Αυτή είναι η ιστορία των προτομών των Μακεδονομάχων στη Θεσσαλονίκη

Οι προτομές που αφαιρέθηκαν από την πλατεία Μακεδονομάχων, λόγω των εργασιών του μετρό, τοποθετήθηκαν προσωρινά στην πλατεία Τσιρογιάννη, αριστερά και δεξιά του αγάλματος του Παύλου Μελά, για να επιστρέψουν με την ολοκλήρωση του μετρό στην αρχική τους θέση. Τα αποκαλυπτήρια των προτομών θα πραγματοποιηθούν την Κυριακή. Αυτή είναι η ιστορία τους.

Ήταν κάποτε μια πλατεία και το όνομα αυτής «Πλατεία Μακεδονομάχων». Για όσους την θυμούνται, πρόκειται για τον χώρο που καταλαμβάνει η πλατεία πάνω από την Εγνατία και την πλατεία Αγίας Σοφίας, στο ύψος της Αχειροποίητου. Εκτός από την παιδική χαρά και το πάρκο, ανάμεσα στα ψηλά δέντρα υπήρχαν οι προτομές των Μακεδονομάχων δεξιά και αριστερά, και στο κέντρο ένα άγαλμα του Ίωνα Δραγούμη. Όταν η πλατεία μετατράπηκε σε εργοτάξιο του Μετρό (ένα από τα πολλά που άλλαξαν την γεωγραφία του κέντρου της πόλης), το άγαλμα και οι προτομές μετακινήθηκαν και τοποθετήθηκαν στον αύλειο χώρο των Παλιών Σφαγείων. Ο σχεδιασμός προέβλεπε με την ολοκλήρωση των έργων του μετρό, οι πλατείες και οι ανοιχτοί χώροι να αποκατασταθούν και οι προτομές να επιστρέψουν στον φυσικό τους χώρο. Η εικόνα των προτομών αυτών χρησιμοποιήθηκε για δεκάδες ψεύτικες δημοσιεύσεις κατά την διάρκεια της υπογραφής της «Συμφωνίας των Πρεσπών», που υποστήριζαν πως ο Δήμος ξηλώνει όλα τα αγάλματα των αγωνιστών του Μακεδονικού Αγώνα ως μέρος της συμφωνίας.

Ο νέος δήμαρχος Κωνσταντίνος Ζέρβας είχε τοποθετηθεί επί του θέματος, εκφράζοντας την άποψη πως δεν του αρέσει η εικόνα της παραμέλησης των προτομών, που θα έπρεπε έστω και προσωρινά να τοποθετηθούν σε άλλο σημείο. Οι προτομές πράγματι μεταφέρθηκαν και τοποθετήθηκαν πλάι στο άγαλμα του Παύλου Μελά στον Λευκό Πύργο. Και ενώ στη πλατεία Μακεδονομάχων η παράταξη τους ανάμεσα στα δέντρα έδενε αρμονικά με το περιβάλλον, στο νέο τους σημείο στέκουν αυθαίρετα στην μέση μιας μεγάλης πλατείας σε απόλυτη παράταξη, έτσι που χάνεται η δυναμική του αγάλματος του Παύλου Μελά. Μαζί με το άγαλμα του Παπάφη, συνυπάρχουν σε μια ευθεία αγάλματα και προτομές που δεν δένουν μεταξύ τους. Λέγεται πως η θέση τους είναι προσωρινή, εν αναμονή της ανάπλασης της πλατείας, όπου και ανήκουν.

Πρόκειται για 8 προτομές (στις φωτογραφίες της επανατοποθέτησης βλέπουμε μόνο τις έξι) από λευκό μάρμαρο, των Αλέξανδρου Πετρίδη, Γεώργιου Βολάνη, Ευθύμιου Καούδη, Ηλία Δεληγιαννάκη. Καπετάν Κώττα, Παύλου Γυπάρη, Παύλου Μελά και του Δημήτρη Καλαποθάκη, η οποία ενώ τοποθετήθηκε στο πάρκο της ΧΑΝΘ το 2003 μεταφέρθηκε στην πλατεία Μακεδονομάχων. Στο κέντρο της δέσποζε το ρεαλιστικών διαστάσεων άγαλμα του Δραγούμη.

Η προτομή του Αλέξανδρου Πετρίδη είναι έργο του Ευθύμη Καλευρά και είναι από τις τελευταίες που τοποθετήθηκαν στην πλατεία το 1979, έναν χρόνο μετά τον θάνατό του. Ο Πετρίδης βοήθησε πολύ στον Μακεδονικό αγώνα και ως δάσκαλος υπήρξε και διευθυντής του Παπαφείου ορφανοτροφείου.

