Ταξιδεύοντας στους πιο εξωτικούς προορισμούς: στα σπήλαια της Ντορντόν και της Κανταβρίας

Λέξεις / Εικόνες: Δέσποινα Βώκου

Η περιοχή της Ντορνόν (Dordogne), στη νοτιοδυτική Γαλλία, είναι περίπου δυο ώρες δρόμο από τη μεγάλη οινική πόλη του Μπορντώ, ενώ αυτή της Κανταβρίας (Cantabria), στη βόρεια Ισπανία, σε λίγο μεγαλύτερη απόσταση από την όμορφη βασκική πόλη του Σαν Σεμπαστιάν και τα σύνορα με τη Γαλλία. Πρόκειται δηλαδή για δυο κοντινές περιοχές του ευρωπαϊκού νότου, όχι σε κάποιες μακρινές κτήσεις των δύο χωρών. Εκεί βρίσκονται οι πιο εξωτικοί ταξιδιωτικοί προορισμοί: τα εικονογραφημένα σπήλαια, όπου κάνεις βουτιά στον βαθύ χρόνο για να συναντήσεις τον παλαιολιθικό άνθρωπο, την ανάγκη του για επικοινωνία και την εκθαμβωτική του τέχνη.

Εξωτικό είναι αυτό που είναι μακρινό, ωραίο, ασυνήθιστο, άγνωστο. Όταν κάτι βρίσκεται σε απόσταση δεκάδων χιλιάδων χρόνων πίσω, είναι πάρα πολύ μακρινό. Όταν αυτό συνδέεται με μεγάλη τέχνη είναι πολύ ωραίο. Κι αν η επαφή μαζί του μπορεί να ανατρέψει προηγούμενες πεποιθήσεις και παρά ταύτα να παραμένει άγνωστο αυτό που τελικά είναι, δεν είναι καθόλου μα καθόλου συνηθισμένο.

Μοιάζει να κοιτάμε από την κλειδαρότρυπα στιγμιότυπα της ζωής αυτού του μακρινού ανθρώπου με κάθε νέο σπήλαιο που έρχεται στο φως, διακοσμημένο από αυτόν. Πώς να συνδέσουμε αυτά τα ψήγματα που συνεχώς ανακαλύπτουμε για να καταλάβουμε τη σκέψη του, τη σημασία αυτών που μας άφησε, τις συνθήκες που γέννησαν και εξέλιξαν τη μοναδική του τέχνη, τον χρόνο που απαιτήθηκε για να φθάσει σε αυτά τα ύψη, ποιος ήταν τελικά ο πρώτος καλλιτέχνης και πώς δημιουργήθηκε και χάθηκε αυτός ο παμπάλαιος προηγμένος πολιτισμός που σιγά σιγά αποκαλύπτεται μπροστά μας;

Στις δυο αυτές περιοχές της Ευρώπης, συναντήθηκαν το είδος μας, δηλαδή ο σάπιενς, με τον άλλο άνθρωπο, τον νεάντερταλ, μέχρις ότου ο τελευταίος έπαψε απότομα να υπάρχει εκεί και παντού, γύρω στα 30.000 χρόνια πριν. Η συνύπαρξη αυτών των δύο πολύ συγγενικών ειδών ανθρώπου δεν κράτησε πολύ. Ξεκίνησε πριν περίπου 45.000 χρόνια, όταν έφτασαν εκεί οι μετανάστες του είδους μας που άφησαν πίσω τους τη μήτρα της Αφρικής. Δεν ήταν η πρώτη φορά που ο άνθρωπος (Homo) αποτόλμησε ένα τέτοιο ταξίδι. Ήταν μια προγενέστερη έξοδος από την Αφρική που οδήγησε στην εμφάνιση και επικράτηση του νεάντερταλ στην Ευρασία.

Η ζωή εκείνου που άφησε τα σημάδια του στα σπήλαια της περιοχής δεν έμοιαζε καθόλου με τη σημερινή και όχι μόνο για τους προφανείς λόγους. Το κλίμα ήταν πολύ πιο κρύο, η στάθμη της θάλασσας πολύ πιο χαμηλά, ενώ κυριαρχούσε χαμηλή βλάστηση (στέππα ή λιβάδια) που έδινε τροφή σε πολύ μεγάλα θηλαστικά, εξαφανισμένα σήμερα. Βρισκόμαστε στην τελευταία παγετώδη περίοδο που κράτησε πολύ, χοντρικά από 75.000 μέχρι 10.000 χρόνια πριν. Σε όλη τη διάρκεια αυτής της περιόδου, ο άνθρωπος ήταν αποκλειστικά κυνηγός-τροφοσυλλέκτης, δέσμιος κανενός άλλου παρά μόνο της φύσης.

Με το τέλος της, λιώνουν παγετώνες, συμβαίνουν κατακλυσμιαία γεγονότα και η ανάμνηση του κλιματικού χάους αποτυπώνεται στους μύθους πολλών λαών. Όταν σταθεροποιείται το κλίμα σε νέα θερμότερη στάθμη, σταματάνε και οι μεγάλες θερμοκρασιακές αυξομειώσεις που χαρακτήριζαν την παγετώδη περίοδο και το κλίμα γίνεται πολύ πιο προβλέψιμο. Ήταν και αυτός ένας από τους λόγους που έκανε εφικτή τη γεωργία και τη μετάβαση στη νεολιθική εποχή. Αλλά αυτή δεν μας ενδιαφέρει εδώ. Ας γυρίσουμε πίσω στην παλαιολιθική και ας πάρουμε τα πράγματα των σπηλαίων από την αρχή.

Στην Κανταβρία (1-4,7-13)

Με πρωτεύουσα το Σανταντέρ και δίπλα στη χώρα των Βάσκων, η Κανταβρία διαθέτει μερικές από τις σημαντικότερες παλαιολιθικές θέσεις της Ευρώπης. Γύρω στα 50 διακοσμημένα σπήλαια έχουν βρεθεί μέχρι σήμερα, με κορυφαία ανάμεσά τους την Αλταμίρα και το Ελ Καστίγιο, αλλά και πλήθος διακοσμημένων χρηστικών αντικειμένων που μαρτυρούν εξαιρετική γνώση των υλικών, εντυπωσιακή δεξιότητα των χεριών για να μεταφράσουν σε τέχνη τη σύλληψη του νου, αλλά και διαθεσιμότητα χρόνου για την κατασκευή τους. Θα πρέπει να είχε πολύ περισσότερο ελεύθερο χρόνο από εμάς ο κυνηγός-τροφοσυλλέκτης, μακρινός μόνο ως προς την διάσταση του χρόνου συγγενής μας.

Η Altamira – από τις αθλιότερες ώρες της επιστήμης

Σε μια εποχή που πολύ λίγα ήταν γνωστά για τον προϊστορικό άνθρωπο, ο Σαουτουόλα (Marcelino Sanz de Sautuola), ένας ερασιτέχνης αρχαιολόγος, ανακοινώνει μαζί με τον Βιλανόβα (Juan Vilanova y Piera), από τους επιφανέστερους επιστήμονες της εποχής στην Ισπανία, αυτό που η οκτάχρονη κορούλα του πρώτου είχε ανακαλύψει: την εντυπωσιακά ζωγραφισμένη οροφή ενός σπηλαίου μέσα στο χτήμα τους με μεγάλα, χρωματιστά ζώα. Μιλάμε για το σπήλαιο της Αλταμίρα, την αποκαλούμενη Καπέλα Σιξτίνα της Παλαιολιθικής εποχής. Κανείς δεν είχε ξαναδεί ποτέ κάτι τέτοιο. Ο ερασιτέχνης κι ο ακαδημαϊκός, έμπλεοι ενθουσιασμού για αυτή τη μοναδική ανακάλυψη που την αποδίδουν σε έναν πολύ παλιό άνθρωπο, πηγαίνουν στο συνέδριο προϊστορίας στη Λισαβώνα (1880) για να παρουσιάσουν τα ευρήματά τους και να υποστηρίξουν τη χρονολόγηση που έκαναν για αυτά, τουλάχιστον 10.000 ετών.

Εκείνη την εποχή, μεγάλο όνομα σε αυτό το επιστημονικό πεδίο ήταν ο Γάλλος Καρταγιάκ (Emile Cartailhac). Χωρίς ποτέ να έχει επισκεφτεί το σπήλαιο, παρά τις προσκλήσεις, σχεδόν παρακλήσεις να το κάνει, απέκλεισε κατηγορηματικά την πιθανότητα τα έργα αυτά να είχαν τέτοια αρχαία προέλευση. Με πρωτίστως δική του ευθύνη, ο Σαουτουόλα λοιδορήθηκε και, λόγω της εξαιρετικής ποιότητας των εικονιζόμενων ζώων και των χρωμάτων τους, κατηγορήθηκε ακόμη και για κατασκευασμένη απάτη σε αυτό το φριχτό συνέδριο. Ο Βιλανόβα διασώθηκε απλώς ως εύπιστος.

Ο Σαουτουόλα που ούτως ή άλλως είχε προβλήματα με την εκκλησία, καθώς η προταθείσα ηλικία των ευρημάτων τα έφερνε πολύ κοντά στον Αδάμ και την Εύα και στην αρχή του κόσμου, σύμφωνα με τα εκκλησιαστικά πιστεύω εκείνης της εποχής για την ηλικία της Γης, δέχτηκε θανάσιμο χτύπημα από εκεί που δεν το περίμενε. Δεν συνήλθε ποτέ από αυτό. Πέθανε το 1888, μόλις 57 ετών, χωρίς δικαίωση. Αυτή ήρθε, αλλά μετά θάνατον, το 1902, όταν ο Καρταγιάκ δημοσιεύει το ‘Mea culpa…’, παραδεχόμενος -υποχρεωτικά- το λάθος του και αποκαθιστώντας το κύρος και την τιμή του Σαουτουόλα. Υποχρεωτικά, διότι το έκανε πολύ καθυστερημένα, προφανώς για την επιστημονική του επιβίωση, αφού η πραγματικότητα συνεχώς τον διέψευδε, καθώς σπήλαια ανακαλύπτονταν το ένα μετά το άλλο, πια και στη Γαλλία, με δείγματα της τέχνης του ‘πρωτόγονου’ ανθρώπου ανάλογα αυτών της Αλταμίρα που είχε αρνηθεί. Δεν υπέστη καμιά τιμωρία. Ακόμη και όταν πέθανε (1922), στο ειδικό αφιέρωμά του σε αυτόν, το περιοδικό Νature10 δεν αναφέρει τίποτα για την Αλταμίρα και για τη στάση που αυτός επέδειξε που ήταν ενάντια σε όλες τις αξίες και πρακτικές της επιστήμης, πέραν του απάνθρωπού της.

