Άγνωστες πτυχές από την ιστορία 16 αιώνων του Ι.Ν Αγ. Δημητρίου

Η Θεσσαλονίκη φοράει τα γιορτινά της με τον διπλό εορτασμό της 26ης Οκτωβρίου για την απελευθέρωση της πόλης από τον τουρκικό ζυγό, αλλά και για τον πολιούχο της, τον Άγιο Δημήτριο.

Με αφορμή λοιπόν τη σημερινή ημέρα πάμε να ξετυλίξουμε το κουβάρι γύρω από την ιστορία του ιστορικού Ιερού Ναού της πόλης, κάποια στοιχεία που ίσως να μην γνώριζες γι’ αυτόν.

Ο Ιερός Ναός του Αγίου Δημητρίου χτίστηκε 100 χρόνια μετά από το μαρτύριο του Αγίου, περίπου στα μέσα του 5ου αιώνα στο χώρο που βρισκόταν το «στάδιο» όπου γίνονταν μονομαχικοί αγώνες.

Σ’ αυτό το στάδιο δηλαδή που μονομάχησε κι ο πιστός μαθητής του Αγίου Δημητρίου, ο Νέστορας και κατατρόπωσε τον Λυαίο.

Όταν ορίστηκε ο χριστιανισμός επίσημη θρησκεία του κράτους, οι Θεσσαλονικείς οικοδόμησαν ένα μικρό τρίκλιτο ναό πάνω από ένα ρωμαϊκό λουτρό στο οποίο μαρτύρησε ο Αγιος το 303 μ.Χ. από όπου μάλιστα άρχισε να αναβλύζει μύρο. Καθώς αποδείχτηκε πως το μύρο είχε ιαματικές ιδιότητες, η φήμη του Αγίου εξαπλώθηκε σε όλο το χριστιανικό κόσμο κι έτσι κατέφταναν συνεχώς προσκυνητές από όλα τα μέρη της γης για να προσευχηθούν και να θεραπευτούν, καθιστώντας τον Ιερό Ναό κέντρο παγκόσμιου ενδιαφέροντος.

Μέσα από την επίσημη ιστοσελίδα του Ιερού Ναού διαβάζουμε σχετικά με το ιστορικό του:

Ο Ι. Ναός του Αγίου Δημητρίου χτίστηκε στα μέσα του 5ου αιώνα (413), πάνω στον τόπο του μαρτυρίου του Αγίου, από τον έπαρχο του Ιλλυρικού Λεόντιο, ο οποίος θεραπεύθηκε από ανίατη ασθένεια. Στο χώρο αυτό βρισκόταν το «στάδιο» όπου γίνονταν μονομαχικοί αγώνες.

Σ’ αυτό το στάδιο μονομάχησε ο πιστός μαθητής του Αγίου Δημητρίου, Νέστορας, και κατατρόπωσε τον Λυαίο. Ολόκληρο το ισόγειο συγκρότημα του αρχαίου λουτρού, όπου ήταν φυλακισμένος ο Άγιος, διατηρήθηκε και διασκευάσθηκε σε κρύπτη του ναού, η οποία έγινε για αιώνες και παραμένει κέντρο λατρείας.

Ο αρχιτεκτονικός ρυθμός του ναού είναι πεντάκλιτη βασιλική με εγκάρσιο (κάθετο) κλίτος, διπλά υπερώα (γυναικωνίτες) και μακρές διπλές κιονοστοιχείες. Στην πορεία του χρόνου υπέστη δύο φορές καταστροφή, σε μεγάλο μέρος, από πυρκαγιά τον 7ο αιώνα (μεταξύ 629 και 639) και στις 5 και 6 Αυγούστου το 1917. Επίσης, υπέστη πολλές καταστροφές και λεηλασίες κατά την άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Σαρακηνούς το 904 και από τους Νορμανδούς το 1118. Το διάστημα 1493-1912 μετατράπηκε σε τζαμί από τους Τούρκους.

Η μεγάλη πυρκαγιά του 1917 μετέβαλε σχεδόν σε ερείπια τον ιστορικό Ναό και οι αναστηλωτικές εργασίες που τον αποκατέστησαν στην αρχική του μορφή διήρκησαν έως το 1948. Από τότε λειτουργεί κανονικά και αποτελεί ως μνημείο τέχνης ένα από τα πλέον υπέροχα χριστιανικά μνημεία της ελληνικής ανατολής.