H προτομή του Βολάνη είναι έργο του 1953, του γλύπτη Γιάννη Κανακάκη. Ο Βολάνης, από οικογένεια που διακρίθηκε στις κρητικές επαναστάσεις, πήρε μέρος στον Μακεδονικό αγώνα, στο ένοπλο σώμα του Παύλου Μελά. Συνελήφθη αιχμάλωτος και οδηγήθηκε στο Μοναστήρι απ’ όπου κατάφερε να δραπετεύσει. Συνέχισε τον αγώνα με δικό του σώμα εναντίον των Βουλγάρων και Τούρκων. Δολοφονήθηκε στην Κρήτη το 1943, όπως λέγεται από κομμουνιστές αντάρτες, χωρίς αυτό να είναι επιβεβαιωμένο. Για τον Βολάνη σώζεται Μακεδονικό δημοτικό που αναφέρεται στη μάχη του Στρεμπένου.

Όξω μεριά απ’ το Λέχοβο, στο δάσος του Στρεμπένου.

Γιώργος Μπουλάνης πολεμά με τούρκικο ασκέρι.

Η προτομή του Δημήτρη Καλαποθάκη είναι έργο του Μιχάλη Τόμπρου και μια από τις ωραιότερες και πιο άρτιες προτομές της πόλης. Για πολλά χρόνια ο Καλαποθάκης ήταν ο πολιτικός αρθρογράφος που υποστήριζε ανοικτά τον Χαρίλαο Τρικούπη, μετά τον θάνατο του οποίου και εξέδωσε την εφημερίδα “Εμπρός”. Υπήρξε ένας από τους σπουδαιότερους δημοσιογράφους και ιδρυτικό μέλος του Μακεδονικού Κομιτάτου, που στόχο είχε να βοηθήσει με πυρομαχικά και εφόδια τον Μακεδονικό αγώνα. 

Ένα ακόμα έργο του Καλευρά, η προτομή του Ευθύμη Καούδη του 1976, υμνεί τον Κρητικό οπλαρχηγό. Ένα γλυπτό στα κλασικά πρότυπα που μας έχει συνηθίσει ο Καλευράς, ο οποίος μας χάρισε την πλειοψηφία των προτομών της πόλης. Πρόκειται για αγάλματα κλασικά ρεαλιστικής απεικόνισης με υμνητικό χαρακτήρα και τιμή προς τους ήρωες από αναπαριστούν. Ο Ευθύμιος Καούδης γεννήθηκε το 1866 στα Σφακιά της Κρήτης. Με το τέλος των Βαλκανικών πολέμων εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη, όπου και πέθανε στις 17 Δεκεμβρίου 1956. Ο Καούδης έδρασε στη Μακεδονία από το 1903 έως το 1906. Το 1916 συμμετείχε στο κίνημα Εθνικής Άμυνας, ενώ επί κυβέρνησης Βενιζέλου, του απονεμήθηκε ο βαθμός του λοχαγού. Κατά την κατοχή, για να αποφύγει τα αντίποινα από τους Βουλγάρους, έφυγε στην Κρήτη. Μετά την κατοχή, επέστρεψε στη Θεσσαλονίκη, όπου παρέμεινε έως το θάνατό του.

Η προτομή του Ηλία Δεληγιαννάκη, έργο και αυτό του 1953 του γλύπτη Κανακάκη, το οποίο και κατασκεύασε μαζί με αυτό του Βολάνη. 

Την ίδια χρονιά κατασκευάστηκε και η προτομή του Καπετάν Κώττα από την γλύπτρια Αλίκη Χατζή.Ο Καπετάν Κώττας (Κωνσταντίνος) Χρήστου γεννήθηκε το 1860 στην Φλώρινα. Στις αρχές του 1897 βγήκε στο βουνό ως αντάρτης. Η δράση και η φήμη του ήταν μεγάλη και ξεπέρασε τα σύνορα της χώρας και τα βουνά της Μακεδονίας. Στις αρχές του 1904, ο Κώττας με τους οπλαρχηγούς του μετέβησαν στην Αθήνα για να καταστρώσουν από κοινού με τους αξιωματικούς, την επίσημη έναρξη του Μακεδονικού Αγώνα. Εκεί, ο Στέφανος Δραγούμης μεσολάβησε, ώστε ο διάδοχος Κωνσταντίνος να συναντήσει τον Κώττα, ο οποίος ζήτησε την αρωγή του Ελληνικού κράτους και με την συνάντησή τους αυτή ξεκίνησε η εμπλοκή του ελληνικού κράτους στην υπόθεση της Μακεδονίας. Εκτός από την προτομή του, υπάρχει δρόμος με το όνομα του στην περιοχή του Παλαιού Σταθμού, αλλά και σε άλλους δήμους της Θεσσαλονίκης και σε πόλεις σε όλη την Ελλάδα. Τέλος, η οικία του στο χωριό όπου γεννήθηκε έχει μετατραπεί σε μουσείο. 

Η προτομή του Παύλου Γυπάρη, έργο του γλύπτη Θανάση Μηνόπουλου, τοποθετήθηκε στην πλατεία το 1976. Ο Παύλος Γύπαρης συμμετείχε σε διάφορες ένοπλες συγκρούσεις στον Μακεδονικό Αγώνα, τον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο, τον Α΄ και Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. 