Σήμερα, ο επισκέπτης βλέπει και θαυμάζει την Αλταμίρα ΙΙ, δηλαδή, ένα σπήλαιο κατασκευασμένο κατ’ εικόνα και ομοίωση του πραγματικού. Συγκλονιστική είναι η χαμηλοτάβανη μεγάλη αίθουσα με την πολύχρωμη σύνθεση ζώων στην οροφή της, κυρίως βίσωνες και άλογα που συμπληρώνονται από ελάφια, ταύρους και λίγα ακόμη ζώα, τα περισσότερα ηλικίας 14.000-17.000 χρόνων. Η κατασκευή τους ακολουθεί τα εξής στάδια: Πρώτα γίνεται εγχάραξη στο βράχο του σχήματος του ζώου, μετά περνιέται επάνω στο χαραγμένο περίγραμμα μαύρο χρώμα, ακολουθεί η βαφή του σώματος με κόκκινο ή κίτρινο και τέλος μπαίνουν οι λεπτομέρειες (μάτια, τρίχες κλπ). Πολλά χέρια, κουκίδες κι άλλα αγνώστου συμβολισμού σχήματα συμπληρώνουν τη ζωγραφική του σπηλαίου που διακοσμήθηκε και ξαναδιακοσμήθηκε πολλές φορές, με απόσταση και πάνω από 10.000 χρόνια η πρώτη από την τελευταία, αφού ήταν υπέρτατα μακρόχρονη εκεί η ανθρώπινη παρουσία.

Η επίσκεψη ολοκληρώνεται στο διπλανό μικρό μουσείο. Σε αντίθεση με πολλά άλλα σπήλαια ή τα αντίγραφά τους, δεν υπάρχει περιορισμός στην Αλταμίρα ως προς τον αριθμό των επισκεπτών. Αυτό μπορεί να λειτουργήσει αρνητικά στην αίσθηση που αποκομίζεις, οπότε είναι προτιμότερη η επίσκεψη εκτός της πολύ τουριστικής περιόδου. Υπάρχει και η εναλλακτική, αν το θέλει κανείς πολύ, να μπει στην κλήρωση για την εμπειρία του αυθεντικού σπηλαίου. Αλλά λαχείο είναι αυτό, μπορεί ποτέ να μη σου τύχει.

Η Αλταμίρα μπορεί να συνδυαστεί με κάποιο άλλο από τα σπήλαια της Κανταβρίας, με λιγότερο θόρυβο και πολυκοσμία, και ένα οδοιπορικό στη διπλανή, υπέροχη χώρα των Βάσκων: σε Βιτόρια Γκαστέιζ, Μπιλμπάο, Σαν Σεμπαστιάν, Γκερνίκα και άλλους δυνατούς προορισμούς ωραίας φύσης, οργανωμένου κράτους και ζηλευτών δημοτικών αρχών, πολιτικού αναστοχασμού, τέχνης και γαστριμαργίας.

Covalanas – το σπήλαιο του κόκκινου ελαφιού

Μικρό σπήλαιο, ανακαλύφτηκε το 1903. Ήταν το δεύτερο στην Ισπανία, μετά την Αλταμίρα. Όλες οι εικόνες μέσα του έχουν γίνει με την ίδια πουαντιγιέ τεχνική, κουκίδες κολλητά ή σε μικρή απόσταση η μια από την άλλη που τις άφησε ο καλλιτέχνης με το βαμμένο κόκκινο δάχτυλό του διαμορφώνοντας το περίγραμμα του ζώου. Η ανακάλυψη αυτής της τεχνικής σε πολλά σπήλαια της περιοχής αλλά και σε πιο μακρινά, ίδιας ή διαφορετικής χρονολόγησης, υποδεικνύει ότι ο αρχικά τοπικός χαρακτήρας της διαδόθηκε ευρύτερα στα μέρη της βόρειας Ισπανίας.

Θεωρείται πιθανό όλη η εικονογράφηση να έγινε από ένα και μοναδικό καλλιτέχνη, πράγμα πολύ σπάνιο στα σπήλαια, όπου το έργο του ενός συμπληρώνεται από το έργο ενός άλλου, σε απόσταση χιλιάδων ετών. Κυρίαρχες φιγούρες είναι οι απλές και απέριττες κόκκινες ελαφίνες που αρχίζουν να εμφανίζονται στο στενότερο και υψηλότερο σημείο του σπηλαίου. Έχουν προηγηθεί τρεις κόκκινες κουκίδες σα να προετοιμάζουν τον επισκέπτη για αυτό που θα ακολουθήσει. Είναι ζωγραφισμένα σποραδικά και άλλα ζώα καθώς και μερικά γεωμετρικά και μη σχήματα. Λιγότερα από 30 είναι συνολικά τα εικονιζόμενα ζώα.

Το μικρό σπήλαιο δεν έχει καμιά σχέση με τα φημιστά της Αλταμίρα ή του Λασκώ. Όμως, εκεί, μέσα στην ησυχία και την ηρεμία και με μόνο το φως του φακού, νιώθεις μια περίεργη οικειότητα με τον μακρινό καλλιτέχνη, 20.000 πριν, που φαίνεται να μελέτησε καλά τους βράχους πριν αρχίσει να τους ζωγραφίζει, ίσως πειραματιζόμενος με την τεχνική, ίσως δοκιμάζοντας τον εαυτό του. Ζώα που μοιάζουν παραμορφωμένα αν τα δεις κατάφατσα, γίνονται αληθινά από τη σωστή γωνία. Μερικά δεν έχουν ολοκληρωθεί, μάλλον επίτηδες. Θα δείχνει κάτι διαφορετικό άραγε η εικόνα τους στο αχνό φως του λυχναριού;

Δεν υπάρχουν άλλα ευρήματα μέσα σε αυτό το σπήλαιο. Και κανείς ποτέ δεν το κατοίκησε.

Στην κοιλάδα του Vézère, Γαλλία (1-3,5-6,14-25)

Η κοιλάδα του Βεζέρ, παραπόταμου του Ντορντόν, είναι απαράμιλλη ως αποθετήριο παλαιολιθικής τέχνης, καθώς φιλοξενεί ένα εξαιρετικά πυκνό δίκτυο διακοσμημένων σπηλαίων, με κορυφαίο ανάμεσά τους το περίφημο Λασκώ. Οι επισκέψεις σε αυτά, πέρα από την αισθητική απόλαυση και τον θαυμασμό για τον ‘πρωτόγονο’, σε βγάζουν σε περίεργες νοητικές διαδρομές και τελικά στη συνειδητοποίηση πως είχαμε γίνει ‘άνθρωποι’ πολύ νωρίτερα απ’ ότι πιστεύαμε.

Εκτός από το Λασκώ, θα γράψω λίγα λόγια εδώ για τέσσερα ακόμη σπήλαια της κοιλάδας που έχουν όχι μόνον αξιοθαύμαστα μα και διακριτά χαρακτηριστικά και άρα μπορούν να δώσουν μια εικόνα της ποικιλίας των ευρημάτων ολόκληρης της περιοχής. Βρίσκονται πολύ κοντά το ένα με το άλλο και άρα μπορεί κάποιος να τα επισκεφτεί όλα, ακόμη και με λίγο χρόνο στη διάθεσή του, αν κάνει έγκαιρο προγραμματισμό.

Les Combarelles – απέριττες εγχαράξεις ζώων

Το σπήλαιο ήταν γνωστό από παλιά, αλλά το πολύτιμο περιεχόμενό του ανακαλύφθηκε από τον ιδιοκτήτη του το 1901, πριν γίνει δεκτή οριστικά από τους ειδικούς η ικανότητα του παλαιολιθικού ανθρώπου να παράγει μεγάλη τέχνη. Είναι ένα ‘γλυκό’ σπήλαιο: στενό και χαμηλό, χωρίς διακλαδώσεις ούτε μεγάλες αίθουσες. Η τέχνη που κυριαρχεί μέσα του δεν είναι η ζωγραφική, παρότι υπάρχουν λίγα δείγματά της. Αυτό που την χαρακτηρίζει είναι οι εγχαράξεις μορφών ζώων πάνω στο βράχο, πολύ βαθιές ή επιφανειακές.

Ο καλλιτέχνης αξιοποιεί τη φυσική κλίση του βράχου ώστε να προβληθεί το κεφάλι του ζώου ή να γίνει πιο παραστατικό ή επιβλητικό το σώμα του. Η απουσία χρώματος κάνει δυσδιάκριτες τις εικόνες, πολύ περισσότερο στα σημεία όπου έχουν χαραχτεί η μια πάνω στην άλλη. Χρειάζεται να ψάξεις να βρεις τη γωνία από την οποία ο χαμηλός φωτισμός του σπηλαίου θα σου επιτρέψει να τις διακρίνεις. Όταν τα καταφέρεις, εντυπωσιάζεσαι από την ακρίβεια των χαρακτηριστικών και την ομορφιά τους.

Από τα ζώα, κυριαρχούν τα άλογα, ακολουθούν με απόσταση βίσωνες και αρκούδες και μετά ελάφια, ρινόκεροι, μαμούθ κι ένα εκπληκτικό αιλουροειδές, ενώ υπάρχουν και αρκετά ανθρωπόμορφα και άλλα σχήματα. Οι περισσότεροι ειδικοί κατατάσσουν τις εικόνες αυτού του σπηλαίου, ηλικίας περίπου 14.000 χρόνων, ανάμεσα στα πιο εκλεπτυσμένα δείγματα τέχνης της εποχής των παγετώνων. Για μένα, είναι το καταλληλότερο σπήλαιο για να ξεκινήσει κανείς τις επισκέψεις στην κοιλάδα του Βεζέρ.

Font de Gaume – το μόνο επισκέψιμο αυθεντικό σπήλαιο με χρώμα

Γνωστό κι αυτό από πολύ παλιά αλλά με τον θησαυρό του να ανακαλύπτεται μόλις το 1901, τέσσερις μόνο μέρες μετά την ανακάλυψη του σπηλαίου Combarelles, έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην αλλαγή των απόψεων για την προέλευση και την ηλικία της τέχνης μέσα στα σπήλαια.

Σε πολύ κοντινή απόσταση από το Combarelles, με εγχαράξεις (και αυτό) αλλά και πολύχρωμες ζωγραφιστές εικόνες, ηλικίας περίπου 14.000 χρόνων, τις πρώτες που ανακαλύφθηκαν στη Γαλλία.

