Ας μεταφέρουμε το παράδειγμα του Σύδνεϋ στη Θεσσαλονίκη

Όσα είπε ο Παναγιώτης Αβραμόπουλος στη συζήτηση που διοργάνωσε η παράταξη “Μένουμε Θεσσαλονίκη” με θέμα “Η πόλη σε καμπή; Προβλήματα και απαντήσεις”.

του Παναγιώτη Αβραμόπουλου

Η μετάλλαξη των πόλεων

Οι πόλεις έχουν υποστεί τα τελευταία χρόνια σαφή χωρο-μορφική μετάλλαξη. Έχει, επίσης, μεταβληθεί η σύνθεση του πληθυσμού τους, έχουν σε σημαντικό βαθμό αλλάξει οι λειτουργίες τους, έχουν δημιουργηθεί ανάγκες αλλά και προβλήματά νέου τύπου. Μιλάμε, βέβαια, για πόλεις στις οποίες ισχύει μία «κανονικότητα» και δεν συμβαίνουν αλλαγές τεκτονικού τύπου όπως, για παράδειγμα, στην Κίνα ή σε χώρες του κόλπου.

Ενδεικτικά και μόνο: Οι χρήσεις μεγάλου μέρους του δομημένου αστικού αποθέματος των πόλεων μεταλλάσσονται καθώς αυτές προσαρμόζονται στα νέα κοινωνικά, οικονομικά και εργασιακά δεδομένα, δημιουργούνται νέες αστικές ζώνες που προκύπτουν είτε από την κοινωνική και οικονομική υποβάθμιση είτε από την αλλαγή των παραδοσιακών λειτουργιών, δημιουργούνται θύλακοι φτώχιας ή και παραβατικότητας, εντείνονται τα φαινόμενα της απομόνωσης και της ατομικότητας, η ηλικιακή, φυλετική και κοινωνική σύνθεση του πληθυσμού των πόλεων βρίσκεται σε συνεχή κινητικότητα, την αστυφιλία του παρελθόντος υποκαθιστά η έλευση (με αβέβαιη ακόμη την ενσωμάτωση) πληθυσμών από άλλες χώρες που καταφθάνουν, είτε ως μετανάστες είτε ως πρόσφυγες κ.λπ.

Η Θεσσαλονίκη της νέας εποχής

Ας δούμε πολύ πρόχειρα πώς μπορούμε να ανιχνεύσουμε στη Θεσσαλονίκη αυτές τις πολυεπίπεδες μεταλλάξεις.

-Η ανοικοδόμηση ουσιαστικά σταμάτησε, τόσο γιατί εξαντλήθηκαν οι διαθέσιμοι χώροι και τα παλιά εκμεταλλεύσιμα κτίρια όσο και γιατί η πολυετής οικονομική κρίση έβαλε φρένο στη σχεδόν βουλιμική οικοδομική επέκταση. Έχουμε, λοιπόν, μία πόλη που έχει υποστεί μια εκτεταμένη οικιστική καταστροφή στο δεύτερο μισό –κυρίως- του προηγούμενου αιώνα, που διαθέτει πλέον περιορισμένους ελεύθερους δημόσιους χώρους και χώρους πρασίνου και αναψυχής και έχει πια αρκετές κτιριακές υποδομές που είναι μαύρες τρύπες ή κουφάρια και οι οποίες απαξιώνονται, κυρίως διότι μένουν αδιάθετες, ακατοίκητες, αχρησιμοποίητες και ασυντήρητες.