Την τελευταία προτομή φιλοτέχνησε το 1954 η γλύπτρια Ναταλία Μελά, εγγονή του Παύλου Μελά, κόρη του Μιχαήλ Μελά και της Αλεξάνδρας Πεσμαζόγλου, η οποία ήταν κόρη του Ιωάννη Πεσμαζόγλου, ιδρυτή της Εθνικής Τράπεζας. Η γιαγιά της, από την πλευρά του πατέρα της, προερχόταν από το γένος Δραγούμη και ήταν αδελφή του Ίωνα Δραγούμη και κόρη του Στέφανου Δραγούμη. Φυσικά, η προτομή αυτή ανήκει στον παππού της Παύλο Μελά. Η ίδια φιλοτέχνησε και το μεγάλων διαστάσεων άγαλμα του Μελά στην πλατεία Τσιρογιάννη. Ο Παύλος Μελάς γεννήθηκε στη Μασσαλία το 1870. Ήταν γιος του Μιχαήλ Μελά και γαμπρός του πρωθυπουργού Στέφανου Δραγούμη, μιας και παντρεύτηκε την κόρη του, Ναταλία Δραγούμη, αδελφή του Ίωνα Δραγούμη. Ο Παύλος Μελάς θεωρείται ιστορικά από τους σημαντικότερους μαχητές υπέρ του Μακεδονικού Αγώνα. Για το λόγο αυτό, προς τιμήν του, δόθηκε το όνομά του σε πολλούς δρόμους, στο χωριό Μελάς της Καστοριάς και στον Δήμο Παύλου Μελά, που προέκυψε έπειτα από την ένωση των προϋπαρχόντων Δήμων Σταυρούπολης, Πολίχνης και Ευκαρπίας. Γνωστός σε όλους με το ψευδώνυμο Μίκης Ζέζας, συμμετείχε στον Μακεδονικό Αγώνα μέχρι και τις 13 Οκτωβρίου 1904, όποτε περικυκλώθηκε από οθωμανικό απόσπασμα 150 ανδρών στην Σιάτιστα και βρήκε το θάνατο κάτω από αδιευκρίνιστες συνθήκες.

Τέλος, στο κέντρο της πλατείας στέκονταν και ο ανδριάντας του Δραγούμη, έργο που φιλοτέχνησε το 1992 ο γλύπτης Γιάννης Παπάς και ήταν αυτό που ολοκλήρωσε την εικόνα με τα αγάλματα του πάρκου μαζί με ένα μικρό σιντριβάνι. Φτιαγμένο από μπρούντζο, απεικονίζει τον Δραγούμη ρεαλιστικά, με το ένα χέρι στην καρδιά, να φοράει κοστούμι και παλτό. Στη βάση του αγάλματος η περιβόητη φράση του.

«Αν τρέξουμε να σώσουμε την Μακεδονία, εμείς θα σωθούμε».

Στο πάρκο του Ξαρχάκου, στην πλευρά όπου βρίσκεται το σιντριβάνι, απέναντι από το Βασιλικό Θέατρο, στην λεωφόρο Μεγάλου Αλεξάνδρου, βρίσκεται η προτομή του Δραγούμη, έργο του γλύπτη Μιχάλη Τόμπρου. Ο Ιωάννη Δραγούμης, γνωστός σε όλους ως Ίων, γεννήθηκε στην Αθήνα στις 2 Σεπτεμβρίου του 1878 και δολοφονήθηκε στις 31 Ιουλίου 1920. Ήταν διπλωμάτης, πολιτικός και λογοτέχνης. Υπήρξε βασικός οργανωτής των ελληνικών κοινοτήτων κατά τον Μακεδονικό αγώνα. Υποστήριξε τη δημιουργία ενός πολυεθνικού ελληνικού κράτους, εκφραζόμενος από το 1908 εναντίον της Μεγάλης Ιδέας. Πρωταγωνίστησε στο γλωσσικό κίνημα του δημοτικισμού, ενώ με το συγγραφικό του έργο άσκησε σημαντική επιρροή στη διαμόρφωση της ελληνικής ιδεολογίας των αρχών του εικοστού αιώνα. Δολοφονήθηκε στην περιοχή Αμπελοκήπων της Αθήνας, από Βενιζελικό στρατιωτικό σώμα ασφαλείας. Γνωστή και ενδιαφέρουσα για την εποχή εκείνη, αλλά και μέχρι σήμερα, η ερωτική του ζωή, μιας και διατηρούσε σχέση με την Πηνελόπη Δέλτα και αργότερα με την ηθοποιό Μαρίκα Κοτοπούλη, με την οποία παρέμεινε μέχρι τη δολοφονία του.

Οι προτομές από την Κυριακή, που θα γίνουν τα αποκαλυπτήρια τους, θα αποτελούν και πάλι κομμάτι της πόλης. Λέγεται πως θα επιστρέψουν στην πλατεία Μακεδονομάχων, αλλά αυτή είναι μια ιστορία που ως φαίνεται – και ενώ το μετρό δεν λέει να τελειώσει – δεν θα μας απασχολήσει στο πολύ κοντινό μέλλον.