Είναι το μοναδικό σπήλαιο στη χώρα αυτή με πολύχρωμες απεικονίσεις που ακόμη παραμένει ανοιχτό στο κοινό. Αν θέλετε την εμπειρία του αυθεντικού, το δίδυμο Font de Gaume – Les Combarelles σας περιμένει για μια μοναδική απόλαυση. Εδώ κυριαρχούν οι βίσωνες, βαθυκόκκινοι ή μαύροι με μεγάλες καμπούρες που μοιάζουν να βγαίνουν από το βράχο ως τρισδιάστατες μορφές, και ακολουθούν άλογα και μαμούθ. Υπάρχουν και μαλλιαροί ρινόκεροι, λέαινες, τάρανδοι, χέρια, συνθέσεις που μοιάζουν με καλύβες και υπάρχουν και σε άλλα σπήλαια της περιοχής, κ.α. Η πιο όμορφη εικόνα του σπηλαίου είναι ενός αρσενικού ταράνδου με μεγάλα μαύρα κέρατα που σκύβει για να γλείψει το μέτωπο ενός θηλυκού, γονατισμένου μπροστά του -έτοιμου να γεννήσει λένε μερικοί.

Σε αυτό το αυθεντικό σπήλαιο δεν θα βρει κανείς τα έντονα χρώματα που συναντά στα σπήλαια απομιμήσεις. Δεν ξέρω αν η διαφορά οφείλεται στους καλλιτέχνες που τα έφτιαξαν ή σε εκείνους που τα αναπαρήγαγαν.

Rouffignac – το σπήλαιο των 100 μαμούθ

Εξαιρετικά εκτεταμένο σπήλαιο, χωρίς σταλαγμίτες και σταλακτίτες, με διαδρομές σε τρία επίπεδα, μοιάζει με τούνελ αυτοκινητοδρόμου. Σε αυτόν τον υπόγειο λαβύρινθο, οι επισκέπτες κινούνται με ηλεκτρικό τρενάκι, εγκαταστημένο ήδη από το 1959. Στο τέλος της διαδρομής του βρίσκεται ένα άνοιγμα, στο οποίο οι επισκέπτες προχωρούν πεζή για να συναντηθούν με τη ‘μεγάλη οροφή’, μια τεράστια σύνθεση ζώων.

Εκεί, σ’ έναν χώρο μόλις 40 τμ, βρίσκεται το ένα τέταρτο όλων των εικόνων του τεράστιου σπηλαίου, με μαμούθ, βίσωνες, άλογα, αίγαγρους και ρινόκερους. Τα ζώα δεν έχουν χρώμα. Είναι είτε χαραγμένα στο βράχο ή με μαύρο περίγραμμα.

Η μεγάλη οροφή είναι ζωγραφισμένη ‘α λα μικελάντζελο’, δηλαδή, με ξαπλωμένο ανάσκελα τον καλλιτέχνη (καθόλου ασυνήθης περίπτωση στα σπήλαια), αφού σε πολλά σημεία βρισκόταν σε ύψος μικρότερο του ενός μέτρου την εποχή που την ζωγράφισε. Δεν πρέπει να είδε ποτέ ολόκληρη τη σύνθεση των 65 ζώων, ούτε καν ολόκληρα τα ζώα. Άσε που κινδύνευε να πέσει σε ένα πηγάδι από κάτω του, έτσι γλιστερό που ήταν το έδαφος. Φυσικά παραμένει μυστήριο γιατί επέλεξε ο καλλιτέχνης αυτό το σημείο και όχι κάποια άνετη ανοιχτωσιά για να αποθέσει το εξαιρετικό δημιούργημα της φαντασίας του, 13.000 χρόνια πριν.

Γνωστό και αυτό από πολύ παλιά, το σπήλαιο έγινε επίκεντρο του ενδιαφέροντος στη δεκαετία του 1950, αφού τότε μόνο άρχισαν να ανακαλύπτονται οι εικόνες μέσα του. Αμφισβητήθηκε έντονα η γνησιότητά τους. Δεν είναι δυνατό να έχει περιγραφεί ήδη από τον 16ο αιώνα, κόσμος να μπαινοβγαίνει εκεί μέσα, ακόμη και πολύ πρόσφατα, και να μην έχει δει αυτές τις μεγάλες και καθαρές εικόνες στους τοίχους, έλεγαν οι αμφισβητίες. Κι όμως είναι. Γιατί το σπήλαιο είναι τεράστιο και οι εικόνες φαίνονται μόνο με πλάγιο φωτισμό (όπως σε πολλά άλλα). Ο αββάς Μπρέιγ (Henri Breuil), αυθεντία στην τέχνη των σπηλαίων (με θετική εμπλοκή και στο σπήλαιο της Αλταμίρα), που τα μελέτησε σε πλήθος ευρωπαϊκών και αφρικανικών χωρών, βεβαίωσε την αυθεντικότητά τους και η υπόθεση έκλεισε οριστικά το 1957.

Το σπήλαιο είναι ιδιαίτερο και για άλλους λόγους. Είναι γεμάτο από σημάδια αρκούδας που το κατοίκησε πριν φθάσει εκεί ο πρωτόγονος καλλιτέχνης: τρύπες (πολλές) στο έδαφος για να διαχειμάσει, χαράγματα (πολλά) στους τοίχους από τα νύχια της που θα μπορούσαν να ξεγελάσουν και ως έργα τέχνης, όπως και κόκκαλα, όχι όμως τόσο πολλά όσο θα ανέμενε κανείς από τα άλλα σημάδια. Είναι γεμάτο και από εξογκώματα πυρόλιθου (τσακμακόπετρα) που προβάλλουν από τους βράχους. Τα μαμούθ έχουν την απόλυτη κυριαρχία, εξού και η περιγραφική ονομασία του σπηλαίου. Για την ακρίβεια, ο αριθμός τους αντιστοιχεί σε περίπου ένα τρίτο όλων όσων έχουν ποτέ καταγραφεί σε σπήλαια. Όμως, κανένα κόκκαλό τους δεν βρέθηκε ποτέ εκεί.

Cap Blanc – μοναδική υπαίθρια γλυπτική

Αφού έμαθε να χρησιμοποιεί τις κοιλότητες και τα εξογκώματα των βράχων για να δώσει όγκο και ένταση και να κάνει λιγότερο επίπεδη τη ζωγραφική του, η προφανής επόμενη κατάκτηση του πρωτόγονου καλλιτέχνη θα ήταν να αλλάξει τον ίδιο το βράχο δίνοντάς του τη μορφή που εκείνος θα ήθελε να έχει. Δεν σταματάς στη μέση, άμα ξεκινήσεις μια διαδρομή.

Σε αυτή τη φοβερή κοιλάδα του Βεζέρ, μοιάζει να έρχεται τόσο μαλακά και αυτονόητα η ανακάλυψη της γλυπτικής. Αλλά και οδηγεί σε ακόμη πιο προχωρημένες σκέψεις: όταν έχεις καταφέρει να τιθασεύσεις το βράχο, πώς να μη σου περάσει από το μυαλό να τιθασεύσεις τη ζωή; Η εξημέρωση των ζώων φαίνεται κι αυτή πολύ εφικτή. Παρασύρθηκα όμως σε σκέψεις χωρίς αποδείξεις.

Εδώ, στον ανοιχτό χώρο, σε ένα άνοιγμα του μεγάλου βράχου -περισσότερο καταφύγιο παρά σπήλαιο- εκτεθειμένο σε κάθε καιρό, αποκαλύπτεται στα μάτια μας ένα λαμπρό έργο: η ζωφόρος του Cap Blanc. Απλώνεται σε μήκος 12 μέτρων, στο μεγαλύτερο τμήμα του ανοίγματος, και είναι μια σύνθεση ζώων και αυτή. Κυριαρχούν τα άλογα, οκτώ συνολικά, μερικά πολύ μεγάλα, ακόμη και πάνω από δύο μέτρα. Τα συνοδεύουν λίγα ελάφια και βίσωνες κι ένα χέρι. Ανακαλύφτηκαν το 1909 από εργάτες που έσκαβαν σε αυτή τη θέση. Καθώς τίποτα παρόμοιο δεν είχε γίνει γνωστό στο παρελθόν, έπρεπε, δυστυχώς, να υποστούν σοβαρότατες ζημιές, πριν γίνει αντιληπτό τι ήταν.

Έχουν υμνηθεί τα κεφάλια, ο λαιμός και οι πλάτες αυτών των ανάγλυφων αλόγων. Φαίνεται μάλιστα πως στόχος του καλλιτέχνη ήταν να τα βάψει. Κόκκινα. Μπορεί και να τα έβαψε αλλά να χάθηκε μέσα στις χιλιετηρίδες το χρώμα τους.

Μια αυτόνομη κεφαλή αλόγου που έχει εκεί τοποθετηθεί είναι αντίγραφο του πρωτότυπου που βρίσκεται φυλαγμένο στο μουσείο του Μπορντώ. Ένα ακόμη αντίγραφο είναι ο σκελετός μιας γυναίκας 25-35 ετών, που έμεινε θαμμένος για 15.000 χρόνια, με το πρωτότυπο να εκτίθεται στο μουσείο Field του Σικάγο. Έγινε χαμός εκεί το 1927, όταν εκτέθηκε για πρώτη φορά αυτός ο σπάνιος σκελετός παλαιολιθικού ανθρώπου. Μόνο την πρώτη μέρα πήγαν να τον δουν 22.000 επισκέπτες.20 Μερικοί πρότειναν πως μπορεί και να είναι η ίδια η καλλιτέχνης που έφτιαξε τη ζωφόρο. Ανάμεσα στα πολλά, βρήκαν και ότι φέρει εγκλωβισμένους φρονιμίτες, τους πρώτους που καταγράφηκαν ποτέ σε σκελετικό υλικό. (21)

Πολύ λίγα έργα προϊστορικής γλυπτικής έχουν ανακαλυφτεί. Αυτά στο Cap Blanc είναι τα μοναδικά αυθεντικά προϊστορικά γλυπτά στην πραγματική τους θέση, ανοιχτά για το κοινό. Σπεύσατε!

Lascaux – ο Παρθενώνας της προϊστορίας

Ακόμη κι αν όλα τα άλλα ονόματα σπηλαίων που εμφανίζονται σ’ αυτό το κείμενο είναι άγνωστα στον αναγνώστη, το Λασκώ σίγουρα το έχει ακούσει. Δημιούργησε τόσο μεγάλη αίσθηση κι έχουν γραφεί τόσα μα τόσα πολλά για αυτό, από την ανακάλυψη του, μια μέρα του Σεπτέμβρη του ζοφερού 1940, μέχρι σήμερα.

Όπως και η Αλταμίρα, το πρωτότυπο δεν είναι επισκέψιμο. Όμως ήταν για 15 χρόνια, από το 1948 μέχρι το 1963. Τα πλήθη των επισκεπτών, με την αναπνοή τους (διοξείδιο του άνθρακα) και με βακτήρια, μύκητες και λειχήνες που βρήκαν μαζί τους πρόσβαση, οδήγησαν σε ορατά σημάδια καταστροφής των πολύτιμων εικόνων.