–Από αστικές ζώνες, στο κέντρο κυρίως της πόλης αλλά και στις παρυφές του, έχουν εκτοπιστεί και συνεχίζουν να εκτοπίζονται δραστηριότητες που παραδοσιακά φιλοξενούνταν σε αυτές. Το φαινόμενο είναι εμφανές τα τελευταία χρόνια στην περιοχή της Βαλαωρίτου και στα Λαλαδάδικα, για παράδειγμα, όπου στεγάζονταν βιοτεχνίες και παλαιού τύπου εμπορικά καταστήματα δημιουργώντας μία δραστηριότητα γύρω από αυτές και μία κινητικότητα πληθυσμού που πλέον εξορίστηκε. Η τάση αυτή απλώνεται με γοργούς ρυθμούς και σε όμορες περιοχές, σε παραδοσιακούς εμπορικούς δρόμους, σε στοές (ιδιαίτερο χαρακτηριστικό αυτής της πόλης με ρίζες στο πολυσυλλεκτικό και δημιουργικό παρελθόν της) αλλά και σε γειτονιές.

Τι υποκαθιστά αυτές τις παλαιές χρήσεις και λειτουργίες; Ενδεχομένως, ως απότοκο της οικονομικής κρίσης αλλά και με πρόσχημα ακριβώς αυτά τα δυσμενή κοινωνικά, οικονομικά και εργασιακά δεδομένα που έχουν δημιουργηθεί στην τοπική κοινωνία, η επικρατέστερη επιλογή –πιθανόν και η προφανής κατεύθυνση που δίνεται- είναι οι δραστηριότητες γύρω από την εστίαση. Αυτός κατοχυρώνεται πλέον ως ο νέος αναπτυξιακός και εργασιακός μονόδρομος της πόλης.

Επιπλέον, τα ίδια ακριβώς προσχήματα λειτουργούν ως δικαιολογητική βάση για μία αμετροεπή λειτουργία, συχνά πέραν των ορίων της νομιμότητας, με επεκτατικές διαθέσεις σε σχέση με το δημόσιο χώρο και τα δικαιώματα των ανθρώπων που ζουν, εργάζονται και κινούνται στην πόλη. Μία νέα επιχειρηματική κουλτούρα και μία νέα κουλτούρα διασκέδασης εδραιώνεται σταδιακά και γίνεται κυρίαρχη.

-Την ίδια στιγμή στην πόλη εμφανίζονται θύλακες υποβάθμισης, υποχώρησης των λειτουργιών και φτώχιας -κυρίως σε αστικές ζώνες δημοτικών διαμερισμάτων που, είτε ήταν σχετικώς υποβαθμισμένα από το παρελθόν (βλ. Β’ κοινότητα), είτε υφίστανται τη δραματική πίεση των συνεπειών της οικονομικής κρίσης (βλ. περιοχές της κακοδομημένης, πολυπληθούς και πυκνοκατοικημένης Ε’ κοινότητας -πάνω από το όριο της Β. Όλγας).

-Η πληθυσμιακή κινητικότητα των τελευταίων χρόνων, αποτέλεσμα των φυγόκεντρων δυνάμεων της μετανάστευσης, κυρίως νέων ανθρώπων, προς χώρες του εξωτερικού με συνακόλουθη την απώλεια της δημιουργικής δυναμικής που θα μπορούσαν να εισφέρουν στην ανάπτυξη της πόλης, αποτέλεσμα, επίσης, της έλευση οικονομικών μεταναστών αλλά και προσφύγων και, εν μέρει, αποτέλεσμα της επιστροφής στην επαρχία ανθρώπων που περιθωριοποιούνται εργασιακά και οικονομικά, δημιουργεί επίσης εμφανή μετάλλαξη της λειτουργίας της πόλης.

