Αύγουστος 1890: Η μεγάλη φωτιά, πριν του 1917, που σημάδεψε τη Θεσσαλονίκη και άλλαξε τον χάρτη της
Μια πυρκαγιά που άφησε πίσω της χιλιάδες άστεγους και επιχειρήσεις που έγιναν στάχτη
Η φωτιά του Αυγούστου του 1917 έχει μείνει βαθιά χαραγμένη στη μνήμη και την ιστορία της Θεσσαλονίκης, αφήνοντας τεράστιες καταστροφές στο πέρασμα της και αλλάζοντας το χάρτη της πόλης, όπως είχε διαμορφωθεί έως τότε.
Φαίνεται όμως ότι ο Αύγουστος και οι φωτιές έχουν μια… ιδιαίτερη σχέση με τη Θεσσαλονίκη, αφού 27 χρόνια πριν τη μεγάλη φωτιά του 1917, μια άλλη εξίσου καταστροφική πυρκαγιά, αυτή του 1890, άφησε το στίγμα της στα δεδομένα της καθημερινότητας της πόλης.
Γενικότερα, τον 19ο αιώνα η Θεσσαλονίκη ήρθε αντιμέτωπη αρκετές φορές με πύρινα μέτωπα στον αστικό ιστό της.
Σε πυρκαγιά που εκδηλώθηκε το 1846 καταστράφηκαν 860 οικήματα και σε άλλη, το 1854, καταστράφηκαν 600 οικήματα, ποσοστό άνω του 15% των οικημάτων της πόλης.
Η φονικότερη πυρκαγιά που αντιμετώπισε η πόλη ήταν το 1856.
Ο συγγραφέας και διδάκτωρ Οικονομικής Ιστορίας, Ευάγγελος Χεκίμογλου, μιλώντας πριν λίγα χρόνια στο ΑΠΕ-ΜΠΕ για το θέμα, είχε αναφερθεί στο πώς ξεκίνησε ο πύρινος όλεθρος του 1856.
«Εκδηλώθηκε μία μεμονωμένη μικρή πυρκαγιά στη συνοικία Τζετίτ, στην κατοικία του εμπόρου Σαούλ Φερνάντες, προξένου της Τοσκάνης. Τη φωτιά έσπευσε να αντιμετωπίσει, λόγω του αξιώματος του παθόντος, ο ίδιος ο διοικητής του Βιλαετίου.
Όμως, στην παρακείμενη οικεία του Σκυλίτση, εμπόρου από τη Χίο, υπήρχαν παρανόμως αποθηκευμένα 230 βαρέλια μπαρούτι, τα οποία εξερράγησαν. Καταστράφηκε όλο το Μισίρ Τσαρσί, τα σημερινά Λαδάδικα, και όλα τα πέριξ οικοδομήματα, συνολικά 226 εργαστήρια και 114 αποθήκες, σύμφωνα με την αναφορά του διοικητή. Αυτό ισοδυναμεί περίπου με το 60% των κτισμάτων του ευρύτερου εμπορικού κέντρου.
Σκοτώθηκαν έξι ναύτες και 34 πολίτες, ενώ οι τραυματίες ξεπέρασαν τους 330, μεταξύ των οποίων ο ίδιος ο διοικητής και ο βοηθός του. Οι ζημιές υπολογίστηκαν κατά τη φρασεολογία της εποχής σε 100 μιλιούνια γρόσια, δηλαδή περίπου 1 εκατ. χρυσές λίρες»
3.500 περίπου κατεστραμμένα σπίτια και μαγαζιά και 6.000 άστεγες οικογένειες
Η μεγάλη πυρκαγιά του 1890 σημειώθηκε στις 22-23 Αυγούστου νότια της Εγνατίας οδού, από ένα ισραηλιτικό ρακοπωλείο πίσω από το μοναστήρι της Αγίας Θεοδώρας.
Ήταν η μεγαλύτερη σε γεωγραφική έκταση, καθώς κατέστρεψε την περιοχή ανατολικά της σημερινής Οδού Αριστοτέλους.
Τότε κάηκε η περιοχή από την οδό Αγίου Νικολάου (Kastilya Havrasi) ως την οδό Παλαιών Πατρών Γερμανού (Akce Mescid) και από τη θάλασσα ως την Εγνατία.
Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι το 8% της έκτασης εντός των τειχών της Θεσσαλονίκης έγινε στάχτη.
Η μεγάλη ξηρασία, η λειψυδρία και ο ισχυρός άνεμος της νύχτας έκανε αδύνατη την κατάσβεση της φωτιάς και έτσι προτεραιότητα δόθηκε στο να σωθούν ανθρώπινες ζωές.