Έκτοτε, το σπήλαιο συνεχίζει κατά καιρούς να εμφανίζει σοβαρά προβλήματα μόλυνσης, κυρίως από μύκητες. Τέσσερα Lascaux υπάρχουν σήμερα: Το αυθεντικό, φυσικά κλειστό για το κοινό. Το Lascaux II που άνοιξε τo 1983, μόλις 200 μ από το αυθεντικό, μια απομίμηση δύο κυρίως αιθουσών του που όμως περιέχουν 85% των εικόνων του. Για καλύτερη εμπειρία, η ξενάγηση εκεί, μετά την πανδημία covid, γίνεται σε μικρές ομάδες και με πυρσούς. Το Lascaux IIΙ ή αλλιώς το Lascaux νομάδας είναι από το 2012 περιοδεύουσα ανά τον κόσμο έκθεση αντιγράφων των πιο σπουδαίων ευρημάτων, ενώ το Lascaux IV, ανοιχτό από τον Δεκέμβριο 2016, αποτελεί μια πλήρη απομίμηση ολόκληρου σχεδόν του αυθεντικού σπηλαίου, ακόμη και της ίδιας της αίσθησης που δημιουργεί, με όλη την υγρασία και τους ήχους του. Συμπληρώνεται από ψηφιακές τεχνολογίες εικονικής πραγματικότητας για μια μοναδική εμπειρία. Συνεχίζουν να είναι επισκέψιμα και τα δύο Lascaux απομιμήσεις.

Αυτό το σπήλαιο είναι μια κατηγορία από μόνο του. Δείχνει εντυπωσιακή γνώση εικαστικών κανόνων και τεχνικών, ομαδική δουλειά, πλούτο -πνευματικό και υλικό- και βγάζει χαρά και αρμονία. Φαίνεται πως η εικονογράφησή του έγινε σε διαφορετικές εποχές, από 16.000-20.000 χρόνια πριν. Κοντά στα 1000 ζώα είναι ζωγραφισμένα ή χαραγμένα στους βράχους, από τα οποία τουλάχιστον 600 έχουν με ακρίβεια αναγνωριστεί. Πάνω από τα μισά είναι άλογα, 90 είναι αρσενικά ελάφια και ακολουθούν ταύροι, αγελάδες και βίσωνες. Πολύ λίγα άλλα ζώα εκπροσωπεύονται: αιλουροειδή, μια αρκούδα, ένας ρινόκερος, αίγαγροι κι ένας τάρανδος. Κυριαρχούν το κόκκινο, το κίτρινο, το καφετί και το μαύρο χρώμα, το τελευταίο από ορυκτό μαγγάνιο παρά κάρβουνο. Ο αριθμός των σχημάτων που έχουν βρεθεί μέσα του είναι πολύ μεγαλύτερος των ζώων -τουλάχιστον πενταπλάσιος. Μας διαφεύγει το μήνυμά τους, αλλά με τέτοια νούμερα σίγουρα θα ήταν αξιόλογο.

Το πιο εκπληκτικό τμήμα του σπηλαίου είναι η αποκαλούμενη Αίθουσα των Ταύρων. Η έκταση και η ποιότητα της ζωγραφικής σ’ αυτήν κόβουν την ανάσα. Γύρω στα 20 μ μήκος και 5,5 έως 7,5 μ πλάτος είναι ο ζωγραφισμένος βράχος. Μοιάζεις με νάνο σε μια προϊστορική ‘φάτνη των αλόγων’, αφού περιβάλλεσαι από πανέμορφα, χρωματιστά ζώα, εντυπωσιακού μεγέθους. Δύο ταύροι από τη μια, τρεις από την άλλη, σε δυο σειρές, κοιτάζονται μεταξύ τους, ζωγραφισμένοι με εκπληκτική ακρίβεια. Τους συνοδεύουν καμιά δεκαριά άλογα κι ένα περίεργο ζώο, με δυο μεγάλες μαύρες γραμμές να βγαίνουν από το μέτωπό του. Του δόθηκε το ατυχές όνομα μονόκερος.

Η υπέροχη ζωγραφική δεν περιορίζεται στην Αίθουσα των Ταύρων. Υπάρχει και σε πολλά άλλα τμήματα του σπηλαίου, καθένα από τα οποία χαρακτηρίζεται από διαφορετικά στοιχεία και συνθέσεις. Για να ζωγραφιστεί η οροφή σε κάποια από αυτά, θα χρειάστηκε τεχνητή βοήθεια αν η σημερινή απόσταση από το δάπεδο δεν άλλαξε με την πάροδο των χιλιετιών. Οι τρύπες στον τοίχο με υπολείμματα δοκών βαλανιδιάς ίσως να αποτελούν μαρτυρία σκαλωσιάς για αυτό το σκοπό. Σε μια θέση του σπηλαίου βρίσκονται εκατοντάδες χαράγματα ζώων και σχημάτων, το ένα πάνω στο άλλο ή και πάνω από ζωγραφισμένες εικόνες. Άγνωστο γιατί, αφού υπάρχουν τόσες αζωγράφιστες επιφάνειες.

Αλλού, είναι συγκεντρωμένες οι λίγες λέαινες του σπηλαίου, ενώ στον αποκαλούμενο Ναό βρίσκονται φημιστές συνθέσεις, μεταξύ των οποίων των ελαφιών-κολυμβητών, και πολλά σχήματα.

Στα βάθη του σπηλαίου, στο αποκαλούμενο Πηγάδι, υπάρχει μια μοναδική σύνθεση που περιλαμβάνει τη μόνη καθαρά ανθρώπινη φιγούρα μέσα σ’ αυτό. Είναι και η πιο αινιγματική. Δίπλα σε ένα βίσωνα που τον διαπερνάει ένα βέλος και μοιάζει να χάνει τα σωθικά του είναι η εικόνα ενός άνδρα, εμφανώς σε στύση, με κεφάλι που μοιάζει πουλιού όπως και τα χέρια του. Ανάλογα με το από πού θα τον κοιτάξεις, θα φανεί ξαπλωμένος, όρθιος ή να πέφτει. Από κάτω του κι επάνω σε μια βέργα, ένα πουλί αγνώστου είδους κοιτάζει αριστερά προς τέσσερις κουκίδες, ενώ ο ίδιος είναι στραμμένος προς τον βίσωνα δεξιά του που μοιάζει έτοιμος να (ξανα;)ορμήσει. Δεν είμαι σίγουρη ότι οργίασε η φαντασία του καλλιτέχνη, αλλά σίγουρα το έκανε όσων προσπάθησαν να ερμηνεύσουν αυτό που εκείνος ήθελε να πει. Μάλλον ματαιοπονούν γιατί μόνο αμφισβητήσιμες θεωρίες μπορούμε να φτιάχνουμε, αφού είναι τόσα πολλά αυτά που δεν μπορούμε να καταλάβουμε χωρίς μια σταθερή βάση για να πατήσουμε, χωρίς μάρτυρες να ρωτήσουμε, χωρίς ήχο, χωρίς αντίληψη της τότε ζωής. Chauvet – στα όρια της χρονολόγησης με ραδιενεργό άνθρακα (26-32)

Το τεράστιο σπήλαιο του Chauvet ανακαλύφτηκε μόλις το 1994 (18 Δεκεμβρίου). Παρότι το πιο εκπληκτικό όλων, είναι λιγότερο γνωστό από το Λασκώ ή την Αλταμίρα, ίσως γιατί όταν ανακαλύφτηκε το είχαμε πια εμπεδώσει ότι μπορούσαμε να περιμένουμε κι άλλη κι ακόμη πιο συγκλονιστική τέχνη από τον παλαιολιθικό άνθρωπο. Εκείνο που κανείς δεν περίμενε ήταν η χρονολόγησή της. Τουλάχιστον 20.000 χρόνια πριν τους βίσωνες της Αλταμίρα!

Αριστουργήματα βρέθηκαν μέσα στο σπήλαιο. Ευρήματα μοναδικής ομορφιάς, ποιότητας τέχνης, αλήθειας. Η συνήθης τεχνική του ραδιενεργού άνθρακα που χρησιμοποιείται για τη χρονολόγηση οργανικών υλικών έφτασε στα όριά της, αφού έδειξε ηλικία των ευρημάτων 30-40 χιλιάδων χρόνων. Για μια ακόμη φορά ταρακουνήθηκαν δυνατά οι θεωρίες μας. Πώς ήταν δυνατό μια τέτοια περίπλοκη και εκλεπτυσμένη τέχνη να είχε εμφανιστεί τόσο μα τόσο νωρίς; Όμως ήταν. Κι έπρεπε να αποδεχτούμε ότι η τέχνη των σπηλαίων ήταν σαν άλλες μορφές τέχνης (και όχι μόνο), χωρίς γραμμική εξέλιξη παρά μόνο με τα πάνω και τα κάτω της. Κι ότι την γέννησε ένας προηγμένος πολιτισμός στα βάθη του χρόνου, για τον οποίο δεν ξέρουμε τίποτα. Κι ότι έπρεπε να φθάσουμε στην κλασική Αθήνα, στην Αναγέννηση και στη σύγχρονη εποχή για να ξαναμάθουμε πώς να παράγουμε τέχνη ίδιας ποιότητας με τη δική του. Όμως, οι μύθοι καλά κρατούν, κυρίως όταν οι εθνικοί πρόγονοι είναι λαμπροί. Αυτά τα φοβερά έργα και η ηλικία τους δεν έχουν γίνει ακόμη κοινό κτήμα. Παραμένουν γνωστά μόνο στους ειδικούς και στους περίεργους.

Στο σπήλαιο, βρέθηκαν ίχνη ανθρώπων δύο εποχών, αρχικά περί τα 36.000 χρόνια πριν και 5.000-6.000 χρόνια αργότερα. Τα περισσότερα καλλιτεχνήματα έγιναν από τους πρώτους ανθρώπους που σύχναζαν σε αυτό, χωρίς όμως ποτέ να το κατοικήσουν. Οι φωτιές μέσα του δεν ήταν για να επεξεργαστούν την τροφή τους, αλλά για να φτιάξουν κάρβουνο, δηλαδή το μαύρο της ζωγραφικής τους και να γεμίσουν με αυτήν τα πηχτά σκοτάδια: στα βάθη διαδρόμων, στα άδυτα στα οποία αυτοί οδηγούσαν κι όπου μπορούσαν να φτάσουν και να ζωγραφίσουν μόνο κρατώντας λάμπες ή πυρσούς, αφήνοντας αζωγράφιστες μεγάλες, εύκολες επιφάνειες, όπως αυτές κοντά στην είσοδο (ή μήπως σβήστηκαν τα έργα εκεί καθώς αυτές ήταν περισσότερο εκτεθειμένες στο φως;). Πολλές εικόνες τροποποιούνταν ξανά και ξανά με απόσταση πολλών χιλιετιών. Εμφανέστατα έκαναν επιλογές τι θα βάλουν πού. Για παράδειγμα, στις πρώτες αίθουσες, οι εικόνες είναι συνήθως κόκκινες. Στην ενδιάμεση αίθουσα υπάρχουν μόνο χαραγμένες και κάποια κόκκινα σημαδάκια, ενώ προς το τέλος του σπηλαίου κυριαρχούν χαραγμένες και μαύρες. Οι ειδικοί των χρωμάτων δεν έχουν βρει ακόμη το γιατί. Εκτός από τον άνθρωπο και οι αρκούδες άφησαν ίχνη τους, πολλά και πολύ έντονα: γδαρσίματα από τα νύχια τους επάνω στον βράχο και πατημασιές και κόκκαλα στο έδαφος.

