Ο αργός θάνατος του Θερμαϊκού κόλπου και οι πολιτικές που χρειάζονται για την διάσωσή του

του Γιάννη Καραμήτσιου

Αν ρίξει κάποιος μια ματιά στον ελληνικό αλλά και τον παγκόσμιο χάρτη, δύσκολα θα βρει έναν κόλπο πιο κλειστό από τον Θερμαϊκό. Πρόκειται επιπλέον για μια θαλάσσια περιοχή που περιβάλλεται από πληθυσμό 1,5 περίπου εκατομμυρίων ανθρώπων, όπως και από εντατική αγροτική και βιομηχανική δραστηριότητα. Όλα αυτά προκαλούν στα νερά του Θερμαϊκού υπερβολική ρύπανση, ασχήμια και συχνά δυσοσμία.

Οι πηγές της ρύπανσης

Ο κόλπος υποφέρει από διάφορες εστίες ρύπανσης. Οι σημαντικότερες μπορούν να εντοπιστούν στις εκβολές των μεγάλων ποταμών και καναλιών του κάμπου της Κεντρικής Μακεδονίας, όπως ο Αλιάκμονας, ο Λουδίας και ο Αξιός. Επίσης έχουν εντοπιστεί κατά καιρούς στην περιοχή του Καλοχωρίου δυτικά του λιμανιού της Θεσσαλονίκης, όπως και στην περιοχή πριν το αεροδρόμιο, στις εκβολές του χειμάρρου μετά τη Βιαμύλ.

Οι πηγές αυτές έχουν επιβαρύνει ιστορικά τον κόλπο με βιομηχανικά λύματα, γεωργικά λιπάσματα, φυτοφάρμακα, απόβλητα των βυρσοδεψείων, πετρελαιοειδή, αστικά λύματα και δραστηριότητες του λιμανιού. 

Σήμερα κάποιες από αυτές τις πηγές έχουν εκλείψει ή έχουν περιοριστεί, χάρη στην λειτουργία της Εγκατάστασης Επεξεργασίας Λυμάτων Θεσσαλονίκης (ΕΕΛΘ) στην Σίνδο, την Εγκατάσταση Επεξεργασίας Λυμάτων τουριστικών περιοχών ΑΙΝΕΙΑ στο Αγγελοχώρι, και την μεταφορά των Βυρσοδεψείων από τα σφαγεία στην Βιομηχανική Περιοχή (ΒΙΠΕ) Σίνδου.

Ωστόσο μερικές πηγές ρύπανσης παραμένουν ενεργές και έντονες. Ιδιαίτερα ανησυχητική περίπτωση συνιστά η περίφημη “περιμετρική Τάφρος 66”. 

Πρόκειται για μια τεχνητή τάφρο συλλογής επιφανειακών υδάτων στην Κεντρική Μακεδονία, μήκους περίπου 35 χιλιομέτρων. Αρχικώς, δημιουργήθηκε με σκοπό τη συλλογή των υδάτων που προέκυψαν από την αποξήρανση της λίμνης των Γιαννιτσών. Σήμερα συμβάλλει στη διοχέτευση των επιφανειακών υδάτων των ποταμών και ρεμάτων της περιοχής. Εκβάλλει στον ποταμό Αλιάκμονα αποτελώντας έτσι παραπόταμό του.

Η τάφρος εγείρει ανησυχίες για την ρύπανση που έχει υποστεί κυρίως από τα αγροτικά και τα οικιστικά απόβλητα. Οι περισσότεροι οικισμοί της περιοχής διοχετεύουν εκεί τα λύματα τους ανεπεξέργαστα. Συνορεύει επίσης με ανενεργές χωματερές που αποτελούν πηγή υψηλής μόλυνσης. Μεγάλο πρόβλημα προκαλείται και από τα κονσερβοποιεία που, λόγω της εποχικότητας, δεν μπορούν να αντιμετωπίσουν τις τεράστιες ποσότητες ροδάκινου και αρκετές φορές παράγουν μη επεξεργασμένα λύματα.

Το περιεχόμενο της ρύπανσης και η ερυθρά παλίρροια

Το περιεχόμενο της ρύπανσης του Θερμαϊκού κόλπου ποικίλλει σε πολύ μεγάλο βαθμό – απορούμε αν υπάρχει είδος ρύπανσης που δεν έχει υποστεί αυτός ο κόλπος.

Κατ’ αρχάς έχουν παρατηρηθεί ανά περιοχή συγκεντρώσεις βαρέων μετάλλων, και ιδιαίτερα χρωμίου, μολύβδου και χαλκού. Επιπλέον έχουν βρεθεί υπερβολικές ποσότητες φωσφόρου και αμμωνίας. Ιδιαίτερα έντονη είναι η ρύπανση από τις αγροτικές δραστηριότητες με παρασιτοκτόνα, πολυαρωματικά και αρωματικούς υδρογονάνθρακες. Αναφέρονται συγκεντρώσεις δεκαπλάσιες ως εκατονταπλάσιες των μέσων φυσικών συγκεντρώσεων κτλ. Έχουν επίσης εντοπιστεί φυτοφάρμακα που είναι απαγορευμένα εδώ και δεκαετίες στην Ελλάδα, και πιθανώς πρόκειται για εισαγόμενη ρύπανση από βαλκανικές χώρες.