Καταστροφές, λεηλασίες και… μετακόμιση

Η Βασιλική στεκόταν εκεί μέχρι και τα χρόνια του αυτοκράτορα Ηρακλείου. Στην πορεία του χρόνου όμως υπέστη πολλές καταστροφές και λεηλασίες κατά την άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Σαρακηνούς το 904 και από τους Νορμανδούς το 1118. Κατά τη λεηλασία των Νορμανδών, τα λείψανα του Αγίου μεταφέρθηκαν στην Ιταλία από καλόγερους που ήθελαν να τα διασώσουν. Το 13ο αιώνα ο ναός επισκευάστηκε και ανακαινίστηκε. Την εποχή εκείνη χτίστηκε και το παρεκκλήσι του Αγίου Ευθυμίου στην νοτιοανατολική πλευρά του ναού του Αγίου Δημητρίου από το Μιχαήλ Γλαβά Ταρχανειώτη, σύμφωνα με την επιγραφή που βρίσκεται στο παρεκκλήσι. Το 1430 κατά την άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Οθωμανούς, ο ναός δέχτηκε μια ακόμα πιο βάναυση λεηλασία, σε σημείο που οι τοίχοι του έμειναν σχεδόν γυμνοί.

Το 1493 η εκκλησία μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τέμενος με το όνομα Κασημιέ Τζαμί και παρέμεινε Τζαμί ως την απελευθέρωση της πόλης το 1912. Τα χρόνια εκείνα και για 4 αιώνες η λατρεία του Αγίου άλλαξε τόπο. Ένας παραθαλάσσιος ναός, μία ξυλόγλυπτη τρίκλιτη βασιλική που χτίστηκε στα τέλη του 13ου-αρχές 14ου αι. στη θέση της σημερινής Μητρόπολης, τιμήθηκε στο όνομα του Αγίου Δημητρίου. Μεταφέρθηκαν εκεί η περίφημη εικόνα του Αγίου (είχε ζωγραφιστεί όσο ζούσε) και πολλά κειμήλια. Ο ναός εκείνος κάηκε στη μεγάλη πυρκαγιά του 1890. Δυστυχώς, αυτές οι καταστροφές δεν ήταν οι μόνες.

Η μεγάλη πυρκαγιά της 17ης Αυγούστου το 1917 που κατέστρεψε τα 2/3 της πόλης σχεδόν αφάνισε το μνημείο λίγο μετά την απελευθέρωση. Αμέσως άρχισαν οι αναστηλωτικές εργασίες από το Γεώργιο Σωτηρίου που ανέλαβε την ανασκαφική έρευνα της βασιλικής και τους αρχιτέκτονες Αριστοτέλη Ζάχο και Λορέντζο Θανόπουλο οι οποίοι ξεκίνησαν τις εργασίες αποκατάστασης του μνημείου, που διήρκεσαν περίπου τριάντα χρόνια, αφού διακόπηκαν το 1938 και ξανάρχισαν το 1946. Τελικά, ο Ναός αναστηλώθηκε και παραδόθηκε στους πιστούς στις 26 Οκτωβρίου του 1949, την ημέρα της γιορτής του Αγίου.

Η σημερινή εκκλησία εγκαινιάστηκε το 1958, ενώ λίγο αργότερα το 1978 τα λείψανα του Αγίου επέστρεψαν από το αββαείο του Αγίου Λαυρεντίου στο Κάμπο της Ιταλίας και τοποθετήθηκαν σε μια αργυρή λάρνακα όπου φυλάσσονται ως σήμερα.

O αύλειος χώρος

Η αυλή που βρίσκεται μπροστά, στη δυτική πλευρά του ναού, πριν από την πυρκαγιά του 1917 έφερε πύλη και υπολείμματα του αρχαίου σταδίου. Σήμερα το μόνο που έμεινε είναι η μεγάλη μαρμάρινη στρογγυλή λεκάνη της φιάλης του αγιασμού, που αρχικά ήταν περιστοιχισμένη από οκτώ μαρμάρινους κίονες, η οποία είναι στολισμένη εξωτερικά με ραβδώσεις και κατασκευάσθηκε την τελευταία περίοδο του Βυζαντίου.

Στο χώρο της αυλής υπάρχει επίσης ο τάφος και η προτομή του μακαριστού Μητροπολίτου Θεσσαλονίκης Παντελεήμονος του Β’ (1925-2003), ο οποίος επανέφερε επί των ημερών του τα ιερά λείψανα του Αγίου Δημητρίου στη Θεσσαλονίκη.

Ο Νάρθηκας

Εισερχόμενοι στο νάρθηκα, το πρώτο μέρος κατά την είσοδό μας στο ναό, αντικρίζουμε πρώτα το μεγάλο προσκυνητάρι με την εικόνα της Παναγίας της Ιεροσολυμίτισσας. Είναι αντίγραφο της εικόνας που βρίσκεται πάνω από τον τάφο της Παναγίας στη Γεσθημανή. Φιλοτεχνήθηκε σε ανάμνηση της επίσκεψης στο ναό και του μεγάλου προσκυνήματος, το 1992 και το 2002.

