Αρχαιότητες: Ώρα να στρέψουμε το βλέμμα της πόλης προς τα κάτω

Λέξεις: Χρύσα Νάνου

Δεκατρία χρόνια αρχαιολογικής έρευνας, περισσότερα από 300.000 ευρήματα, 20.000 τετραγωνικά μέτρα ανασκαφής. Οι σήραγγες του Μετρό Θεσσαλονίκης αποτύπωσαν κάτι πολύ περισσότερο από μια διαδρομή στο υπέδαφος της Θεσσαλονίκης: έναν ανανεωμένο χάρτη για τη διαδρομή της πόλης μέσα από περιόδους ακμής και παρακμής, πολέμους, σεισμούς και μετακινήσεις πληθυσμών, έναν οδηγό για να κατανοούμε τη θέση και τον ρόλο αυτού του πολύβουου, δραστήριου, κοσμοπολίτικου κέντρου της Μεσογείου, μιας μεγαλούπολης που αγάπησαν και ανέδειξαν Ρωμαίοι και Βυζαντινοί αυτοκράτορες. 

Μείζονα κι εξαιρετικά σπάνια στοιχεία της τοπιογραφίας και της πολεοδομίας της Θεσσαλονίκης  αποκαλύφθηκαν από το 2006 ως το 2019 μπροστά στα μάτια των αρχαιολόγων. Μεγάλοι μαρμαρόστρωτοι δρόμοι και επιβλητικές  πλατείες, στοές με κίονες και μεγαλοπρεπή κτίσματα, περίτεχνα ψηφιδωτά και πλήθος κινητών ευρημάτων (αγάλματα κι αγαλματίδια, χρυσά, ασημένια, χάλκινα και κάθε είδους και υλικού κοσμήματα, χρυσά στεφάνια, αγγεία, λυχνάρια, φιαλίδια, εργαλεία και 50.000 νομίσματα με διάφορες κοπές) συγκαταλέγονται στις αρχαιότητες που έφεραν στο φως οι ανασκαφές στους Σταθμούς του Μετρό. Ένας αληθινός θησαυρός, που ακόμη δεν έχει αποτιμηθεί από την Πολιτεία και την κοινωνία. 

Οι γνώσεις για την  εμπορική, κοινωνική, πολιτική ζωή της πόλης εμπλουτίστηκαν με πολύτιμα τεκμήρια, που παράλληλα με τα 9,6 χιλιόμετρα της γραμμής του Μετρό από την Πυλαία ως το Νέο Σταθμό διατρέχουν περισσότερους από 25 αιώνες, την περίοδο πριν από την ίδρυση της πόλης το 315 π.Χ. από τον Κάσσανδρο, τα ελληνιστικά, ρωμαϊκά και βυζαντινά χρόνια, την οθωμανική περίοδο έως τα νεότερα χρόνια και την Πυρκαγιά του 1917. 

ΣΤΑΘΜΟΙ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΕΣ

Ανατολικό και Δυτικό Νεκροταφείο

Σιντριβάνι  και Πανεπιστήμιο: Στους δύο σταθμούς του Μετρό στα όρια του κέντρου προς ανατολικά βρέθηκε μεγάλο τμήμα του ανατολικού νεκροταφείου της Θεσσαλονίκης. Ερευνήθηκαν περίπου 3.000 τάφοι διαφόρων τύπων, από την ελληνιστική περίοδο έως την ύστερη αρχαιότητα, με πήλινα και γυάλινα αγγεία, ειδώλια, οκτώ χρυσά στεφάνια, χρυσά και αργυρά κοσμήματα και πλήθος νομισμάτων. 

Στο νοτιοδυτικό άκρο του σταθμού Σιντριβάνι, στο σημείο όπου βρισκόταν η Κασσανδρεωτική  Πύλη, βρέθηκε το 2009 τρίκλιτη παλαιοχριστιανική Βασιλική, μία από τις ελάχιστες εκτός των τειχών βασιλικές της πόλης (καταχώθηκε). 