Και εδώ οι αναγνωρίσιμες εικόνες παριστούν ζώα, μεγαλύτερης ποικιλίας συγκριτικά με τα άλλα σπήλαια. Έχουν αναγνωριστεί 14 είδη που εκπροσωπεύονται από 430 άτομα. Μαμούθ, λιοντάρια των σπηλαίων και άλλα αιλουροειδή, μαλλιαροί ρινόκεροι, άλογα, βίσωνες, ταύροι και αγελάδες, αίγαγροι, αρκούδες των σπηλαίων, τάρανδοι, κοινά και γιγαντιαία (μεγαλοκέρατα) ελάφια, μοσχοφόρα βόδια και μια κουκουβάγια. Τα μαμούθ, τα λιοντάρια, οι ρινόκεροι και οι αρκούδες, δηλαδή ζώα που δεν αποτελούν θηράματα αλλά μεγάλους θηρευτές, αποτελούν πάνω από 60% των ταυτοποιημένων ζώων, όταν στα άλλα, μεταγενέστερα σπήλαια επικρατούν συνηθέστατα τα άλογα και οι βίσωνες. Οι πιο εκπληκτικές συνθέσεις είναι αυτές των Αλόγων και των Λιονταριών. Έχουν συμπεριληφθεί και οι δύο στις εικόνες που συνοδεύουν αυτό το κείμενο και γίνεται ειδική περιγραφή τους στους συνοδευτικούς υπότιτλους.

Αφθονούν και τα γεωμετρικά σχήματα, κυρίως μεγάλες κουκίδες, αλλά και άλλα άγνωστα όπως τύπου W που δεν έχουν βρεθεί σε άλλα σπήλαια. Υπάρχουν και χέρια, τριγωνικά σχήματα που θεωρούνται αναπαραστάσεις γυναικείων γεννητικών οργάνων, καθώς και μια μοναδική ανθρώπινη φιγούρα: το κατώτερο τμήμα γυναικείου κορμού, με παχείς μηρούς και λυγισμένα γόνατα -που κάποιοι το βλέπουν σε στιγμή γέννας. Δίπλα της βρίσκεται ένα υβριδικό ον, με σώμα ανθρώπου και κεφαλή βίσωνα, τοποθετημένη ακριβώς πάνω από το γυναικείο κορμί. Είναι η πιο αινιγματική εικόνα του σπηλαίου. Δεν είναι περίεργο που γέννησε πλήθος ερμηνειών, παράτολμων ή μη. Ανάμεσά τους ότι πρόκειται για μια μυθολογική αφήγηση, για ένα πλάσμα που γεννιέται από την ένωση μιας θνητής γυναίκας με έναν ιερό βου (27) (μινώταυρος;).

Το σπήλαιο ήταν τυχερό. Δεν άνοιξε ποτέ για το κοινό. Καλά καλά ούτε για τους επιστήμονες. Η είσοδος επιτρέπεται σε ολιγάριθμη ομάδα ερευνητών που το επισκέπτονται άνοιξη και φθινόπωρο και με ιδιαίτερες προφυλάξεις για να αποφευχθούν μόλυνση και ασβεστοποίηση (από το διοξείδιο του άνθρακα της αναπνοής) που καταστρέφουν τις εικόνες και για να μη διαταραχθούν ούτε στο ελάχιστο τα χαρακτηριστικά του.

Εντυπωσιακό, πιστό αντίγραφο σχεδόν ολόκληρου του αυθεντικού σπηλαίου και της εσωτερικής του ατμόσφαιρας είναι επισκέψιμο από το 2015.

Η συνολική εικόνα (1-42)

Περίπου 350 σπήλαια ‘προστιθέμενης αξίας’, όπως θα λέγαμε σήμερα, διακοσμημένα από τον άνθρωπο της παλαιολιθικής εποχής, έχουν ανακαλυφθεί σε όλη την Ευρώπη -τα περισσότερα σε Γαλλία και Ισπανία. Προστιθέμενης, γιατί πολλά από αυτά και μόνο ως απλά σπήλαια θα ήταν άξια επίσκεψης.

Τα ζώα που έχουν αποτυπωθεί πάνω στους βράχους, στην πλειονότητά τους πολύ μεγάλα, μεγαλύτερα από τα σημερινά συγγενικά τους, είναι βίσωνες, ταύροι κι αγελάδες που στην πραγματικότητα είναι αρσενικά και θηλυκά του εξαφανισμένου άγριου προγόνου τους Bos primigenius (auroch), άλογα και ελάφια (αρσενικά και θηλυκά) διαφόρων ειδών, αρσενικοί και θηλυκοί αίγαγροι (σαν τα κρι κρι της Κρήτης) και ρινόκεροι, με το φύλο τους να προσδιορίζεται από το μέγεθος και το σχήμα των κεράτων, μαμούθ, τάρανδοι, αρκούδες, λιοντάρια και ύαινες των σπηλαίων, πάνθηρες και άλλα αιλουροειδή, αγριογούρουνα, σκύλοι, κουκουβάγιες, αετοί, άλλα πουλιά, ψάρια και λίγα ακόμη ζώα (πχ έντομα) με τελείως σποραδική εμφάνιση, δηλαδή λιγότερα από 30 όλα κι όλα -ελάχιστα για έναν τεράστιο χρόνο και μια τόσο μεγάλη περιοχή. Πολλά είναι σήμερα εξαφανισμένα, λίγα είναι θηράματα κι ακόμη λιγότερες οι σκηνές που παραπέμπουν σε κυνήγι. Μάλιστα, όσο πιο πίσω τόσο και λιγότερα τα θηράματα που απεικονίζονται και περισσότεροι οι φοβεροί θηρευτές.

Μαζί με τα ζώα υπάρχουν ανθρώπινα κι ανθρωπόμορφα σχήματα, μεταξύ των οποίων πολλά χέρια, πέλματα και αινιγματικές συνθέσεις τους, γεωμετρικά σχήματα, στα οποία κυρίαρχη θέση έχουν οι κουκίδες (μόνες τους, σε σειρές ή σε πολύπλοκες συνθέσεις), άλλα που χαρακτηρίζονται με βάση την ομοιότητά τους με κάτι, με καλύβα, για παράδειγμα, ή και τελείως μη αναγνωρίσιμα. Όμως, μπορούμε να διακρίνουμε πρότυπα και στα απλά σχήματα και στις συνθέσεις τους, χωρικά ή χρονικά, γεγονός που επιτρέπει να εντοπίσουμε πώς ταξίδευαν τα σύμβολα και σε ποιους γινόταν αντιληπτή η σημασία τους, αλλά και τελικά να διαπιστώσουμε την ύπαρξη διακριτών ‘σχολών’ τέχνης. Όπως τα είδη ζώων, έτσι και οι τύποι των σχημάτων δεν έχουν τεράστια ποικιλία. Συνολικά, μόνο 32 έχουν καταγραφεί σε ολόκληρη την Ευρώπη, αλλά ο αριθμός των εκπροσώπων τους στα σπήλαια είναι πολύ μεγαλύτερος αυτού των ζώων. Σε καμιά από τις συνθέσεις δεν έχει εντοπιστεί κάτι που να παραπέμπει σε τοπίο. Ούτε ήλιος, ούτε φεγγάρι, ούτε σύννεφα, ούτε φυτά, τίποτα! Άραγε, να συμβολίζονταν όλα αυτά με κάποια από τα άγνωστα σχήματα; (35,36) Κι αν είναι έτσι, γιατί να επιλέγει την αναπαράσταση για τη ζωολογία του και τον συμβολισμό για όλα τ’ άλλα ο παλαιολιθικός άνθρωπος;

Πολύ συχνά, ένα ζώο φαίνεται να προβάλει από την εικόνα ενός άλλου ή να δημιουργεί την αίσθηση ότι κάτι κρύβει πίσω του. Επίσης, πολλαπλές εγχαράξεις ζώων εμφανίζονται στην ίδια ακριβώς θέση, ακόμη και πάνω από ζωγραφισμένες εικόνες, σα να μην υπήρχε χώρος για να τις κάνουν αλλού, όταν τα σπήλαια είναι γεμάτα από άδειες επιφάνειες. Μερικοί ειδικοί, μετά από πειράματα που έκαναν, βλέπουν σχέση μεταξύ των χαρακτηριστικών των εικόνων και των σχεδίων της παλαιολιθικής τέχνης με τον τρόπο έκφρασης και αντίληψης των ατόμων στο φάσμα του αυτισμού, πολύ περισσότερο όταν υπάρχει και πρόβλημα γλωσσικής επικοινωνίας. (37)

Αυτή σύνδεση μοιάζει πολύ ενδιαφέρουσα, αλλά η σχετική έρευνα δεν έχει προχωρήσει σε μεγάλο βάθος.

Τα διακοσμημένα σπήλαια της προϊστορίας δεν αποτελούσαν χώρους ανθρώπινης κατοικίας, μόνο πρόσκαιρης συνεύρεσης και παραμονής, δηλαδή για κάτι λιγότερο καθημερινό και περισσότερο τελετουργικό. Το ίδιο ισχύει και για τα προϊστορικά σπήλαια της Ελλάδας (μη διακοσμημένα). Για να δημιουργηθούν οι εικόνες, χρησιμοποιούσαν τεχνικές εγχάραξης, με το χέρι αν το υπόβαθρο ήταν μαλακό ή με τη βοήθεια μυτερού αντικειμένου αν ήταν σκληρό, ή και ζωγραφικής ακολούθως, με βαμμένα δάχτυλα ή χέρια, με βρύα, τρίχες, φτερά, δέρματα, κλαράκια ως πινέλα ή εφαρμόζοντας τεχνική στένσιλ, φυσώντας τη μπογιά με το στόμα, με ειδικό τρόπο. (38)

Είχαν μικρές λάμπες για φωτισμό και πιθανόν κατασκεύαζαν σκαλωσιές για τη ζωγραφική σε μεγάλο ύψος. Χρησιμοποιούσαν αιματίτη για το κόκκινο, γκαιτίτη για το κίτρινο, κάρβουνο ή οξείδιο του μαγγανίου για το μαύρο, μαρμαρυγία και λευκή άργιλο για τις αποχρώσεις του λευκού και εφάρμοζαν ειδικές τεχνικές για να δημιουργήσουν βάθος, ένταση, κίνηση. Ανάμεσα σε αυτές και η τεχνική της ‘παραμορφωμένης’ προοπτικής, όταν κάποια στοιχεία ενός ζώου εμφανίζονται σα να το βλέπεις από το πλάι, π.χ. κεφάλι, ενώ άλλα σαν από μπροστά, π.χ. κέρατα, προκειμένου να τονίσουν κάτι, όπως στους ταύρους του Λασκώ.

