Ο Χάρτης της πόλης: Νύχτα μέρα στο Γιαχουντί Χαμάμ

Λέξεις: Κύα Τζήμου

Εικόνες: Καμίλο Νόλλας

Κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας χτίστηκαν πολλά λουτρά αφού οι κατακτητές είχαν τη συνήθεια να χτίζουν χαμάμ σε κάθε πόλη που κυρίευαν. Έτσι με την κάθαρση του σώματος ερχόταν και η κάθαρση από τα αμαρτήματα, ο εξαγνισμός της ψυχής, σύμφωνα με το Κοράνι. Έπειτα από «περιπέτειες» αιώνων και φυσικές καταστροφές, που συνέβαλαν στην εγκατάλειψη και τη μερική κατάρρευσή τους, φαίνεται ότι σήμερα έχουν πια διασωθεί πέντε από αυτά τα εξαιρετικής αισθητικής οικοδομήματα που θεωρούνται πλέον μνημεία.. Και μιλάμε για το Μπέη Χαμάμ (Λουτρά «Παράδεισος») στην Εγνατία που η επιγραφή στην κεντρική είσοδό του μας πληροφορεί ότι χτίστηκε κατόπιν εντολής του πορθητή σουλτάνου Μουράτ Β’, που τιμητικά λεγόταν μπέης (εξού και το όνομα του χαμάμ) και αποπερατώθηκε το 1444, λίγο μετά την άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Τούρκους. Το Πασά Χαμάμ (Λουτρά «Φοίνιξ») που είναι το τελευταίο που λειτουργούσε στη Θεσσαλονίκη μέχρι και το 1981 (έκλεισε λόγω εκτεταμένων ζημιών από το σεισμό του 1978). Βρίσκεται στο δυτικό άκρο της λεγόμενης παλιάς πόλης, κοντά στο ναό των Αγίων Αποστόλων, στη συμβολή των οδών Πηνειού, Α. Κάλβου και Π. Καρατζά. Χτίστηκε στη δεκαετία 1520 – 1530 από τον τότε διοικητή Θεσσαλονίκης, Τσεζερή Κασίμ Πασά, που την ίδια περίοδο μετέτρεψε το ναό των Αγίων Αποστόλων σε τζαμί. Το Γενί Χαμάμ («Αίγλη») στα βόρεια του ναού του Αγίου Δημητρίου, στη διασταύρωση των οδών Αγίου Νικολάου και Κασσάνδρου που κτίστηκε το τελευταίο τέταρτο του 16ου αιώνα από τον Χουσρέφ Κεντχουντά και λειτουργούσε μέχρι την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης το 1912.

Το Παζάρ Χαμάμ («Λουτρό της Αγοράς») ή Γιαχουντί Χαμάμ («Λουτρό των Εβραίων») ονομάστηκε έτσι γιατί η περιοχή αυτή δίπλα στα παραθαλλάσια τείχη ήταν εβραϊκή συνοικία. οικοδοµήθηκε ως αφιέρωµα τoυ Xαλίλ Aγά, αξιωµατούχου του χαρεµιού της Πύλης, ενώ έκτοτε έχει υποστεί αρκετές ζημιές. Το χαμάμ ήταν διπλό (χρησιμοποιούνταν και από άνδρες και από γυναίκες, σκανδαλώδες για την εποχή του) και ήταν σε χρήση ώς το 1912, ενώ στην πυρκαγιά του 1917 υπέστη σοβαρές ζημιές. Στα νεότερα χρόνια, από το 1948 και μετά, προστέθηκαν στην περιοχή, από την πλευρά της Β. Ηρακλείου, ανθοπωλεία (εξού και η ονομασία «Λουλουδάδικα»). Εκείνη την περίοδο έγιναν και πολλές κακής αισθητικής πολεοδομικές παρεμβάσεις που το περικύκλωσαν. Κατά τη δεκαετία του ’90 και στα πλαίσια του Πιλοτικού Προγράµµατος Ανάπλασης του Ιστορικού Κέντρου της Θεσσαλονίκης παράλληλα µε τις εργασίες αποκατάστασης του µνηµείου, πραγµατοποιήθηκαν παρεµβάσεις και στον υπαίθριο περιβάλλοντα χώρο του. Αυτές περιλάµβαναν την διαµόρφωση του πεζόδροµου Φραγκίνη, την κατασκευή των περιπτέρων των λουλουδιών και την µετατροπή της οδού Κοµνηνών σε οδό ελεγχόµενης κυκλοφορίας και την επίστρωσή της µε γρανιτοκυβόλιθους.Οι εργασίες αποκατάστασης του µνηµείου δεν ολοκληρώθηκαν πλήρως µε αποτέλεσµα να παραµένουν φυλαγµένα γύρω από το κτίριο τµήµατα δοµικών στοιχείων του, µέσα από µεταλλική περίφραξη που είχε τοποθετηθεί αρχικά για την προστασία του.Μετα την πρόσφατη ολοκλήρωση της ανάπλασής του από την 9η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, σήμερα αναμένει την ολοκλήρωση της αναστήλωσης του εσωτερικού του, ενώ υπήρξε και η πρόταση να επαναλειτουργήσει με την αρχική του χρήση, πράγμα το οποίο μάλλον δεν θα ευοδωθεί αφού υπάρχει πρόβλημα με την στατικότητα του κτιρίου.

Ως διπλό λουτρό, έχει τη χαρακτηριστική οθωµανική αρχιτεκτονική µε τις βυζαντινές επιδράσεις στο σύστηµα κατασκευής και δόµησης, µε πλούσιο εσωτερικό διάκοσµο από σταλακτίτες και σταµπωτές διακοσµήσεις στο κονίαµα και µε ενδιαφέρουσες κατασκευαστικές λύσεις. Είναι θαµµένο περί τα δύο µέτρα στο έδαφος και είχε µέχρι πρόσφατα κλεισµένες τις κύριες όψεις του από προκτίσµατα τα οποία αποµακρύνθηκαν.

Το λουτρό, έκτασης 750 περίπου τ.μ. διαιρείται σε δύο τμήματα (ένα για τους άνδρες και ένα για τις γυναίκες.  Κάθε τμήμα αποτελείται από μία αίθουσα τετράγωνης κάτοψης, καλυμμένη με μεγάλο ημισφαιρικό τρούλο, και από ένα σύνολο μικρότερων διαμερισμάτων με τρουλίσκο. Στα δύο τμήματα διαμορφώνονταν οι τυπικοί  χώροι των λουτρών (ψυχροί, χλιαροί και ζεστοί, καθώς και τα υπόκαυστα). Στο πίσω μέρος του κτηρίου υπήρχε η δεξαμενή του νερού, η εστία και ο χώρος των θερμαστών, οι οποίοι τροφοδοτούσαν τη φωτιά με ξύλα. Ολόκληρο το οικοδόμημα είναι κτισμένο από πέτρες και πλίνθους και μιμείται το βυζαντινό σύστημα δόμησης. Εσωτερικά το μνημείο είναι πλούσια διακοσμημένο. Οπές φωτισμού βρίσκουμε στις οροφές των τρούλων, ενώ επαναλαμβανόμενες ζώνες με φυτικά κοσμήματα πρέπει να υπήρχαν στις επιφάνειες των τοίχων.