Στην άλλη πλευρά του κέντρου, στην Πλατεία Δημοκρατίας και τον Νέο  Σιδηροδρομικό Σταθμό, τους δύο σταθμούς του Μετρό που σηματοδοτούν την εκτός των τειχών ύπαιθρο χώρα της Θεσσαλονίκης, ήρθε στο φως τμήμα του δυτικού νεκροταφείου, που χρησιμοποιήθηκε για μακρά περίοδο, από τον 3ο αιώνα π.Χ. έως τα μέσα του 4ου αιώνα μ.Χ. Ερευνήθηκε ποικιλία τάφων και βωμοειδών κατασκευών – ανάμεσά τους μαρμάρινες σαρκοφάγοι και πολυτελή ταφικά κτίσματα του 2ου –  4ου μ.Χ. αι. με πολλά κτερίσματα.   

Στην ίδια περιοχή ερευνήθηκαν επάλληλα στρώματα της Εγνατίας οδού, της μεγάλης οδικής αρτηρίας που συνέδεε κατά την αρχαιότητα τη Θεσσαλονίκη με την Πέλλα και έφτανε έξω από τη Χρυσή Πύλη, καθώς και εργαστήρια και αποθήκες που βρίσκονταν στις δύο πλευρές της οδού.  

Στην Πλατεία Δημοκρατίας, κοντά στα δυτικά τείχη, οι αρχαιολόγοι εντόπισαν μεγάλα συγκροτήματα αποθηκών κρασιού και λαδιού  και εργαστηρίων της ύστερης αρχαιότητας. 

Άγνωστοι οικισμοί

Στα ανατολικά, στο Αμαξοστάσιο Πυλαίας, σε έναν λόφο κοντά στις ακτές του Θερμαϊκού, εντοπίστηκε άγνωστος  οικισμός, που άκμασε τον 5ο και τον 4ο αιώνα π.Χ., πριν δηλαδή να ιδρυθεί η Θεσσαλονίκη. Ο οικισμός ήταν οργανωμένος με το ιπποδάμειο σύστημα (όπως η Όλυνθος και η Πέλλα). Ερευνήθηκαν 12 ομοιόμορφα οικιστικά τετράγωνα, δρόμοι στρωμένοι  με πέτρες, κεραμίδια και κοχύλια, καταστήματα και κατοικίες με σκεύη μαγειρικής και άλλα αγγεία, ερυθρόμορφα και μελανόμορφα, εργαλεία και πλήθος νομισμάτων. Με την ίδρυση της Θεσσαλονίκης το 315 π.Χ. από τον Κάσσανδρο ο οικισμός αυτός εγκαταλείφθηκε. 

Την ύπαρξη ενός ακόμη άγνωστου οικισμού στην ανατολική Θεσσαλονίκη υποδεικνύει   νεκροταφείο των ρωμαϊκών χρόνων (2ος -4ος αι. μ.Χ.), που βρέθηκε κοντά στον Σταθμό Φλέμινγκ.  

Η καρδιά της Θεσσαλονίκης

Στους δύο σταθμούς του ιστορικού κέντρου, Βενιζέλου και Αγίας Σοφίας, η αρχαιολογική έρευνα επιφύλασσε, όπως ήταν αναμενόμενο, τα πιο πλούσια και τα πιο εντυπωσιακά ευρήματα. Οι δύο σταθμοί είχαν χαρακτηριστεί ως «υψηλού αρχαιολογικού ενδιαφέροντος» ήδη από το 2004, όταν συντάχθηκε η «Μελέτη αρχαιολογικής τεκμηρίωσης κατά μήκος του άξονα του έργου του Μετρό Θεσσαλονίκης». 

Οι ανασκαφές συμπληρώνουν με πολύτιμα στοιχεία τον τοπογραφικό χάρτη της Θεσσαλονίκης. Το πιο συναρπαστικό εύρημα ήταν χωρίς αμφιβολία ο μεγάλος οδικός άξονας  που διέσχιζε οριζόντια το κέντρο της Θεσσαλονίκης, ο περίφημος decumanus maximus. Τμήματά του αποκαλύφθηκαν και στους δύο σταθμούς: 84 μέτρα μήκους στη Βενιζέλου, 73  μέτρα στην Αγία Σοφία (αποσπάστηκαν το 2012-2013). 