Η αναστάτωση που νιώθεις βλέποντας αυτήν την καθηλωτική τέχνη γίνεται ακόμη μεγαλύτερη όταν μαθαίνεις μικρές τεχνικές λεπτομέρειες. Ένα παράδειγμα, το μαύρο χρώμα. Συχνά επέλεγαν ανάμεσα στο κάρβουνο και το ‘ψημένο’ μαγγάνιο για διαφορετικές χροιές του και για τις μωβ αποχρώσεις. Όμως, τα πετρώματα που περιέχουν αυτό το μέταλλο πρέπει να υποστούν θερμική επεξεργασία στους 900 βαθμούς. Κι έπρεπε να ταξιδέψουν, μερικές φορές και εκατοντάδες χιλιόμετρα, μέχρι να φθάσουν στον προορισμό τους, στον καλλιτέχνη που τα είχε ανάγκη (39).

Κι αν δεν είναι εκπληκτικό όλο αυτό για τον άνθρωπο της λίθινης εποχής! Που εντέλει δεν έχει καμιά σχέση με αυτό που υπονοούμε όταν έτσι χαρακτηρίζουμε υποτιμητικά κάποιον.

Εκτός από την τέχνη στα σπήλαια, η καλλιτεχνική δημιουργία του ανθρώπου της παλαιολιθικής εποχής επεκτεινόταν εντυπωσιακά και στα χρηστικά, φορητά αντικείμενα (συχνά με παραστάσεις ζώων και αυτά), όπως και σε αυτά του προσωπικού στολισμού. (40)

Παρότι τέχνη της παλαιολιθικής εποχής έχει εντοπιστεί σε σπήλαια πολλών περιοχών της Μεσογείου, δεν έχουν υπάρξει μέχρι σήμερα τέτοια ευρήματα στον Ελληνικό χώρο, με μία μόνο εξαίρεση. Πρόκειται για το μικρό σπήλαιο Ασφένδου, στη θέση Σκορδολάκια του νομού Χανίων. Ήδη από τη δεκαετία του 1970 είχαν ανακαλυφτεί εκεί βραχογραφίες πολύ επιφανειακές με διάφορα σχήματα και μικροσκοπικά ελάφια, 37 συνολικά. Η επαναξιολόγηση των ευρημάτων το 2018 έδειξε ότι μερικά ήταν παλαιότερα από 12.000 χρόνια, ανήκουν δηλαδή στην ανώτερη παλαιολιθική περίοδο. (41,42)

Απόπειρες ερμηνείας (1-43)

Τι ακριβώς έκανε εκεί μέσα και γιατί έπρεπε να χωθεί βαθιά στον υπόγειο κόσμο, στα σκοτάδια και τις χθόνιες μυρουδιές, να σέρνεται σε στοές που μόλις και μετά βίας τον χωρούσαν για να αφήσει στα άδυτα των αδύτων το προϊόν των χεριών και της δημιουργικής φαντασίας του, ένα εδώ, πολύ λίγα εκεί, πλήθος αλλού, ο προϊστορικός άνθρωπος; Πολύ περισσότερο που δεν ήταν μόνος και καθόλου ευχάριστες οι τυχόν συναντήσεις με άλλους, αφού πολλές αρκούδες, ύαινες κι άλλα πλάσματα των σπηλαίων ήταν κι αυτά εκεί, με τις αρκούδες μάλιστα να προτιμούν τα βάθη τους όπως εκείνος.

Τι να σημαίνουν οι πολύπλοκες συνθέσεις ζώων ή και σχημάτων, άγνωστων ή γνωστών, όπως κουκίδες, τρίγωνα, κύκλοι, πολλαπλές γραμμές, που τελικά είναι πολύ περισσότερα από τα εικονιζόμενα ζώα; Είναι καλλιτεχνική έκφραση -απεικονιστική ή αφηρημένη; Είναι μαγική αναφορά στο κυνήγι; Είναι θρησκευτικά σύμβολα και βοηθήματα σαμανιστικών τελετουργιών, εισόδου στον κόσμο των μεγάλων, μύησης σ’ ένα κλειστό κύκλο γνώσης, όπως έχει κατά καιρούς προταθεί; Ή είναι μια γλώσσα για να επικοινωνήσουν, για να μεταφέρουν σημαντική πληροφορία που είχε νόημα και για τους σύγχρονους και για τους μεταγενέστερους και άρα θα έπρεπε πάση θυσία να διατηρηθεί, φυλαγμένη σε χώρους μακριά από τις εισόδους; Πού να ξέρουμε; Μόνο οι περιπτώσεις της τέχνης για την τέχνη και της μαγικής σύνδεσης με το κυνήγι έχουν πια αποκλειστεί. Για τα υπόλοιπα, μας μένουν μόνον υποθέσεις εργασίας και εικασίες.

Ωστόσο, ξέρουμε πως για την επιβίωση του είδους μας χρειάζεται μοίρασμα, δηλαδή ανταλλαγή πληροφορίας και συνεργασία. Της γραφής απούσας, έμενε μόνο η εικόνα ως φορέας μηνυμάτων για τον παλαιολιθικό άνθρωπο. Άλλωστε και μετέπειτα, όλες οι πρώτες γραφές, είτε των Σουμέριων ή των Αιγύπτιων ή των Κινέζων, σε πρώιμα εικονιστικά συστήματα γραφής στηρίχτηκαν, σε απλουστευμένες δηλαδή απεικονίσεις του εξωτερικού κόσμου, πριν δομηθούν με πιο αφηρημένα σύμβολα. Όμως και αυτά τα πρώιμα συστήματα γραφής πάλι κάπου θα πρέπει να ακούμπησαν. Να ήταν σε αυτά που σήμερα ανακαλύπτουμε μέσα στα αρχαία σπήλαια; Γιατί πολύ πιο πίσω δεν έχει. Έχουμε πλησιάσει στους πρωταρχικούς, στους αυθεντικούς εφευρέτες που δεν στηρίχτηκαν σε κανένα προηγούμενο και τα εφηύραν όλα από το τίποτα.

Σε αυτά τα σπήλαια, αποτυπώνεται η αφηρημένη σκέψη, η φαντασία και η δημιουργικότητα του είδους μας κοντά στο σημείο μηδέν. Πώς να μην εξάπτουν και τη δική μας φαντασία; Και πώς να μην τρέχει ο νους σε άλλα που γνωρίζει κάνοντας φοβερές, ίσως απατηλές, συνδέσεις;

Είναι απορίας άξιο που πολλά διακοσμημένα σπήλαια ήταν όχι μόνο γνωστά αλλά και με πολλούς επισκέπτες, πολύ νωρίτερα -μερικές φορές και κατά πολλούς αιώνες- της ημερομηνίας ανακάλυψης της τέχνης που φιλοξενούν. Δεν την έβλεπε καν ή δεν την αναγνώριζε ως τέχνη ο άνθρωπος του 18ου , 17ου, 16ου … αιώνα; Γιατί όσο κι αν χρειάζεται σε πολλές περιπτώσεις ειδικός φωτισμός, δεν είναι εύκολο να δεχτούμε ότι κανείς δεν είχε δει τίποτα πριν. Μάλλον θα ισχύει και εδώ πως ό,τι δεν ξέρουμε, ‘δεν υπάρχει’.

Όταν άρχισα να αφομοιώνω όσα βίωσα και βρήκα για αυτούς τους εξωτικούς τόπους, έφτιαξα θεωρίες. Αυτό για μένα είναι το πιο συγκλονιστικό που συμβαίνει σ’ ένα ταξιδευτή: όταν οι εμπλουτισμένες με πληροφορία νέες εικόνες που μπαίνουν μέσα του τροποποιούν τα παλιά πιστεύω ή δημιουργούν νέα, ανοιχτά για διερεύνηση. Πάντως, αυτό που συνοπτικά λέμε τέχνη των σπηλαίων δεν είναι υποχρεωτικό να είχε ένα και μοναδικό σκοπό και ό,τι και να ήταν δεν ήταν ορνιθοσκαλίσματα κάποιου που άρχισε να νιώθει την ανάγκη κάπως να εκφραστεί. Μερικά δημιουργήματα μοιάζουν παιδικά και κάποια φαίνεται πως είναι, σύμφωνα με πρόσφατα ευρήματα. (43)

Άλλα είναι αριστουργήματα, με κίνηση, προοπτική, σημασία στη λεπτομέρεια, σκιές και αποχρώσεις και αξιοποίηση των φυσικών χαρακτηριστικών του υπόβαθρου, σα να βγήκαν από τα καλύτερα εργαστήρια οποιασδήποτε εποχής, συμπεριλαμβανομένης και της σημερινής. Δεν ισχύει καν το όσο πιο κοντά στη σύγχρονη εποχή τόσο πιο εκθαμβωτικά. Προς επίρρωση της δήλωσης, φτάνει μόνο η επίκληση του εκπληκτικού Chauvet.

Αλλά αριστουργήματα δεν φτιάχνονται από τη μια μέρα στην άλλη. Τι προϋπήρξε, πόσος χρόνος πέρασε και μέσα από ποιες διαδρομές εξέλιξης ώστε να βλέπουμε στην άβυσσο του χρόνου αυτήν την ποιότητα σκέψης και εικονικής αποτύπωσής της; Ακόμη και κοντά στα 40.000 χρόνια πριν, περίπου στην εποχή του Chauvet, δηλαδή πολύ κοντά στην άφιξη του σάπιενς, μοιάζει να υπήρχε κάτι σα σχολή που μετέδιδε τεχνικές και πρότυπα που παρέμειναν σταθερά για χιλιάδες ή δεκάδες χιλιάδες χρόνια. Πότε έγιναν τότε οι πειραματισμοί; Μοιάζει επίσης και να υπήρχε μια κοινωνία που μπορούσε να αφιερώνει πόρους σε τέχνη και καλλιτέχνες και άρα πλούσια, κοινωνία σταθερή, πιο γήινη παρά υπερβατική, ικανοποιημένη από τον εαυτό της και χαρούμενη -αν κρίνουμε από αυτά που συνήθως αναπαριστά η τέχνη της.