«Εκάη ή μάλλον εσαρώθη, πυκνός συνοικισμός εντός της πόλεως, εκ πενιχρών οικιών, καλυβών, ως εκαλούντο, εν ω εσήποντο εν πάση αθλιότητι και απεριγράπτω ακαθαρσία πολυμελείς οικογένειαι συνεστιβαγμέναι, αποτελούσαι την τάξιν των αχθοφόρων, ρακοσυλλεκτών, καταγωγέων και λοιπών της κατωτάτης εργατικής τάξεως της Θεσσαλονίκης» αναφέρουν τα ιστορικά δεδομένα που έχουν καταγράψει τα όσα συνέβησαν τον Αύγουστο του 1890.
Το θέμα της πυρκαγιάς πήρε διαστάσεις τόσο στον τοπικό τύπο της εποχής, αλλά και σε ξένες εφημερίδες.
Ο Φάρος της Μακεδονίας, στην έκδοση του στις 25 Αυγούστου 1890 σημειώνει:
«Η πυρκαγιά εξερράγη εντός του μικρού παζαρίου όπισθεν της Αγίας Θεοδώρας, έκ τινος ισραηλιτικού ρακοπωλείου. Αι άγριαι φλόγες διαδίδοντο αστραπηδόν από οικίαν εις οικίαν, από της Αγ. Θεοδώρας επεξετάθεσαν αφού εγίνοντο παρανάλωμα του πυρός πολυάριθμαι ισραηλιτικαί και 19 χριστιανικαί οικίαι μέχρι του τεμένους της Αγ. Σοφίας, ης τα κυριότερα μέρη κατέκαυσε ως και την κορυφήν του τεμένους, είτα προεκταθέν κατέκαυσε το υπό της αειμνήστου Πουλχερίας Πρασσακάκη δωρηθέν οίκημα, τέως δε Ελληνικόν Γυμνάσιον [……]
Το πυρ εξακολούθη προς την προκυμαίαν πυρπολούν παν το προσυχόν, εκείθεν εξετάθη μέχρι της Νέας Παναγίας, εκάη η Ιερά Μητρόπολις, η εκκλησία του Αγίου Δημητρίου μετά του πολυτίμου ιερού λειψάνου του πολιούχου Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά [….], επίσης και όλα τα ιερά κειμήλια και σκεύη της εκκλησίας. Επίσης εκάησαν και τα αρχεία της ημετέρας Κοινότητος. […]
Το πυρ εκείθεν ακαριαίως μεταδιδόμενον έκαυσε τον ιερόν ναόν της Αγίας Περσιοτήσης, το πρώην Διδασκαλείον, ιδιοκτησία της ημετ. Κοινότητος, το Ελληνικόν Προξενείον, επίσης ιδιοκτησία της ημετ. Κοινότητος, το Νοσοκομείον της Ελλ. Ορθοδόξου Κοινότητος το ιδρυθέν υπό τιοιυ αειμνήστου Θεαγένους Χαρίση, η υπό του αειμνήστου Δημητρίου Χαρίση δωρηθεία οικία προς χρήση Γηροκομείου τέως αγγλικόν προξενείον, καi εν μικρόν παρεκκλήσιον της αγίας Μαρίνης της Μεγαλομάρτυρος. Ούτω λοιπόν το καταστρεπτικόν πυρ φθάσαν μέχρι της ενορίας της Μεγάλης Παναγίας, θεία ευνοία κατεστάλη. […]
Εις 3.500 ανέρχονται αι πυροποληθείσαι εν διαστήματι 10 ωρών οικίαι, εργαστήρια και τα ρηθέντα ημ. φιλανθρωπικά καθιδρύματα συμπεριλαμβανομένων 7 μεγάλων συναγωγών ων τα ονόματα εισί τα εξής: Νέα Ιταλία, Παλαιά Ιταλία, Πούλια, Αργάββα, Μεσαρασδάν, Σαλτιελήμ και Βεδέλ. Υπολογίζεται ότι το εν τρίτον εξ αυτών ήσαν λιθόκτιστα.
Εις 6.000 ανέρχονται οι εκ της πυρκαίας παθούσαι οικογένειαι εξ ων 5.000 ισραηλιτικαί, 30 οθωμανικαί και αι λοιπαί χριστιανικαί, υπολογίζονται δε περί τας 20.000 άνθρωποι εξ ων 15.000 ισραηλίται, 150 οθωμανοί και οι λοιποί χριστιανοί. Η δε ολική ζημιάανέρχεται εις εν εκατομμύριον οθωμ. λιρών».