-Τέλος, οι νέες οδικές αρτηρίες, το πλήγμα που υπέστησαν οι τουριστικές αγορές της νοτιανατολικής Ευρώπης και της Μ. Ανατολής, οι αεροπορικές εταιρείες χαμηλού κόστους και, βεβαίως, η διπλωματία των πόλεων που εφαρμόζει η διοίκηση του δήμου, κατέστησαν τη Θεσσαλονίκη τουριστικό προορισμό προσελκύοντας ένα σημαντικό αριθμό επισκεπτών. Το γεγονός αυτό επηρέασε περαιτέρω τον αναπτυξιακό μονόδρομο στον οποίο είχε εγκλωβιστεί, κυρίως λόγω της κρίσης, η πόλη. Χωρίς ιδιαίτερο στρατηγικό σχεδιασμό, στη λογική του «μάζευε κι ας είν’ και ρώγες», χωρίς υποδομές και πρόνοιες, η Θεσσαλονίκη δέχεται κύματα επισκεπτών (στην πλειοψηφία τους διερχομένων) στα οποία προσφέρει κατά βάση …ευκαιρίες διασκέδασης. Ο προσανατολισμός της τουριστικής ανάπτυξης της πόλης υποστηρίζει ανισοβαρώς την επιχειρηματικότητα της εστίασης και δημιουργεί επισφαλείς και κακοπληρωμένες εργασιακές ευκαιρίες. Συγχρόνως, η επιβάρυνση της λειτουργίας της πόλης και της καθημερινής ζωής των ανθρώπων από το τουριστικό αποτύπωμα είναι προφανής –ενδεχομένως να επιδεινωθεί. Εμφανής γίνεται επίσης και η ανατροπή των δεδομένων στον τομέα του real estate που σταδιακά εξορίζει κατοίκους της πόλης από το κέντρο της. Παρακολουθούμε την υποχώρηση της κατοικίας απέναντι στην επέλαση της εμπορικής δραστηριότητας νέου τύπου: Aκριβά airbnb διαμερίσματα καθιστούν απαγορευτική τη δυνατότητα των νέων ανθρώπων που έρχονται στην πόλη για να σπουδάσουν ή οικογενειών της μεσαίας τάξης να κατοικήσουν στο κέντρο της πόλης, shopping malls εκτοπίζουν τη μικρομεσαία εμπορική δραστηριότητα, ξενοδοχεία μικρής και μεγάλης κλίμακας δημιουργούνται στη θέση των κατοικιών κ.λπ).

Με λίγα λόγια, το κέντρο της πόλης περνάει από τα χέρια των κατοίκων στα χέρια των επισκεπτών οι οποίοι μπορούν να απολαύσουν σε αυτό ένα tailor made τουριστικό προϊόν. Την ίδια στιγμή, η υπερεπένδυση στον οικιστικό πυρήνα της πόλης αφήνει τα δημοτικά διαμερίσματα και τις γειτονιές να μαραζώνουν χωρίς σχεδιασμό και προσανατολισμό.

Η πόλη για την οποία δεσμευτήκαμε

Ένα από τα βασικά συγκολλητικά υλικά της παράταξης Πρωτοβουλία για τη Θεσσαλονίκη την περίοδο που αυτή συγκροτούνταν εμπνέοντας πολλούς και διαφορετικούς ανθρώπους ήταν οι προγραμματικές μας δεσμεύσεις για τον αναπτυξιακό προσανατολισμό της πόλης, για τη διαχείριση και αξιοποίηση του δημόσιου χώρου, για την αποκεντρωμένη και αυτόνομη λειτουργία των δημοτικών κοινοτήτων, για τη διάχυση προσαρμοσμένων στα νέα κοινωνικά δεδομένα δομών και υπηρεσιών κοινωνικής στήριξης σε όλο τον ιστό της πόλης. Τα αναφέρω ως ενδεικτικές απλώς δεσμεύσεις, διότι όλες αυτές και πολλές ακόμα καταγράφηκαν και αναπτύχθηκαν με σαφήνεια στα εκάστοτε προεκλογικά προγράμματά μας (τα οποία επεξεργάστηκαν έμπειροι και καταξιωμένοι επιστήμονες και ειδικοί) και επικαιροποιήθηκαν όποτε αυτό κρίθηκε σκόπιμο. Αποτέλεσαν την ιδεολογική ραχοκοκαλιά μας.

