγαπημένου τους, που έχασαν. Είναι μια σπαραχτική σκηνή- δύσκολα την ξεχνάει όποιος την βιώνει.

Η ντοπιολαλιά της Μάνης χάνεται σιγά-σιγά. Λίγοι από τους παλιούς μιλάνε ακόμα τραγουδιστά, τραβώντας την τελευταία συλλαβή και χρησιμοποιώντας καταλήξεις και λέξεις από τα παλιά. «Καφός», είναι ο αδερφός, «φιλικό», το κορίτσι, «παιδία», τα παιδιά, «καρδία», η καρδιά, κ.ο.κ. Τα μοιρολόγια είναι τα μόνα που κρατούν ζωντανό το γλωσσικό ιδίωμα.

Φεύγοντας να πάρετε σύγκλινο από κάποιο χασάπικο (και γλίνα για να το αποθηκεύσετε μέσα σε ένα βάζο με πορτοκάλια), τηγανίδες και μέλι.

Αξίζει να γνωρίσετε τους περήφανους Μανιάτες (δυστυχώς κάποιες φορές με υπερβάλλοντα ζήλο –μην τρομάξετε με τις σημαίες με το «Ή ταν ή επί τας» και το «Λευτεριά ή Θάνατος»), να δοκιμάσετε τις Μανιάτικες γεύσεις, να δείτε τους πύργους και τα λιοτρίβια, αλλά κυρίως, να ανακαλύψετε αυτό το μαγευτικό τοπίο που παντρεύει βράχο, πέτρα και θάλασσα, όπως δεν το κάνει κανένα άλλο μέρος στην Ελλάδα.

*Η Τέτα Γεωργακοπούλου είναι μεταφράστρια.