Ο νάρθηκας φωτίζεται από ένα τρίλοβο παράθυρο στη δυτική πλευρά. Στο νότιο τμήμα υπάρχει κλιμακοστάσιο για τα υπερώα, ενώ στο βόρειο υπάρχει ενσωματωμένο ένα τμήμα του ρωμαϊκού λουτρού, στην κορυφή του οποίου δημιουργήθηκε το κωδωνοστάσιο. Στο βορειοδυτικό τμήμα υπάρχει τοιχογραφία με τη Σταύρωση του 11ου αιώνα.

Επικοινωνεί με τον κυρίως ναό με τρίβηλο, δηλαδή επιβλητικό τρίλοβο άνοιγμα, και με δύο πλάγια τοξωτά ανοίγματα. Οι δύο κίονες αποτελούνται από πράσινο θεσσαλικό μάρμαρο και θεοδοσιανά κιονόκρανα με πολυποίκιλη ένθετη διακόσμηση των τόξων.

Η Λάρνακα με τα Ιερά Λείψανα του Αγίου Δημητρίου

Στη μέση περίπου του ναού, κοντά στην αριστερή κιονοστοιχία του κεντρικού κλίτους, βρισκόταν ένα εξαγωνικό κιβώριο –υπάρχουν αποτυπώματα στο δάπεδο – όπου μετά από ενύπνια και οράματα ευσεβών Θεσσαλονικέων, δημιουργήθηκε η πίστη ότι κάτω από αυτό βρισκόταν το «Πανάγιο λείψανο» του Μεγαλομάρτυρος Αγίου Δημητρίου. Καταστράφηκε από επιδρομή των Σαρακηνών το 904 μ.X., όπως και ο τάφος του Αγίου από τους Νορμανδούς το 1118.

Σήμερα έχει κατασκευαστεί νέο μαρμάρινο κιβώριο, εντός του οποίου βρίσκεται η περικαλλής αργυρά λάρνακα με τα Χαριτόβρυτα λείψανα του Αγίου Δημητρίου, τα οποία αποτελούν πηγή ευλογίας, θαυμάτων και ευεργεσιών, όχι μόνο για τους ευσεβείς Θεσσαλονικείς, αλλά και για όλους τους προσκυνητές του Μεγαλομάρτυρος Αγίου Δημητρίου του Μυροβλύτου.

Αποτελεί το σημαντικότερο, πολυτιμότερο και ιερότερο σημείο του προσκυνήματος στον Ι. Ναό.

Τα παρεκκλήσια του Ναού

Τo παρεκκλήσιο του Τάφου

Δίπλα μας ακριβώς βρίσκεται η είσοδος για το λεγόμενο παρεκκλήσιο του τάφου του Αγίου Δημητρίου. Πρόκειται περί κτίσματος δημόσιου λουτρού της ρωμαϊκής εποχής που κατεδαφίστηκε κατά την ανέγερση του ναού. Εδώ μεταφέρθηκε ο τάφος του Αγίου Δημητρίου, ο οποίος αρχικά βρισκόταν κάτω από την Αγία Τράπεζα στο Ιερό Βήμα. Αργότερα, πιθανότατα για λόγους λειτουργικότητας του χώρου, για να εξυπηρετούνται οι ανάγκες των πιστών που ήθελαν να προσκυνούν τον τάφο του Μάρτυρος, μεταφέρθηκε στο κιβώριο στο κεντρικό κλίτος και στη συνέχεια, όταν ο ναός μετατράπηκε σε τζαμί, στο σημείο που βρίσκεται σήμερα.

Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας ο χώρος ήταν υπό τον έλεγχο των Τούρκων και όσοι Χριστιανοί πήγαιναν να προσκυνήσουν πλήρωναν πάντοτε για να τούς επιτραπεί η προσκύνηση.

Τo παρεκκλήσιο του Αγίου Ευθυμίου

Στο νοτιοανατολικό τμήμα του εγκάρσιου κλίτους, δεξιά του ιερού βήματος, είναι το παρεκκλήσιο του Αγίου Ευθυμίου. Ανήκει στο τέλος του 13ου αιώνα, με κύρια χαρακτηριστικά του, εκτός από την αρχιτεκτονική του, και τον θαυμάσιο αγιογραφικό διάκοσμο, δείγμα της αναγεννήσεως της εποχής των Παλαιολόγων στη Θεσσαλονίκη.

Σύμφωνα με βάσιμες απόψεις, τις τοιχογραφίες του παρεκκλησίου φιλοτέχνησε ο περίφημος Θεσσαλονικέας αγιογράφος Μανουήλ Πανσέληνος. Οι τοιχογραφίες έγιναν το 1303 και παρουσιάζουν μεγάλες ομοιότητες με εκείνες του Πρωτάτου των Καρυών του Αγίου Όρους, που έγιναν από τον Πανσέληνο στο χρονικό διάστημα από το 1282 μέχρι το 1328.