Ο ταύρος, όπως και ο συγγενικός βίσωνας, είναι αγαπημένο ζώο στις εικόνες των σπηλαίων. Αλλά τον ξέρουμε και από αλλού, από τους αρχαίους ελληνικούς μύθους, όπως για παράδειγμα, την απαγωγή της Ευρώπης από τον Δία-ταύρο και τη μεταφορά της από την Αφρική στην Κρήτη. Τον ξέρουμε και από τους Μινωίτες και όλες αυτές τις παραστάσεις των νέων που προσπαθούν να τον τιθασεύσουν κι ακόμη περισσότερο από τον μινώταυρο και τον λαβύρινθο όπου ζούσε, απ’ όπου κανένας δεν μπορούσε να βγει. Όμως λαβύρινθοι είναι οι βαθιές σπηλιές και κανείς δεν μπορεί να βγει χωρίς βοήθεια από τα σκοτάδια τους. Σημειωτέον ότι πολύ καλοί γνώστες των σπηλαίων έκαναν σύγχρονα πειράματα, επιχειρώντας -με αποτυχία- να βρουν την έξοδο χωρίς φως. Είναι τόσο δελεαστική η σύνδεση των χαρούμενων Μινωιτών με αυτούς τους μακρινούς ανθρώπους των σπηλαίων στην ισπανογαλλική, κοντινή στη Μεσόγειο, πλευρά του κόσμου. Φυσικά, την έκαναν κι άλλοι πριν από μένα μια τέτοια σύνδεση. (28) Να προσθέσω εγώ και πως οι Μινωίτες έκαναν έντονη χρήση των σπηλαίων για τελετουργικούς σκοπούς σε χρόνους που μπαίνουν στην παλαιολιθική εποχή, (33) πράγμα που δεν ισχύει για τα σπήλαια στα βόρεια της χώρας, ότι το κρητικό τοπίο είναι πολύ συγγενικό με αυτό της νότιας Γαλλίας, όπου συνεχίζουν να ανακαλύπτονται νέα διακοσμημένα σπήλαια, κι ότι το μοναδικό διακοσμημένο σπήλαιο της παλαιολιθικής εποχής στην Ελλάδα έχει ανακαλυφτεί στην Κρήτη.

Να σταθώ και λίγο στη σημασία της έννοιας ‘άδυτα των αδύτων’ που χρησιμοποιούμε για να αναφερθούμε στο πιο ιερό μέρος ενός λατρευτικού τόπου πολλών θρησκειών που ποτέ δεν βρίσκεται κοντά στην είσοδό του. Είναι πάντα ένας χώρος βαθιά, στον οποίο δεν έχουν όλοι πρόσβαση. Να έχει άραγε το ιερό των ναών την αρχή του στα σπήλαια, στα πηχτά σκοτάδια των πιο βαθιών διακοσμημένων αιθουσών τους; Να ήταν άραγε και αυτές οι αίθουσες απαγορευμένες στους πολλούς και επιτρεπτές μόνο στους μυημένους; Και ποιοι να ήταν αυτοί οι εκλεκτοί σε έναν κόσμο θεωρητικά απόλυτης ισότητας;

Είναι τέλος τόσο δελεαστικό να θεωρήσουμε πως βγαίνοντας ο σάπιενς από την Αφρική ήταν ήδη πολύ καλά εξοπλισμένος. Είχε προλάβει να αποκτήσει ένα εξαιρετικό μυαλό και πολύ ικανά χέρια. Αυτό, ωστόσο, δεν υποστηρίζεται από τα ευρήματα στα σπήλαια της Αφρικής, καθώς η τέχνη σε αυτά είναι πολύ νεότερη. Όμως, για να ασκηθεί κάποιος, δεν χρειάζεται να καταφύγει βαθιά στα σπήλαια. Μπορεί να το κάνει σε οποιοδήποτε βράχο στον εξωτερικό περίγυρό του -με κόστος, βέβαια, για εμάς, αφού εκεί δεν μπορεί να διατηρηθεί για πολύ. Όπως κι αν έχει, μόνο με μεγάλο χρονικό βάθος πίσω του, ο καλλιτέχνης των σπηλαίων θα μπορούσε να κατασκευάσει τα αριστουργήματα του Chauvet. Αλλιώς, θα πρέπει άλλοι να τον δίδαξαν.

La Roche Cotard – αποκαλύψεις με νέου τύπου χρονολογήσεις και το δράμα του σήμερα (44-48)

Ο καλλιτέχνης που έφτιαξε όλα για τα οποία μιλήσαμε παραπάνω θεωρείται πως ήταν ο Homo sapiens. Ήταν όμως ο σάπιενς ο πρώτος καλλιτέχνης της ανθρωπότητας; Και ήταν πράγματι κάτω από την επίδραση της συνάντησης μαζί του που ο νεάντερταλ άρχισε να γίνεται λίγο καλλιτεχνικός δημιουργός και αυτός; Αυτή ήταν η απόλυτη πεποίθηση μέχρι ‘χθες’. Αλλά οι νέες ανακαλύψεις την έχουν κλονίσει.

Ας δούμε μια τέτοια ανακάλυψη, πάλι στη Γαλλία, στο σπήλαιο La Roche Cotard, στην κοιλάδα του Λίγηρα, που αποφάσισε να μελετήσει ο Γάλλος Jean Claude Marquet και η εκπληκτική ομάδα ειδικών που συγκρότησε, το 2020, περίπου μισό αιώνα αφότου το πρωτοείδε. Φυσικά δεν είναι επισκέψιμο για το ευρύ κοινό. Μέσα του βρέθηκαν περίεργα χαράγματα επάνω στους βράχους που δεν έμοιαζαν με τίποτα γνωστό.

Τα έφτιαξε ανθρώπινο χέρι; Πότε; Ναι, τα έφτιαξε, είπαν οι ειδικοί, αλλά περισσότερο από 60.000 χρόνια πριν! Δηλαδή πολύ πριν καταφθάσει ο σάπενς στην περιοχή. Και το ακόμη πιο εκπληκτικό: μέσα στο σπήλαιο βρέθηκαν εργαλεία που η τεχνική της κατασκευής τους δηλώνει ξεκάθαρα νεάντερταλ, ενώ έξω από αυτό ανακαλύφτηκε μια λαξεμένη πέτρα, όχι όποια κι όποια, μια απεικόνιση προσώπου ως λίθινη μάσκα. Συγκλονιστικό;

Το 2022, ο Marquet παρουσιάζει τα της μάσκας στο συνέδριο των αρχαιολόγων της προϊστορίας, στη Βουδαπέστη. Οι καιροί έχουν αλλάξει και οι συγκεντρωμένοι ειδικοί αποδέχονται την ερμηνεία και χρονολόγηση των ευρημάτων. Αυτό που σημαίνουν βρίσκει πια χώρο στις νέες σελίδες της ιστορίας: ο νεάντερταλ είχε την πνευματική ικανότητα να δημιουργήσει τέχνη και το έκανε. Δεν του ήταν αναγκαία η επαφή με τον σάπιενς για να γίνει δημιουργός. Και η τέχνη του είχε ήδη αρχίσει να γίνεται απεικονιστική πάνω από 60.000 χρόνια πριν. Φυσικά υπάρχουν και σε αυτό αρνητές. (48)

Όμως, χρονολογήσεις έργων τέχνης που οδηγούν στα χρόνια του νεάντερταλ αρχίζουν και πληθαίνουν και στη Γαλλία και στην Ισπανία (π.χ. σπήλαιο El Castillo), που μάλλον έχουν μπει σε αγώνα δρόμου πού θα βρεθούν τα πιο παλιά, αλλά και αλλού. Σε αυτές τις περιπτώσεις, δεν χρησιμοποιείται η βασική τεχνική χρονολόγησης με ραδιενεργό άνθρακα. Είναι ακατάλληλη, για βουτιές στην άβυσσο του χρόνου, πριν τα 40.000 χρόνια.

Νέες τεχνικές δοκιμάζονται τώρα. Με τα ευρήματά τους δοκιμάζεται για τα καλά το μυαλό μας κι αυτά που που πίστεψε ότι ήξερε, ενώ νέα συγκλονιστικά ερωτήματα αναδύονται για αυτόν τον παμπάλαιο, προηγμένο πολιτισμό και τον άνθρωπο που τον δημιούργησε. Άγνωστο το πότε και το εάν θα πάρουμε ικανοποιητικές απαντήσεις σε αυτά.

Σημειώσεις

1. Στο κείμενο υπάρχουν προσωπικές απόπειρες ερμηνείας, με υποθέσεις, συνδέσεις, προεκτάσεις. Αφθονούν στο κεφάλαιο Απόπειρες Ερμηνείας και αφορούν τη σύνδεση με το μύθο της Ευρώπης, με τους Μινωίτες, με την προϊστορική σχολή τέχνης και τα χαρακτηριστικά της τότε κοινωνίας, με τα άδυτα των αδύτων και το απαιτούμενο χρονικό βάθος για την παραγωγή αριστουργημάτων. Υπάρχουν και στην αρχή του κεφαλαίου Cap Blanc – μοναδική υπαίθρια γλυπτική, αλλά διάσπαρτες και στο υπόλοιπο κείμενο. Οποτεδήποτε κάποια ερμηνεία δεν είναι δική μου, παραθέτω μέσα στο κείμενο και την πηγή της, αμέσως μόλις διατυπωθεί. Για τις γενικές πληροφορίες κατάστασης, δίνω τις βιβλιογραφικές πηγές όλες μαζί, στην αρχή των κεφαλαίων, εκτός από κάποιες ειδικές περιπτώσεις όπου δίνονται και ξεχωριστά μέσα στα επιμέρους κεφάλαια. Θέλω και εδώ να εκφράσω την άποψη ότι, με βάση τα έργα και τον πολιτισμό του, ο παλαιολιθικός άνθρωπος μοιάζει πολύ περισσότερο χαρούμενος από όσους ακολούθησαν (ως ολότητα, όχι ως ευνοημένες μειονότητες), γεγονός που το αποδίδω στην ελευθερία του, δηλαδή στο ότι κανείς όμοιός του δεν ήταν πάνω από αυτόν, ενώ το μόνο που τον δέσμευε ήταν η δύναμη της φύσης, κοινή για όλους.

2. Στα σπήλαια, με ελάχιστες εξαιρέσεις όπως σε Αλταμίρα ΙΙ, απαγορεύεται η φωτογράφηση, οπότε έπρεπε να χρησιμοποιηθούν ξένες πηγές για την εικονογράφηση του άρθρου. Είναι παντού σημειωμένες στους υπότιτλους των φωτογραφιών. Όταν δεν δίνεται πηγή, ανήκουν στη συγγραφέα. Μπορούν να χρησιμοποιηθούν ελεύθερα με τον όρο να μην τροποποιηθούν και να αναφερθεί η συγγραφέας και το άρθρο ως πηγή τους.