«Μεγάλη ξηρασία, λειψυδρία και ο ισχυρός άνεμος της νύχτας συνέβαλαν στο ξέσπασμα μιας φωτιάς που ήταν σχεδόν αδύνατο να σβήσει»
Στον ευρωπαϊκό τύπο της εποχής καταγράφονται:
«Η μακεδονική πρωτεύουσα, η Σαλονίκη η οποία παλιά λεγόταν Θεσσαλονίκη και είχε αποκτήσει φήμη από τα ταξίδια και τα γράμματα του Απόστολου Παύλου, ένα από τα καλύτερα λιμάνια και εμπορικό κέντρο της βαλκανικής, έπεσε θύμα μιας τεράστιας πυρκαγιάς. Σε δύο μέρες η φωτιά κατέστρεψε περισσότερα από 1200 σπίτια, μεταξύ των οποίων και του Βρετανού και του Έλληνα προξένου και το σύνολο σχεδόν της Εβραϊκής συνοικίας όπου τα σπίτια ήταν εύφλεκτα.. Μεγάλη ξηρασία, λειψυδρία και ο ισχυρός άνεμος της νύχτας συνέβαλαν στο ξέσπασμα μιας φωτιάς που ήταν σχεδόν αδύνατο να σβήσει, έτσι ώστε το κύριο έργο περιοριζόταν στην διάσωση ανθρώπων. Κάηκαν κυβερνητικά αρχεία τριακοσίων χρόνων, η κατοικία του Έλληνα επισκόπου και ο μητροπολιτικός ναός, το ελληνικό νοσοκομείο με 13 άρρωστους ανθρώπους και επτά συναγωγές».
Τρομακτικός ο τελικός απολογισμός
Η πυρίκαυστη περιοχή περιλάμβανε τις εβραϊκές συνοικίες Aguda, Aya Sofia, Baru, Kaldirgoc, Leviye, Pulya, τις ελληνικές Νέας Παναγίας και Μητροπολίτη και τις τουρκικές Dabag Hayredding και τμήμα της Akce Mescid. Η πυρκαγιά κατέστρεψε τις εβραϊκές συνοικίες σε ποσοστό 78%, τις ελληνικές σε ποσοστό 17% και τις τουρκικές συνοικίες σε ποσοστό 5%.
3.500 περίπου σπίτια και μαγαζιά καταστράφηκαν και έμειναν άστεγες 6.000 οικογένειες, από τις οποίες οι 5.000 ήταν εβραϊκές. Κάηκε ολοσχερώς το μητροπολιτικό μέγαρο με τα πολύτιμα αρχεία του, όπως και ο μητροπολιτικός ναός του Αγίου Δημητρίου και στη θέση του χτίστηκε ο ναός του Γρηγορίου Παλαμά. Από τη φωτιά σημαντικές ζημιές έπαθε και η εκκλησία της Αγίας Σοφίας που επισκευάστηκε το 1908.
Το σημαντικό είναι ότι από τη φωτιά στο κτίριο της Μητρόπολης Θεσσαλονίκης κάηκε ολοσχερώς το αρχείο της ελληνικής κοινότητας Θεσσαλονίκης στο οποίο, εκτός των άλλων, υπήρχαν πολύτιμα στοιχεία για τη συμμετοχή των κατοίκων της Μακεδονίας στην εθνεγερσία του 1821 και τη δράση της Φιλικής Εταιρείας στη Θεσσαλονίκη.
Οι αλλαγές στο χάρτη της πόλης
Δύο χρόνια μετά την πυρκαγιά και συγκεκριμένα το 1892 υπήρξε ο ανασχεδιασμός και η χάραξη νέων οδών στην πυρποληθείσα περιοχή, με σαφείς επιπτώσεις στη μορφολογία της πόλης. Ετσι, δημιουργήθηκαν οι οδοί Αγίας Σοφίας (Aya Sofia Cami’ i, πλάτους 18 μέτρων) στην οποία συγκεντρώθηκαν τα πλουσιότερα αρχοντόσπιτα, Τσιμισκή (Capanaca), Βασιλέως Ηρακλείου (Hamam Matalon, πλάτους 12 μέτρων). Από την οικοδόμηση της περιοχής και μετά, η διανοιγμένη λεωφόρος Αγίας Σοφίας αναφέρεται πλέον ως «η λεωφόρος των πλούσιων σπιτιών».
*με πληροφορίες:
ΑΠΕ-ΜΠΕ
Η μεγάλη πυρκαγιά του 1890 στη Θεσσαλονίκη – Φάρος του Θερμαϊκού
*κεντρική εικόνα:
Άστεγοι από την πυρκαγιά του 1890 έχουν μεταφέρει σε ασφαλές σημείο όσα υπάρχοντά τους μπόρεσαν να περισώσουν. Η εικόνα δημοσιεύτηκε στη βρετανική εφημερίδα «The Graphic», τον Σεπτέμβριο του 1890.