Επιγραφή που υπάρχει κατά μήκος του βορείου τείχους αποδίδει την ανακαίνιση και τοιχογράφηση του ναϋδρίου σε χορηγία του πρωτομάστορος Μιχαήλ και της συζύγου του, η οποία καταγόταν από το γένος των Κομνηνών.

Το φρέαρ (πηγάδι) του Αγιάσματος

Βρίσκεται μπροστά στον αριστερό πεσσό του Ιερού Βήματος και διαμορφώθηκε αργότερα κατάλληλα με μεταγενέστερο μαρμάρινο κιβώριο. Το φρέαρ αυτό αποτέλεσε τον πρώτο τάφο του Αγίου Δημητρίου, διότι μέσα σ’ αυτό ερρίφθη το σώμα του Αγίου μετά τον λογχισμό του, από τους μαθητές του, για να μην καταστραφεί και εξαφανιστεί από τους ειδωλολάτρες.

Ανά τους αιώνες αναβλύζει συνεχώς αγίασμα, το οποίο αρχικά μεταφερόταν με σωλήνες – αγωγούς στις κόγχες της Κρύπτης, σε ειδικές μαρμάρινες λεκάνες, μέχρι της εμφανίσεως του μύρου. Σήμερα το αγίασμα διοχετεύεται σε ειδική μαρμάρινη κρήνη (βρύση) που υπάρχει αριστερά του φρέατος, για ευλογία και αγιασμό των ευλαβών προσκυνητών.

Η κρύπτη

Η είσοδος της κρύπτης βρίσκεται δίπλα από τον δεξιό πεσσό του ιερού βήματος και οδηγεί στο χώρο εκείνο που σύμφωνα με την παράδοση φυλακίσθηκε, μαρτύρησε και τάφηκε ο Άγιος Δημήτριος. Πρόκειται για το ανατολικό τμήμα του μεγάλου ρωμαϊκού λουτρού που βρισκόταν κοντά στην αγορά και το στάδιο για την εξυπηρέτηση των αθλητών.

Σήμερα κάτω από το ιερό βήμα βρίσκεται ο κεντρικός χώρος της κρύπτης, η οποία κρύπτη ήταν και αποτελεί μέχρι σήμερα λατρευτικό χώρο, με κέντρο το Ναΰδριο που υπάρχει αριστερά καθώς κατεβαίνουμε και που πιθανότατα είναι και ο τόπος όπου ακριβώς μαρτύρησε ο Άγιος.

Το μαρμάρινο Κιβώριο που βρίσκεται στο κέντρο της κρύπτης είναι το σημείο όπου έρρεε το αγίασμα και το μύρο, από αγωγούς που ξεκινούσαν από το φρέαρ και από το κιβώριο του Αγίου, καταλήγοντας στη μαρμάρινη φιάλη, η βάση της οποίας φαίνεται μπροστά από το Κιβώριο.

Στο χώρο εκτίθενται διάφορα αγγεία, πήλινα, γυάλινα ή μεταλλικά, όπου συνέλεγαν οι πιστοί το αγίασμα και το μύρο. Σε χαρακτηριστηκά σημεία της κρύπτης υπάρχουν υπολείμματα τοιχογραφιών, επιγραφές και γλυπτά που προέρχονται κυρίως από το ναό του 5ου αιώνα και τα οποία μαρτυρούν την ιστορία του Ναού του Αγίου Δημητρίου και το μεγαλείο της τιμής του Μυροβλύτη και Προστάτη Αγίου της Θεσσαλονίκης και όλης της οικουμένης.

Μια διαφορετική άποψη για το χώρο μαρτυρίου

Στην ιστοσελίδα theseekdromi.gr διαβάζουμε: Αξίζει να αναφερθεί πως έχει διατυπωθεί και μια διαφορετική άποψη πως ο χώρος του μαρτυρίου του Αγίου Δημητρίου ίσως να είναι Η Κατακόμβη Αγίου Ιωάννη πλησίον της Αγίας Σοφίας . Η εκτίμηση αυτή εκφράστηκε από τον αρχιτέκτονα Πέτρο Δεβολή, που το 1991 ανέλαβε την αποκατάσταση του ναού, κάνοντας τη διαπίστωση ότι ο χώρος πληρεί όλες τις προϋποθέσεις για να θεωρήσουμε ότι εκεί ήταν ο τόπος μαρτυρίου του Αγίου Δημητρίου.

Ο Πέτρος Δεβολής εκτιμά ότι κοντά στον ναό δεν θα μπορούσε να υπάρξει στάδιο, λόγω της μορφολογίας του εδάφους.

Διαπιστώνει ότι η κρύπτη του Αγίου Ιωάννη ήταν ρωμαϊκός θερμαντήρας λουτρού που εξυπηρετούσε το στάδιο, ενώ μεταγενέστερη τοιχογραφία στο χώρο απεικονίζει τον Άγιο Δημήτριο.