Στα πρώτα χρόνια της διοίκησης υπήρξε συνέπεια εξαγγελιών και πράξης σε ικανοποιητικό βαθμό και σε αρκετά –όχι όμως επαρκή- πεδία. Στην πορεία η ρότα άλλαξε. Η αναλυτική περιγραφή όσων συμβαίνουν (ή δεν συμβαίνουν) δεν εισφέρει και πολλά στη συζήτησή μας, δεδομένου ότι πρόκειται για ζητήματα που τα αντιλαμβανόμαστε όλοι στην καθημερινότητά μας, για προβλήματα που συνεχώς και σε όλους τους τόνους επισημαίνονται (πχ κυκλοφοριακό, καθαριότητα κ.λπ.), για παρεκκλίσεις που μας φέρνουν σε δύσκολη θέση και –για κάποιους από εμάς- αποτελούν λόγους κριτικής ή ακόμα και σύγκρουσης.

Επιγραμματικά αλλά ιδιαιτέρως ενδεικτικά για την εγκατάλειψη αυτού που προηγουμένως ανέφερα ως ιδεολογική ραχοκοκαλιά της παράταξης Πρωτοβουλία για τη Θεσσαλονίκη ας επισημάνω:

–Ο δημόσιος χώρος δεν αποτελεί πλέον προτεραιότητα –τουλάχιστον δεν αποτελεί προτεραιότητα με το περιεχόμενο και τη διάσταση που είχε στην προγραμματική μας δέσμευση. Η επιχειρηματικότητα στον τομέα της εστίασης αναπτύσσεται με τρόπο στρεβλό και κινείται συχνά στο όριο της νομιμότητας. Αυτό συντελείται σε μεγάλο βαθμό με την ενθάρρυνση ή και την ανοχή της διοίκησης. Το ανησυχητικό είναι ότι, η κατάσταση αυτή δημιουργεί ένα είδος εθισμού στην ανομία, ένα είδος εκμαυλισμού, μια στρεβλή αντίληψη για την εργασία, για την επιχειρηματικότητα, τη διασκέδαση, την κοινωνική συνύπαρξη κ.λπ. Ξεχειλώνει την αντίληψη για το «δικό μου», το «δικό σου», το «δικό μας», τα όρια, τις υποχρεώσεις ή τα δικαιώματα. Διαμορφώνει ελαστικές συνειδήσεις που δημιουργούν ένα φαύλο κύκλο αξιακής παρακμής ο οποίος δηλητηριάζει την αντίληψη για το ιδιωτικό αλλά και για το δημόσιο. Οι πολεοδομικές παρεμβάσεις εξυπηρετούν τελικά τους σκοπούς της κερδοσκοπίας. Τα δικαιώματα των πολιτών αντικαθίστανται από τα δικαιώματα των πελατών. Ο δημόσιος χώρος μετατρέπεται σε καταναλωτικό αγαθό, παρά την πρόνοια του Συντάγματος και του νόμου για τα δικαιώματα των πολιτών, που προβλέπουν την προστασία της ακώλυτης χρήσης του.