Ο δρόμος ήταν μαρμαρόστρωτος (μέσα 4ου αιώνα μ.Χ.) με  κιονοστοιχίες και με οδόστρωμα που έφτανε σε πλάτος τα 16 μ., ενώ δύο αιώνες αργότερα στρώθηκε με ηφαιστειακό πέτρωμα. Στον ίδιο άξονα  η αρχαιολογική έρευνα αποκάλυψε τμήματα της Λεωφόρου ή Μέσης των Βυζαντινών, χαλικόστρωτης οδού, στενότερης του παλαιότερου δρόμου (5,5 έως 6,5 μ.) Λασπόκτιστα κτίρια, εργαστήρια και καταστήματα με κοσμήματα, είδη μεταλλοτεχνίας, υαλουργίας και κεραμικά καταλάμβαναν τον δημόσιο χώρο, τα πεζοδρόμια και τις στοές.  

Στη Βενιζέλου η Λεωφόρος εντοπίστηκε να διασταυρώνεται με  κάθετους δρόμους, γύρω από τους οποίους εκτείνεται η βυζαντινή αγορά με καταστήματα και εργαστήρια, ιδίως  αργυροχρυσοχοΐας, σε πυκνοδομημένα οικοδομικά τετράγωνα.

Την εικόνα του πολύβουου εμπορικού κέντρου της πόλης συμπληρώνουν τα ευρήματα στον Σταθμό  Αγίας Σοφίας, όπου εντοπίστηκε η διασταύρωση του decumanus maximus με έναν μεγάλο κάθετο οδικό  άξονα πλάτους 11 μέτρων (cardo), που αντιστοιχεί στη σημερινή οδό Αγίας Σοφίας, με στοές στις δύο πλευρές του, κατοικίες, καταστήματα, εργαστήρια. Στο σημείο αυτό αποκαλύφθηκαν δύο μαρμαρόστρωτες πλατείες, μία τεράστια κυκλική με δύο στοές στα βόρεια και νότια, μία ημικυκλική, επίσης με στοά, ψηφιδωτά και τοιχογραφίες.

Στον ίδιο Σταθμό βρέθηκε ένα κρηναίο οικοδόμημα (νυμφαίο) του 4ου αιώνα, μεγάλων διαστάσεων (το μήκος του ξεπερνά τα 15 μ.) που δέσποζε στην περιοχή και στα νότια μία πολυτελής έπαυλη του 4ου -5ου αιώνα μ.Χ. με πολύχρωμα ψηφιδωτά δάπεδα, αίθριο και υπόκαυστο λουτρού.  

Μία ακόμη πλατεία, σε τετράγωνο σχήμα αυτή τη φορά, έκτασης 340 τ.μ. με στοές σε δύο πλευρές, βρέθηκε και στον Σταθμό Βενιζέλου, νότια του decumanus maximus.   

Η ευκαιρία της πόλης

Όπως συνέβη και σε άλλες πόλεις με μακραίωνη ιστορία όπου κατασκευάστηκε μετρό τις τελευταίες δεκαετίες (Αθήνα, Ρώμη και πιο πρόσφατα Νάπολη) και στη Θεσσαλονίκη το μεγάλο τεχνικό έργο έφερε στο προσκήνιο το ζήτημα της διατήρησης και ανάδειξης των αρχαιοτήτων που βρήκε μπροστά του διαταράσσοντας τα για αιώνες αδιατάρακτα στρώματα του παρελθόντος. 

Μέσα από συνεχείς παλινωδίες (από την αρχική απόφαση για απόσπαση των αρχαιοτήτων οδηγηθήκαμε σε μεταγενέστερη απόφαση για διατήρησή τους in situ και πρόσφατα σε νέα απόφαση για ξήλωμα) η πολυσυζητημένη περίπτωση της Βενιζέλου αποκάλυψε την αδυναμία της κεντρικής διοίκησης να διαχειριστεί μεθοδικά, με συνέπεια και συνέχεια, ανεξαρτήτως πολιτικών αλλαγών, αυτόν τον θησαυρό. Κατέδειξε παράλληλα την αποτυχία της πόλης να προστατεύσει την ιστορία, τη συλλογική της μνήμη, την ίδια της την ταυτότητα. 