Το εξάγωνο κτίσμα που βρίσκεται παραπλεύρως και επικράτησε να ονομάζεται «βαπτιστήρι» φαίνεται ότι κτίστηκε εξαρχής ως χριστιανικό βαπτιστήριο με την κολυμβήθρα στο μέρον και όχι ως Νυμφαίο όπως είχε υποστηριχθεί.

Ο Πέτρος Δεβολής μελετώντας τα ερείπια του κτιρίου καταλήγει στο συμπέρασμα πως η μεν κολυμβήθρα μετασκευάστηκε σε «κιβώριο» είδος κενοταφίου που περιείχε το λύθρο (κιβωτίδιο μεαποξηραμένο αίμα), το δε κτίριο μετατράπηκε από βαπτιστήριο σε ναό.

Γράφει ο Πέτρος Δεβολής: «Ένα τόσο μεγαλεπήβολο μνημείο την περίοδο αυτή με όλα τα συγγνωστά χαρακτηριστικά του τόπου που φυλακίστηκε και μαρτύρησε ο Άγιος Δημήτριος, όπως περιγράφονται στα Μαρτυρολόγια, σε συνδυασμό με τη σύνδεσή του με τη βασιλική του Θεάτρου-Σταδίου, δεν αφήνει αμφιβολίες ότι όλο το συγκρότημα ήταν αφιερωμένο στη μνήμη του, η βασιλική στο όνομά του και το Βαπτιστήριο ως δοξαστικός ταφικός χώρος (φύλαξης του ιερού Λύθρου του Αγίου) με την Κρύπτη χώρο φυλάκισης και μαρτυρίου του. Η έννοια του τίτλου της Καταφυγής ήταν βέβαια επίκτητη, γιατί ενδεχομένως ο χώρος αυτός εκτός από ναός χρησίμευε παράλληλα και ως άσυλο».

Η επαναφορά των Ιερών Λειψάνων στη Θεσσαλονίκη

Στην επίσημη ιστοσελίδα του Ιερού Ναού διαβάζουμε:

Αμέσως μετά τη δημοσίευση της ειδήσεως ότι εντοπίσθηκε το ιερό λείψανο του Αγίου Δημητρίου ο Παναγιώτατος Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης κ.κ. Παντελεήμων ο Β’ έσπευσε να συγκεντρώσει πληροφορίες από ειδικούς επιστήμονες που ασχολούνται με παρόμοια προβλήματα γύρω από τη γνησιότητα των ιερών λειψάνων. Γεγονός πάντως είναι ότι η μεσιτεία του Μεγαλομάρτυρα και η συνεχής πρόσκληση και προσταγή του προς τα όργανα της θείας Προνοίας έδωσαν τους αναμενόμενους καρπούς. Ο Παναγιώτατος, αφού έλαβε την έγκριση του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως και της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος, μετέβη προσωπικά στην Ιταλία και παρακάλεσε τον Επίσκοπο του Φάνο, Κωνστάντιο Μίτσι, να δεχθεί να επιστρέψει το ι. λείψανο του Αγίου Δημητρίου στην πόλη του. Ο Επίσκοπος Φάνο, μπροστά σ’ αυτό το δίκαιο αίτημα του Παναγ. Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης και στην επιθυμία ασφαλώς του Αγίου να επιστρέψει στην αγαπημένη Του Θεσσαλονίκη, έδωσε τη συγκατάθεσή του. Έμενε τώρα να δεχθούν και οι κάτοικοι του Σάν Λορέντζο. Χωρίς κανένα δισταγμό ο Παναγιώτατος πήγε στο ναό του Σάν Λορέντζο όπου οι κάτοικοι με επικεφαλής τον Επίσκοπο, τον Δήμαρχο και τους ιερείς τον περίμεναν. Με πειστικότητα και ενθουσιασμό ο Παναγιώτατος Μητροπολίτης μας, αλλά και με την πεποίθηση ότι εξέφραζε την επιθυμία, όχι μόνο των κατοίκων της μαρτυρικής Θεσσαλονίκης, αλλά και του προστάτου της Αγίου, διατύπωσε στη συνέχεια το δίκαιο αίτημα, που έγινε αποδεκτό με συγκίνηση απ’ όλους. Το ότι ήταν θέλημα του Θεού και του Αγίου να αξιωθεί η Θεσσαλονίκη να τον δεχτεί πάλι στους κόλπους της, φάνηκε καθαρά κι απ’ τον διάλογο που ακολούθησε ανάμεσα στον Παναγιώτατο Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης κ.κ. Παντελεήμονα και τους κατοίκους του Σάν Λορέντζο, οι οποίοι δέχθηκαν να στερηθούν το ι. λείψανο του Αγίου που για εκατοντάδες χρόνια φιλοξένησαν στον I. Ναό τους.