Επιπλέον αφθονούν οι οργανισμοί που παράγουν ζελατίνη και βλέννα, και έτσι θολώνουν το νερό. Από το 2005 έχει καταγραφεί στον κόλπο ο εισβολέας ζελατινώδης οργανισμός Μnemiopsis leidyi που προκαλεί διαταραχή στο τροφικό πλέγμα των ψαριών. Έχει καταταχθεί από τον ΟΗΕ ως ένας από τους εκατό χειρότερους εισβολείς στη φύση. Η παρουσία του ήταν αρχικά περιορισμένη, αλλά πλέον επεκτείνεται σε όλο το εύρος του όρμου και σε όλη τη διάρκεια του έτους.

Ωστόσο η πιο χαρακτηριστική και μάλλον ενοχλητική περίπτωση συνιστά το φαινόμενο της ερυθράς παλίρροιας. Εμφανίστηκε πρώτη φορά στην δεκαετία του 1980 και συνεχίζεται όλο και πιο τακτικά κάθε χρονιά. Οφείλεται στα ανεπεξέργαστα λύματα που προκαλούν τον ευτροφισμό των υδάτων, δηλαδή τον εμπλουτισμό τους με απορροές θρεπτικών στοιχείων, όπως νιτρικά και φωσφορικά ιόντα από λιπάσματα και απορρυπαντικά, κάλιο και οργανικά απόβλητα. Αυτά τα θρεπτικά στοιχεία συνιστούν την βασική τροφή για το φυτοπλαγκτόν και τα υδρόβια φυτά, που καταναλώνουν μεγάλες ποσότητες οξυγόνου και μειώνουν έτσι και τη βιοποικιλότητα στο νερό. Το μεγαλύτερο ποσοστό των περιπτώσεων ερυθράς παλίρροιας οφείλεται στον μικροοργανισμό noctiluca scintillans.

Η ερυθρά παλίρροια ονομάστηκε έτσι από τις συνήθως κόκκινες, καφέ ή μωβ αποχρώσεις που δημιουργούνται όταν οι μικροοργανισμοί παρουσιάζουν μεγάλες συγκεντρώσεις. Παρατηρείται συνήθως την άνοιξη και το φθινόπωρο – ο κύκλος της διαρκεί γύρω στις δύο εβδομάδες και μετά αποχωρεί.

Μια νέα πολιτική για τον Θερμαϊκό

Για την προστασία του Θερμαϊκού κόλπου θα χρειαστεί μια νέα, ολοκληρωμένη και πιο αποφασιστική πολιτική. Αυτή θα πρέπει να βασιστεί σε σοβαρές επενδύσεις και στις δυνατότητες που προσφέρουν οι νέες τεχνολογίες. 

Πρέπει να γίνουν έργα όπως η αποκατάσταση της τάφρου των Βυρσοδεψείων, η βελτίωση του αποχετευτικού συστήματος στις περιοχές του Δενδροποτάμου και η καλύτερη επεξεργασία των βιομηχανικών λύματα της ΒΙΠΕΘ. Κυρίως, θα πρέπει να εξεταστεί η δημιουργία μιας μεγάλης μονάδας για την τελική επεξεργασία των λυμάτων της Τάφρου 66, στο σημείο προτού αυτή εκβάλλει στον Αλιάκμονα. Τα κονδύλια δεν θα είναι απαγορευτικά, και σε κάθε περίπτωση θα πρέπει να αντιμετωπιστούν ως επένδυση με ορίζοντα δεκαετιών. Θα δώσουν ζωή σε έναν ετοιμοθάνατο κόλπο. Υπάρχουν πολλές νέες τεχνολογίες επεξεργασίας λυμάτων -αδύνατον να παρουσιαστούν όλες εδώ- που κάνουν θαύματα και θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν τόσο από τις ιδιωτικές επιχειρήσεις όσο και από μεγάλους φορείς, όπως η ΕΥΑΘ ή οι Βιομηχανικές Περιοχές. Θα μπορούσαμε να αναφέρουμε ως παράδειγμα την τεχνική Membrane Bioreactor (MRB), η οποία χρησιμοποιεί μεμβράνες και επιτυγχάνει πολύ υψηλούς βαθμούς επεξεργασίας των λυμάτων.