3. Θερμές ευχαριστίες στον JM Halley (που μαζί εισχωρήσαμε στον παλαιολιθικό κόσμο) για όσα μοιραστήκαμε αναζητώντας πληροφορίες και φτιάχνοντας ιστορίες.

Tips

Την Αλταμίρα την επισκέφτηκα με το γραφείο Melodrakma. Οι επισκέψεις στα άλλα σπήλαια ήταν ιδιωτικές. Για τα περισσότερα, επιλέχτηκε ο χειμώνας. Ήταν υπέροχα, αφού οι επισκέπτες ήταν τότε λίγοι, οπότε και εφικτή η μεγαλύτερης διάρκειας παραμονή και απίστευτα μεγαλύτερη η χαρά από τη μοναδική εμπειρία. Προσοχή: τα σπήλαια, πρωτότυπα ή απομιμήσεις, δεν παραμένουν όλο το χρόνο ανοιχτά. Φροντίστε να μάθετε τι ισχύει για καθένα ώστε να μη βρεθείτε προ δυσάρεστων εκπλήξεων. Και φροντίστε να κλείσετε τα εισιτήριά σας πολύ νωρίτερα, καθώς το ενδιαφέρον έχει αυξηθεί, ενώ πολλά δέχονται πια περιορισμένο αριθμό επισκεπτών ανά ημέρα. Θα βρείτε πρακτικές πληροφορίες για την ετοιμασία του ταξιδιού σας στη Γαλλία της προϊστορίας εδώ [https://archaeology-travel.com/thematic-guides/cave-art-in-france/].

Οι πιο τολμηροί και αποφασισμένοι μπορείτε να συνδυάσετε σπήλαια Γαλλίας και Ισπανίας, καθώς δεν απέχουν πολύ μεταξύ τους. Για την Ισπανία έδωσα πληροφορίες. Στη Γαλλία το Sarlat, μια μικρή, πολύ ενδιαφέρουσα πόλη, με σπουδαία μεσαιωνική κληρονομιά, ενδείκνυται για διαμονή, καθώς είναι σε πολύ κοντινή απόσταση από τα σπήλαια της κοιλάδας του Vézère. Φυσικά, η επίσκεψη στο μικροσκοπικό Eyzies-de-Tayac-Sireuil (πιο σύντομα Les Eyzies), την επονομαζόμενη πρωτεύουσα της προϊστορίας, όπως και στο εκεί Μουσείο Προϊστορίας αποτελεί υποχρέωση. Αφιερώστε αρκετό χρόνο για τις επισκέψεις σας στα μεγάλα σπήλαια. Και μη ξεχνάτε ότι υπάρχουν όμορφα μικρά χωριά στην ολόγυρα περιοχή της Γαλλίας και πως οι τρούφες, το φουά γκρα και τα κρασιά έχουν εκεί την τιμητική τους (κι αν δεν σας αρέσει καθόλου το φουά γκρα, θα δυκολευτείτε, αλλά λύσεις θα βρείτε). Με το φως θα χαίρεστε προϊστορίες και με το σκοτάδι γευστικές εμπειρίες.

*Η Δέσποινα Βώκου είναι ομότιμη καθηγήτρια του Τμήματος Βιολογίας ΑΠΘ

Βιβλιογραφία

A. Για τα σπήλαια σε Cantabria

1. Bahn PG. 2012. Cave Art: a guide to the decorated ice age caves of Europe. Frances Lincoln Ltd 2. https://www.donsmaps.com 3. https://www.bradshawfoundation.com/ 4. Gonzales Sainz C, Cacho Toca R, Fukazawa T. 2013. Introduction to Palaeolithic Cave Paintings in Northern Spain [translated in English by P Smith]. Texnai

Β. Για τα σπήλαια σε Dordogne (επιπλέον των A1-A3)

5.https://www.sites-les-eyzies.fr/ 6. https://archeologie.culture.gouv.fr/lascaux/en/vezere-valley

Γ. Πρόσθετη βιβλιογραφία για κάθε σπήλαιο (επιπλέον των πηγών σε Α και Β, τις ιστοσελίδες των σπηλαίων και τις σχετικές ιστοσελίδες σε Wikipedia) Ι. Για Altamira

7. https://www.cultura.gob.es/mnaltamira/en/que-hacer/para-escolares/secundaria-epa/de-mineral-color.html 8. https://www.cultura.gob.es/mnaltamira/en/cueva-altamira.html 9. https://www.artslookup.com/prehistoric/altamira-cave-art.html 10. https://www.nature.com/articles/109147a0

ΙΙ. Για Covalanas

11. https://www.posadariocubas.com/web/en/entorno-2/cueva-covalanas/ 12. https://www.prehistour.eu/portfolio-item/covalanas-cave/ 13. Rommereim J. Connecting the Dots at Covalanas Cave [https://www.grinnell.edu/sites/default/files/docs/2024-02/Connecting%20the%20Dots%20NEW%202-12.pdf]

ΙΙΙ. Για Combarelles

14. https://www.britannica.com/place/Les-Combarelles 15. https://www.sites-les-eyzies.fr/decouvrir/grotte-des-combarelles/la-grotte-des-combarelles

IV. Για Font de Gaume

16. https://www.sites-les-eyzies.fr/decouvrir/grotte-de-font-de-gaume/la-grotte-de-font-de-gaume 17. Nilsen R [https://richardnilsen.com/tag/font-de-gaume/]

V. Για Rouffignac

18.https://www.bradshawfoundation.com/france/rouffignac/index.php

19. Plassard F, Plassard J. 2016. Le grand plafond de Rouffignac. De nouveax indices sur l’ organization des images. PALEO (hors série): 143-151 [https://www.researchgate.net/publication/326505326_Le_grand_plafond_de_Rouffignac_de_nouveaux_indices_sur_l’organisation_des_images]

VΙ. Για Cap Blanc

20. Nash SE. 2021. https://www.sapiens.org/archaeology/magdalenian-girl/

21. https://www.terradaily.com/reports/Magdalenian_Girl_Has_Oldest_Recorded_Case_Of_Impacted_Wisdom_Teeth.html

VΙΙ. Για Lascaux

22. Cock-Starkey C. 2024 [https://www.mentalfloss.com/lascaux-cave-paintings-facts#inline-text-16] 23. https://archeologie.culture.gouv.fr/lascaux/en/dating-figures-lascaux 24. http://www.hominides.com/html/lieux/grotte_lascaux.php) 25. https://www.ancient-origins.net/ancient-places-europe/lascaux-cave-0013095

VΙΙΙ. Για Chauvet

26. Clottes J. 2002. Chauvet Cave. Heilbrunn Timeline of Art History. New York: The Metropolitan Museum of Art

[http://www.metmuseum.org/toah/hd/chav/hd_chav.htm]

27, Curtis G. 2007. The Cave Painters. Probing the mysteries of the world’s first artists. Anchor

28. Le Guillou Y. 2008. Autour de la première dame de l’art préhistorique, Bulletin de la Société Préhistorique Française Ariège-Pyrénées, Ardèche Archéologie 25 [http://archeologies.free.fr/partage/doc.ill/lg01.pdf]

29. Fritz C, Tosello G. 2015. Du geste au mythe: techniques des artistes sur les parois de la grotte Chauvet-Pont d’Arc. Palethnologie 7 [https://doi.org/10.4000/palethnologie.865]

30. Alvarez P. 2015 [https://www.nationalgeographic.com/photography/article/shooting-chauvet-photographing-the-worlds-oldest-cave-art]

31. https://artsandculture.google.com/story/the-bears-of-chauvet-cave-grotte-chauvet/owWRJA5ZuHCZJA?hl=en

32. https://acercatealapintura.com/2021/07/04/the-panel-of-the-lions/

Δ. Για την τέχνη των σπηλαίων γενικότερα (επιπλέον των Α, Β, Γ)

33. Dietrich BC. 1982. Evidence of Minoan religious traditions and their survival in the Mycenaean and Greek world. Historia 31, 1-12 [https://www.jstor.org/stable/4435785]

34. Pruvost Μ et al. 2011. Genotypes of predomestic horses match phenotypes painted in Paleolithic works of cave art. PNAS 108,18626-18630 [https://doi.org/10.1073/pnas.1108982108]

35,.Von Petzinger G. Why are these 32 symbols found in caves all over Europe / TED [https://www.youtube.com/watch?v=hJnEQCMA5Sg]

36. Von Petzinger G. Ice Age Cave Art: Unlocking the Mysteries Behind These Markings. National Geographic [https://www.youtube.com/watch?v=aSF4zk2nsTU]

37. Spikins P, Wright B. 2016. The prehistory of autism. Rounded Globe [https://roundedglobe.com/html/391da86c-665f-49be-bfa0-9942b52ebc08/en/The%20Prehistory%20of%20Autism/#c4]

38. https://donsmaps.com/altamirapaintings.html

39. https://www.youtube.com/watch?v=qApjgI8Dbk8

40. Thurman J. 2008. First Impressions. What does the world’s oldest art say about us. The New Yorker [https://www.newyorker.com/magazine/2008/06/23/first-impressions]

41. Strasser TF, Murray SC, van der Geer A, Kolb C, Ruprecht Jr LA. 2018. Paleolithic cave art from Crete, Greece. Journal of Archaeological Science: Reports [https://doi.org/10.1016/j.jasrep.2017.12.041]

42. https://mikropragmata.lifo.gr/zoi/ematha-gia-tin-palaioteri-techni-stin-ellada-pou-vrisketai-se-mia-spilia-stin-kriti-apo-to-utube-enos-ksenoun/

43. https://theworld.org/stories/2013/08/15/mysterious-cave-art-thought-be-done-children-13000-years-ago

Ε. Για Roche Cotard

44. Marquet JC et al. 2023. The earliest unambiguous Neanderthal engravings on cave walls: La Roche-Cotard, Loire Valley, France. PLoS ONE 18. [https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0286568]

45. Marquet JC, Lorblanchet M. 2015. A Neanderthal face? The proto-figurine from La Roche-Cotard, Langeais (Indreet-Loire, France). Antiquity 77, 661-670 [https://www.researchgate.net/publication/273292864_A_Neanderthal_face_The_proto-figurine_from_La_Roche-Cotard_Langeais_Indreet-Loire_France]

46. Marquet JC et al. 2016. Nouvelle datation du « masque » de La Roche-Cotard (Langeais, Indre-et-Loire, France) PALEO 27, 253-263 [https://journals.openedition.org/paleo/3144]

47. Marquet JC et al. 2014. Symbolic character productions in the mousterian site of La Roche-Cotard in Langeais (Indre-et-Loire, France) and their geological context. Paleo 25 [https://journals.openedition.org/paleo/3013]

48. Marchand Th. Neanderthal: The First Artist [https://www.youtube.com/watch?v=fHzbsfBfUo8]