-Η δέσμευσή μας για τη δημιουργία ενός πλέγματος δημόσιων αστικών χώρων πρασίνου, αναψυχής και χαλάρωσης που θα είναι ανοικτοί και προσβάσιμοι από όλους αναιρείται από τις ίδιες τις επιλογές της διοίκησης. Η πρόσφατη εξέλιξη στο θέμα της αξιοποίησης των περιπτέρων της νέας παραλίας είναι ενδεικτική της απόλυτης απομάκρυνσης από μία θεμελιώδη παράμετρο της ιδεολογικής μας ραχοκοκαλιάς. Ακόμα και οι προτάσεις για την περαιτέρω «ανάπτυξη» της νέας παραλίας που, προς το παρόν, βρίσκονται στα χαρτιά και σε σχέδια και μακέτες, αποτυπώνουν ξεκάθαρα την εγκατάλειψη εκ μέρους της διοίκησης των πυρηνικών της θέσεων και τις νέου τύπου επιλογές της. Και ας τελειώνουμε με τους μύθους της «ανάπτυξης». Η ανάπτυξη θέλει καλή ανάλυση των δεδομένων και μακρόπνοο σχεδιασμό. Η ανάπτυξη δεν έρχεται μέσα από μπαράκια και καφέ που έχουν εν τέλει ένα μέσο όρο ζωής γύρω στους έξι μήνες ούτε από φυτεμένες μαρίνες. Η ανάπτυξη δεν γίνεται όταν μία πόλη μετατρέπεται σε υποδοχέα τουριστών αλλά όταν δημιουργεί όρους καλής ζωής για τους ανθρώπους που ζουν και δουλεύουν σε αυτήν. Η περίπτωση της αγοράς Μοδιάνο είναι επίσης ένα ενδεικτικό παράδειγμα των διαφορετικών κατευθύνσεων της νέας διοικητικής φάσης. Για το δήμο το τίμημα για την απόκτηση της αγοράς δεν ήταν μεγάλο και σίγουρα, αν οι προτεραιότητες ήταν διαφορετικές, θα είχαν βρεθεί πηγές χρηματοδότησης. Ο δήμος είχε τη μοναδική ευκαιρία να αποκτήσει και στη συνέχεια να αναβαθμίσει μια κλασική δημοτική αγορά στην καρδιά της πόλης. Να διατηρήσει και να ενδυναμώσει παλιές, παραδοσιακές χρήσεις, να τις εμπλουτίσει με νέες και πιο σύγχρονες, να ζωντανέψει, με τους δικούς του όρους, μια αστική ζώνη που υφίσταται αλλεπάλληλα πλήγματα από τις μεταλλάξεις των λειτουργιών της πόλης –εν ολίγοις, να δημιουργήσει ένα σημείο αναφοράς στο κέντρο της Θεσσαλονίκης. Μια αγορά όπως αυτές που έχουν όλες οι πόλεις της Ευρώπης, μέρος του τουριστικού προϊόντος και πυρήνα μιας ήπιας και αποδοτικής επιχειρηματικής δραστηριότητας.

Η περίπτωση του Σύδνεϋ

Το Σύδνεϋ κονταροχτυπιέται κάθε χρόνο για μια θέση στην πρώτη τριάδα ανάμεσα στις πόλεις με την καλύτερη ποιότητα ζωής στον κόσμο. Συνήθως καταλαμβάνει την πρώτη. Παρ’ όλα αυτά, η τοπική διοίκηση του Σύδνεϋ προνοεί και σχεδιάζει το μέλλον –όχι απλώς το άμεσο αλλά της τριακονταετίας. Ομάδα ειδικών στην οποία έχει ανατεθεί το πρότζεκτ αναλύει τα δεδομένα, προβλέπει τις κοινωνικές και οικονομικές εξελίξεις, καταγράφει τις επερχόμενες μεταλλάξεις, τις αλλαγές των συνηθειών, τις μελλοντικές τάσεις, τις ανακατατάξεις… Για την πόλη του Σύδνεϋ η πρόβλεψη, επί παραδείγματι, της μετοίκισης νεαρών ζευγαριών που πρόκειται να κάνουν παιδιά ή έχουν ήδη οικογένεια από τα προάστια στο κέντρο της πόλης σηματοδοτεί επιτακτική ανάγκη αναπροσαρμογής σε πολλά επίπεδα. Τα ζευγάρια θα επιλέγουν όλο και περισσότερο το κέντρο της πόλης ώστε να βρίσκονται κοντά στις δουλειές τους, για να διευκολύνονται οι μητέρες στο συνδυασμό της εργασίας και των υποχρεώσεων με τα παιδιά τους, για να μειώσουν το κόστος των καθημερινών μετακινήσεων και για πολλούς ακόμη λόγους. Αυτό αυτομάτως σημαίνει ότι θα προκύψουν ανάγκες για ενίσχυση των μέσων μεταφοράς εντός του αστικού ιστού, για δημιουργία προσχολικών και σχολικών υποδομών που θα εξυπηρετήσουν τις ανάγκες των μικρών παιδιών, για πρόβλεψη δημόσιων χώρων αναψυχής μικρών και μεγάλων και πολλά άλλα. Το Σύδνεϋ μελετάει τις επερχόμενες αλλαγές της λειτουργίας της πόλης, προετοιμάζεται, αναπροσαρμόζεται, σχεδιάζει, οργανώνει τη στρατηγική του μέλλοντος. Και αυτό είναι απλώς ένα μικρό παράδειγμα.