Πρέπει να παρακολουθούνται καλύτερα τα ποτάμια του Λουδία, Αλιάκμονα και Αξιού, όπως και οι τάφροι που εκβάλλουν στον κόλπο. Τα αποτελέσματα της παρακολούθησης πρέπει να δημοσιεύονται και να αποτελούν αντικείμενο μηνιαίας εξέτασης και διαβούλευσης για τα μέτρα που πρέπει να ληφθούν. Να σημειώσουμε ότι έχει συσταθεί παρατηρητήριο για τη μέτρηση της ρύπανσης στη δυτική πλευρά του Θερμαϊκού, στο πλαίσιο του προγράμματος «Ανάπτυξη και εφαρμογή εργαλείων ολοκληρωμένης διαχείρισης παράκτιας ζώνης στον Θερμαϊκό κόλπο». Πρέπει όμως να αξιοποιηθεί κατάλληλα και να μην καταλήξει ως μία ακόμη ακαδημαϊκή άσκηση.

Τα πρόστιμα στους παραβάτες πρέπει να εφαρμόζονται αμέσως από τις ελεγκτικές υπηρεσίες και να δημοσιεύονται για παραδειγματισμό. Περιστατικά ολιγωρίας των αρχών δεν θα πρέπει να δικαιολογηθούν με κανέναν τρόπο. Είναι σίγουρα ενθαρρυντικό ότι στις αρχές του 2020 άρχισαν συστηματικοί εργαστηριακοί έλεγχοι στα υγρά λύματα όλων των βιολογικών καθαρισμών των δήμων της Κεντρικής Μακεδονίας (συνολικά 63 μονάδες) από την Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας. Από την άλλη, παραμένει πολύ ανησυχητική η οικονομική κατάσταση αρκετών επιχειρήσεων που δεν μπορούν να ανταπεξέλθουν στα αναγκαία έξοδα. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση οκτώ βυρσοδεψείων που λειτουργούν στην βιομηχανική περιοχή της Σίνδου. Η Περιφέρεια τα έχει απειλήσει με λουκέτο επειδή δεν μπορούν να πληρώσουν για την διάθεση των λυμάτων τους – στις αρχές του 2020 χρωστούσαν συνολικά στον αρμόδιο φορέα, την ΕΤΒΑ της ΒΙΠΕ, πάνω από 11 εκατομμύρια ευρώ. Για αυτόν τον λόγο, θα πρέπει να βρεθούν κάποια κονδύλια για την ενίσχυση αυτών των επιχειρήσεων μέσα από τους διαθέσιμους πόρους, με στόχο την πιο αποδοτική επεξεργασία των λυμάτων τους. Επίσης θα πρέπει να εξορθολογιστεί το κόστος των βιολογικών μονάδων. Για παράδειγμα, οι βυρσοδέψες στην Σίνδο παραπονιούνται ότι η ΕΤΒΑ τους χρεώνει υπέρογκα ποσά.

Ένα ακόμα συμπληρωματικό μέτρο, θα ήταν η αύξηση του στόλου των απορρυπαντικών σκαφών που καθαρίζουν την επιφάνεια της θάλασσας σε περίπτωσης έξαρσης της ρύπανσης. Βέβαια η λειτουργία τους δεν προσφέρει κάποια ριζική λύση, ωστόσο βοηθάει στην αισθητική του κόλπου, τον καθαρίζει από την επιφανειακή βρωμιά και βελτιώνει την εικόνα του από την στεριά.

Τέλος, μια πρόταση που θα μπορούσε να εξεταστεί είναι η χρησιμοποίηση των θρεπτικών στοιχείων που ρυπαίνουν τον Θερμαϊκό για την παραγωγή ενέργειας. Σύμφωνα με την κυρία Αγγελική Φωτιάδου, συντονίστρια της ερευνητικής ομάδας του MAESTRALE του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, το προτεινόμενο σύστημα θα αντλεί το θαλασσινό νερό του Θερμαϊκού και θα το διοχετεύει σε συστοιχίες βιοαντιδραστήρων με μικροάλγεις, αξιοποιώντας έτσι την ηλιακή ενέργεια και τα θρεπτικά στοιχεία που περιέχονται στο νερό αυτό. Στην συνέχεια, θα το επιστρέφει πίσω στον Θερμαϊκό με μειωμένα επίπεδα θρεπτικών ουσιών. Mια εγκατάσταση ενός συστήματος με εννέα βιοαντιδραστήρες και συνολικής έκτασης 20τ.μ, θα μπορούσε να υποστηρίξει την απαιτούμενη ενέργεια για περισσότερα από 230 νοικοκυριά ανά έτος.

*Ο Γιάννης Καραμήτσιος γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Θεσσαλονίκη, αλλά από το 2006 ζει και εργάζεται στις Βρυξέλλες. Είναι συγγραφέας του βιβλίου “Θεσσαλονίκη, 100 μικρές ιστορίες”, IANOS 2017. Tο άρθρο εντάσσεται σε σειρά κειμένων του συγγραφέα με θέμα “Θεσσαλονίκη 21ος αιώνας”. Οι απόψεις που εκφράζει εδώ είναι προσωπικές και δεν εκφράζουν απαραίτητα αυτές των οργανισμών για τους οποίους δραστηριοποιείται ή εργάζεται.