Αρχαιολόγοι, αρχιτέκτονες ακόμη και εκπρόσωποι του τεχνικού κόσμου, έχουν εκφράσει τις αντιρρήσεις τους για τη λύση της απόσπασης των αρχαιοτήτων με μια μεγάλη λίστα από επιστημονικά επιχειρήματα.

Υπάρχει και η πραγματικότητα: παρόμοια εγχειρήματα απόσπασης αρχαιοτήτων στο παρελθόν είχαν κακή έκβαση. Το 1998 ένας προϊστορικός οικισμός του 3.000 π.Χ., το Ζάγανι, αποκαλύφθηκε και διαλύθηκε για τις ανάγκες κατασκευής του αεροδρομίου στα Σπάτα, προκειμένου -υποτίθεται- να μεταφερθεί και να παρουσιαστεί εκ νέου σε κοντινό σημείο. Είκοσι χρόνια αργότερα οι αρχαιότητες του οικισμού Ζάγανι παραμένουν παρατημένες σε κιβώτια.

Κανείς δεν μπορεί να εγγυηθεί ότι τα 300.000 ευρήματα της ανασκαφής του Μετρό Θεσσαλονίκης δεν θα έχουν παρόμοια (κακή) τύχη. Προς το παρόν βρίσκονται σε κιβώτια σε αποθήκες στο Καλοχώρι, αφού συλλέχθηκαν, καταγράφηκαν και καθαρίστηκαν -ανάμεσά τους και τάφοι ακέραιοι, κίονες, τμήματα πλατειών. Ανάμεσά τους και τα 73 μέτρα μαρμαρόστρωτου δρόμου που αποσπάστηκαν το 2012 στον Σταθμό Αγίας Σοφίας και που επρόκειτο να επανατοποθετηθούν στη θέση τους, μόνο που εντέλει διαπιστώθηκε ότι δεν χωρούσαν! Σε περίπτωση που συμβεί το ίδιο με τα 84 μ. δρόμου της Βενιζέλου, η Θεσσαλονίκη θα αποκτήσει 157 μ. ενός ορφανού δρόμου, καταδικασμένου να ψάχνει τη θέση του γιατί δεν θα χωράει πουθενά!

Στη Νάπολη τα τελευταία χρόνια δημιουργήθηκαν όχι ένα αλλά δύο μουσεία για την ανάδειξη των αρχαιοτήτων του Μετρό. Στη Θεσσαλονίκη οποιαδήποτε συζήτηση για τη δημιουργία Μουσείου Μετρό φαίνεται πως έχει παγώσει.  Στο παρελθόν είχαν συζητηθεί οι λύσεις του Αλκαζάρ και του Γενί Τζαμί (Παλαιό Αρχαιολογικό Μουσείο) προκειμένου να δημιουργηθεί εκεί ένα τέτοιο Μουσείο, στη συνέχεια εγκαταλείφθηκαν γιατί θεωρήθηκαν μικροί οι χώροι, ενώ το σχέδιο για να δημιουργηθεί αρχαιολογική «πλάζα» στη Βενιζέλου, όπως πρότεινε ο Δήμος Θεσσαλονίκης επί δημαρχίας Μπουτάρη δεν βρήκε συνέχεια. 

Η Θεσσαλονίκη έχει την ευκαιρία να κοιτάξει τον εαυτό της όπως δεν τον είχε δει ουδέποτε μέχρι σήμερα μέσα από αυτά που έφερε στο φως μέρα τη μέρα η αρχαιολογική υπηρεσία. Έναν αληθινό θησαυρό, ένα σεφερικό μαρμάρινο κεφάλι, που ολόκληρη πολιτεία δεν ξέρει πού να το ακουμπήσει.  

*ΔΕΙΤΕ τα πάντα για τα Αρχαία στο Σταθμό Βενιζέλου ΕΔΩ

*Το κείμενο γράφτηκε για το τεύχος των 30 χρόνων της parallaxi.