Την άλλη κιόλας μέρα σε επίσημη τελετή ο Παναγιώτατος Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης παρέλαβε την τιμία κάρα του Αγίου Δημητρίου, ενώ τα δάκρυα των Λαυρεντίνων που την αποχαιρετούσαν έσμιγαν με τα δάκρυα της συγκινήσεως και ανέκφραστης χαράς του Παναγιωτάτου και των συνοδών του για το ίδιο γεγονός.

Στις 23 Οκτωβρίου 1978 η τιμία κάρα έφθασε με πομπή στην Θεσσαλονίκη όπου ο λαός την υποδέχθηκε με πρωτοφανή και δίκαιο ενθουσιασμό και με μεγάλη συγκίνηση. Οι στιγμές υπήρξαν μεγαλειώδεις. Με θριαμβευτική πομπή κλήρου και λαού, το ιερό λείψανο του Αγίου επέστρεφε στην πόλη Του, για να βρίσκουν οι Θεσσαλονικείς και πάλι καταφυγή στην διαιώνια και πανίσχυρη προστασία του πολιούχου τους.

Στις 29 Δεκεμβρίου 1978, ο Οικουμενικός Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως κ.κ. Δημήτριος με επιστολή του προς τον Παναγιώτατο Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης τον συνέχαιρε εγκάρδια για την επαναπόκτηση της τιμίας κάρας και ευχόταν ολόψυχα στον Θεό να βοηθήσει στην απόκτηση και των άλλων ι. λειψάνων του Μεγαλομάρτυρα.

Το 1980 συμπληρώθηκαν 1700 χρόνια από την γέννηση του Αγίου Δημητρίου.Αυτόν ακριβώς το χρόνο και μάλιστα στις 10 Απριλίου, την Πέμπτη της Διακαινησίμου, ο Επίσκοπος Φάνου Κωνστάντιο Μίτσι μετά από συγκινητικές τελετές, παρέδωσε τα υπόλοιπα ιερά λείψανα του Αγίου Δημητρίου στον Παναγιώτατο Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης που συνοδευόταν από τον εκπρόσωπο του Οικουμενικού Πατριαρχείου Θεοφιλέστατο Επίσκοπο Κρατείας κ.κ. Γεννάδιο και τον Πρωτοσύγκελλο της Ιεράς Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης Αρχιμανδρίτη κ. Παντελεήμονα Καλπακίδη.

Την επομένη ημέρα ο Παναγιώτατος συνοδευόμενος και από τον εφημέριο του Σάν Λορέντζο Αιδεσιμολογιώτατο Αράλντο Αντζελόνι Λίνο Ρίτσι, αντιπρόσωπο της Εκκλησιαστικής επαρχίας Φάνο και Πέργκολα, τον δήμαρχο κ. Ρεράτο Ρίτζι και τον Ειρηνοδίκη του Σάν Λορέντζο, έφτασαν στο αεροδρόμιο του Ελληνικού με το μεγαλύτερο μέρος των ιερών λειψάνων του Αγίου Δημητρίου. Έξι μεγάλα τεμάχια ι. λειψάνων κράτησαν στο Σάν Λορέντζο. Στο αεροδρόμιο υποδέχθηκε τα τίμια λείψανα και τον Παναγιώτατο με την συνοδεία του ο Πρωτοπρεσβύτερος κ. Δημήτριος Βακάρος, Γενικός Αρχιερατικός Επίτροπος της Ιεράς Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης και εκπρόσωποι του Τύπου.

Το Σάββατο στις 12 Απριλίου η πομπή ξεκίνησε απ’ την Αθήνα και στίς 17:30 έφθασε στη γέφυρα του Γαλλικού ποταμού έξω από την Θεσσαλονίκη, όπου υποδέχθηκαν τα ιερά λείψανα του Αγίου Δημητρίου, ο Ὑπουργός Βορείου Ελλάδος κ. Ν. Μάρτης, ο Νομάρχης Θεσσαλονίκης κ. Τσάκωνας, ο Υποστράτηγος κ. Παπαναστασίου ως εκπρόσωπος του Γ’ Σώματος Στρατού, ο Επιθεωρητής Χωροφυλακής Βορείου Ελλάδος, άλλοι εκπρόσωποι πολιτικών και στρατιωτικών αρχών και πλήθος κληρικών και πιστών, ενώ συγχρόνως τα πλοία στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης σφύριζαν πανηγυρικά και οι καμπάνες των Εκκλησιών χτυπούσαν χαρμόσυνα.