Ας μεταφέρουμε το παράδειγμα του Σύδνεϋ στη Θεσσαλονίκη.

Η πόλη έχει πλέον έναν πληθυσμό που γερνάει. Πολλούς ανθρώπους μεγάλης ηλικίας (το προσδόκιμο άλλωστε συνεχώς μεγαλώνει και οι νεότεροι ξενιτεύονται) οι οποίοι ζουν μόνοι ή δορυφορικά στις οικογένειές τους και των οποίων η οικονομική κατάσταση κατά πάσα βεβαιότητα θα επιδεινώνεται. Πώς προετοιμάζεται η Θεσσαλονίκη για την ενδεχόμενη εξέλιξη να αυξηθεί στα επόμενα χρόνια η πυκνότητα στον πληθυσμό της πόλης ανθρώπων της ηλικιακής ομάδας άνω των 65; Ποιες είναι οι υποδομές πρόνοιας που σχεδιάζει να δημιουργήσει για την υποστήριξη αυτών των ανθρώπων; Οι υποδομές φροντίδας, ιατρικής παρακολούθησης, εύκολης μετακίνησης ακόμα και ψυχαγωγίας; Πώς σχεδιάζει η Θεσσαλονίκη το μέλλον της;;;

Επίσης, στην πόλη ζουν ήδη και προφανώς θα έρθουν ακόμη περισσότεροι πρόσφυγες και μετανάστες. Πώς μελετάει η Θεσσαλονίκη την εξέλιξη αυτού του δεδομένου; Πώς αναπτύσσει τη στρατηγική της για τη δημιουργία υποδομών κατοικίας, μονάδων εκπαίδευσης και επιμόρφωσης, χώρων δημιουργικής απασχόλησης και κοινωνικής ένταξης, υποδομών πρωτοβάθμιας υγείας; Πώς σχεδιάζει να φιλοξενήσει πληθυσμιακές ομάδες διαφορετικής κουλτούρας, διαφορετικών καθημερινών συνηθειών ακόμα και διαφορετικών θρησκευτικών δογμάτων; Ποια μέτρα λαμβάνει για την αποτροπή δημιουργίας, μέσα στον αστικό ιστό και κυρίως σε ήδη υποβαθμισμένες περιοχές, πυρήνων κοινωνικής απομόνωσης που θα μετεξελιχθούν σε ζώνες παραβατικότητας και κοινωνικής αναταραχής; Πώς σχεδιάζει η Θεσσαλονίκη το μέλλον της;;;

Είναι η Θεσσαλονίκη πόλη σε καμπή; Το βέβαιο είναι πως είναι μια πόλη με πολλά αδιέξοδα –ενδεχομένως σε κάποιες παραμέτρους τους μη αναστρέψιμα. Το αν είναι και πόλη με ευκαιρίες θα εξαρτηθεί από τις συμμαχίες που θα δημιουργηθούν, τις συναινέσεις που θα επιτευχθούν και τις επεξεργασίες που θα γίνουν για τη στρατηγική του μέλλοντός της.