Η ιερή πομπή περνώντας από τις οδούς 26ης Οκτωβρίου, ‘Εγνατίας, Βενιζέλου και Αγίου Δημητρίου, έφθασε στον ιστορικό ναό του Πολιούχου Αγίου Δημητρίου όπου τα τίμια λείψανα του Αγίου υποδέχθηκαν οι Μητροπολίτες Λαγκαδά κ. Σπυρίδων, Καλαμαριάς και Νέας Κρήνης κ. Προκόπιος, Πολυανής και Κιλκισίου κ. Αμβρόσιος, Τυρολόης και Σερεντίου κ. Παντελεήμων, οι Υφυπουργοί Οικονομικών κ. Μποκοβός, Συγκοινωνιών κ. Μούτσιος, Βουλευτές, ο Δήμαρχος Θεσσαλονίκης κ. Παπαδόπουλος, αντιπροσωπείες αξιωματικών των ‘Ενόπλων Δυνάμεων και των Σωμάτων Ασφαλείας, Μακεδονομάχοι με παραδοσιακές εθνικές στολές, η Βυζαντινολόγος–Αρχαιολόγος δρ. Μαρία Θεοχάρη, Καθηγητές Πανεπιστημίου, εκπρόσωποι ιδρυμάτων, πολιτιστικών συλλόγων, οργανισμών, συνδέσμων συνδικάτων και αδελφοτήτων και πλήθη ορθοδόξων πιστών. Παράλληλα οι φιλαρμονικές του Στρατού, της Χωροφυλακής και του Δήμου απέδιδαν τιμές, ενώ νεάνιδες έραιναν με άνθη, και οι καμπάνες χτυπούσαν χαρμόσυνα ευαγγελίζοντας τη μεγάλη χαρά της πόλης για την επιστροφή του πολιούχου και προστάτη της, ενδόξου Μεγαλομάρτυρα Δημητρίου.

Στον πανηγυρικό Εσπερινό που ακολούθησε χοροστάτησαν εκτός από τον Παναγιώτατο Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης κ.κ. Παντελεήμονα, οι Αρχιερείς Λαγκαδά κ. Σπυρίδων, Καλαμαριάς και Νέας Κρήνης κ. Προκόπιος, Πολυανής και Κιλκισίου κ. Αμβρόσιος, Τυρολόης και Σερεντίου κ. Παντελεήμων, τακτικός Καθηγητής του Πανεπιστημίου. Έλαβαν ακόμη μέρος πολλοί ιερείς και διάκονοι, ενώ πλήθη ορθοδόξων πιστών παρακολουθούσαν με πίστη και κατάνυξη την ι. ακολουθία. Κατά την διάρκεια του Μεγάλου αυτού Εσπερινού, ο Παναγιώτατος Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης κ.κ. Παντελεήμων εξεφώνησε εμπνευσμένο λόγο, την πιο εύγλωττη αλλά και επισημότερη έκφραση της ιστορικής εκείνης στιγμής τόσο για την Ορθόδοξη Εκκλησία όσο και για τους Θεσσαλονικείς, οι οποίοι πανηγύριζαν την επαναφορά των ιερών λειψάνων του προστάτη και πολιούχου τους Αγίου Δημητρίου στον τόπο του μαρτυρίου του.

Τα ψηφιδωτά

Από την πυρκαγιά του 1917 σώθηκαν μόνο έντεκα ψηφιδωτά, από τον 5ο ως τον 9ο αιώνα. Βρίσκονται στην ανατολική όψη του τοίχου που χωρίζει το νάρθηκα από τον κυρίως ναό και στους δύο μεγάλους πεσσούς του ιερού βήματος.

Στο επάνω μέρος του δυτικού τοίχου του νότιου εσωτερικού κλίτους, εικονίζεται σε βάθρο ο Άγιος Δημήτριος, όρθιος σε στάση δέησης. Από δεξιά μια γυναίκα φέρνει το παιδί της στον Άγιο, ενώ αριστερά διασώζονται τα πόδια ενός δεύτερου παιδιού. Η σκηνή παριστάνει αφιέρωση παιδιών στον Άγιο και είναι ψηφιδωτό του 5ου αιώνα.

Στην αντίθετη θέση, στο βόρειο εσωτερικό κλίτος, υπάρχει ψηφιδωτό που εικονίζει έναν άγγελο με σάλπιγγες να σκύβει προς τον Άγιο. Η παράσταση αυτή του 5ου αιώνα δε διασώζεται ακέραια. Δίπλα στον άγγελο διασώζονται τα φτερά ενός δεύτερου αγγέλου.

Δίπλα στον τάφο του Λουκά Σπαντούνη, στο δυτικό τοίχο του εσωτερικού κλίτους, υπάρχει ψηφιδωτό του 7ου αιώνα με τον Άγιο Δημήτριο ανάμεσα σε τέσσερις κληρικούς μπροστά στις επάλξεις των τειχών της πόλης.

Στο νοτιοανατολικό πεσσό: Στη βόρεια πλευρά του εικονίζεται ο Άγιος ανάμεσα σε έναν επίσκοπο κι έναν έπαρχο, μπροστά στα τείχη της πόλης. Πρόκειται για την τρίτη πολιορκία από τους Σλάβους στις αρχές του 7ου αιώνα. Το ψηφιδωτό στην ανατολική πλευρά του παριστάνει τον Άγιο κι ένα διάκονο τον οποίο ο Άγιος περιβάλλει με τα δυο του χέρια. Ο ιερωμένος που εικονίζεται είναι ο διάκονος που φρόντισε για την ανοικοδόμηση του ναού μετά την καταστροφή του το 629-634. Στη δυτική πλευρά του εικονίζεται μπροστά από τοίχο ο Άγιος Σέργιος σε στάση δέησης.

Στο βορειοανατολικό πεσσό: Στη δυτική πλευρά του πάνω από το πηγάδι του αγιάσματος, υπάρχει ψηφιδωτό του Αγίου Γεωργίου με δύο παιδιά που έχουν τα χέρια τους σε στάση προσφοράς (5ος-6ος μ.Χ.). Σύμφωνα με γραπτή επιγραφή στο άνω μέρος του ψηφιδωτού απεικονίζεται ο Άγιος Γεώργιος. Τα παιδιά, ντυμένα με χλαμύδα που δείχνει αρχοντική καταγωγή, απλώνουν σε ικεσία τα χέρια τους. Στην ανατολική του πλευρά εικονίζεται ο Άγιος Δημήτριος δεόμενος. Το κεντρικό τμήμα της παράστασης είναι κατεστραμμένο. Στη νότια πλευρά του εικονίζεται η Παναγία σε στάση δέησης με στρατιωτικό Άγιο (Άγιος Θεόδωρος). Στο επάνω τμήμα υπάρχει προτομή του Χριστού που ευλογεί (9ος αιώνας).

Εντοίχια ψηφιδωτά του ναού που κάηκε το 1917, βρίσκονται στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού. Σε ψηφιδωτό της βόρειας κιονοστοιχίας ο Άγιος εικονίζεται σε στάση δέησης, ενώ αριστερά και δεξιά διασώθηκαν δύο μορφές που δέονται μαζί του. Επίσης βρέθηκε στα ερείπια της εκκλησίας ψηφιδωτό με παγόνι. Χρονολογούνται και τα δύο στον 5ο και 6ο αιώνα. Στο μουσείο βρίσκεται ακόμη τμήμα από τη διακόσμηση των εσωτερικών τοίχων με μαρμάρινες πλάκες του 7ου αιώνα (μία σύνθεση με πολύχρωμα μάρμαρα που δημιουργούσαν γεωμετρικά και φυτικά σχέδια.

Τοιχογραφίες

Η σημαντικότερη και παλαιότερη αγιογραφία του Αγίου βρίσκεται στο νότιο τοίχο του ναού και είναι κατεστραμμένη από μεγάλο τοξωτό άνοιγμα. Στο αριστερό της τμήμα εικονίζεται ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός έφιππος με στρατιωτική ακολουθία (685-695 και 705-711). Η τοιχογραφία αυτή ιστορικού περιεχομένου είναι του 8ου αιώνα.

Στον πρώτο από τα δυτικά πεσσό της νότιας κιονοστοιχίας του κεντρικού κλίτους και στη δυτική του όψη εικονίζεται ο αρχιεπίσκοπος Γρηγόριος Παλαμάς με τον Ιωάννη τον ΣΤ΄ Κατακουζηνό που είχε γίνει μοναχός με το όνομα Ιωάσαφ.

Στο δεύτερο πεσσό από δυτικά της ίδιας κιονοστοιχίας στη νότια όψη του ναού, υπάρχει η παράσταση του Οσίου Λουκά του Στειριώτη (11ος αιώνας).

Στη νότια παραστάδα του τριβήλου διακρίνει κανείς την αλληγορική σκηνή του ανθρώπου που κυνηγιέται από ένα μονόκερω, ενώ στη βόρεια τα πασχάλια των ετών 1474-1493.

Τοιχογραφίες που μιμούνται ορθομαρμάρωση διατηρούνται στους τοίχους των πλαγίων κλιτών της εκκλησίας.

*πληροφορίες

Ιερός Ναός Αγίου Δημητρίου Πολιούχου Θεσσαλονίκης

Ο Χάρτης της πόλης: Άγιος Δημήτριος – Parallaxi, Νένα Καζαντζίδου

Η κρύπτη του αγίου Δημητρίου και το «μυστικό» της κατακόμβης του αγίου Ιωάννη – Θάνος Χερχελετζής

«Ο Άγιος Γεώργιος με τα δύο παιδιά». Ι.Μ.Θ. – Ι.Ν. Αγίου Δημητρίου Πολιούχου Θεσσαλονίκης.