Χωρίς Μνήμη πώς σχεδιάζεις (για) μία πόλη;

Λέξεις: Δημήτρης Γουρδούκης, Θωμάς Συμεωνίδης

Οι ανθρώπινες κοινωνίες, και κατά προέκταση οι πόλεις, ως ο κυρίαρχος πλέον τόπος ανάπτυξής τους, βρίσκονται σε συνεχή διάλογο με το παρελθόν τους. Επιστρέφουν σε αυτό, ανακαλούν, προσπαθούν να θυμηθούν, δημιουργώντας αναπόφευκτα, σε κάθε προσπάθεια, μία νέα αντίληψη για αυτό.

Κατά κάποιο τρόπο, οι κοινωνίες και οι πόλεις ξαναγράφουν συνεχώς την ιστορία τους με αναφορά στο παρόν τους και τα θέματα που αυτό θέτει. Πρόκειται για μια συνθήκη που αποτελεί βασικό παράγοντα στον καθορισμό του τρόπου με τον οποίο σχεδιάζονται οι κοινωνίες και οι πόλεις.

Το πώς βλέπουμε το παρελθόν υπό το πρίσμα του παρόντος καθορίζει το πώς σχεδιάζουμε το μέλλον. Οι αναφορές στο παρελθόν δηλαδή, υπεισέρχονται στη σχεδιαστική διαδικασία. Γίνονται μνήμες της πόλης και της αρχιτεκτονικής της.

Οι τρόποι διαχείρισης των αναφορών και μέσω αυτών της μνήμης καθορίζουν τελικά, σε μεγάλο βαθμό, τον τρόπο παραγωγής του σχεδιασμού των πόλεων και της αρχιτεκτονικής τους. Ιστορικά, μπορούμε να εντοπίσουμε πολλούς μηχανισμούς διαχείρισης της μνήμης, αλλά σήμερα οφείλουμε να αναγνωρίσουμε τους νέους που έχουν αναδυθεί και να διερευνήσουμε τις αρχές τους που είναι ριζικά διαφορετικές από αυτές που γνωρίζαμε μέχρι τώρα. Η διαχείριση των αναφορών και της μνήμης είναι πλέον μία λειτουργία που γίνεται όλο και περισσότερο μέσα από τα πρωτόκολλα των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και τα ‘feeds’ που αυτά δημιουργούν. Την ίδια στιγμή, το γεγονός ότι πλέον έχουμε τη δυνατότητα να αποθηκεύουμε και να έχουμε πρόσβαση σε σχεδόν άπειρη ποσότητα πληροφορίας, σημαίνει ότι, τουλάχιστον στη θεωρία, μπορούμε να αναφερθούμε σχεδόν στα πάντα που έχουν γίνει. Σε αυτό το πλαίσιο όμως, είναι σχετικά ασαφές το ποιος επιλέγει και καθορίζει το τι βλέπουμε στα feeds των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, και άρα το ποιος επηρεάζει και καθορίζει τη συνείδηση μιας πόλης ή μιας κοινωνίας, και την κατεύθυνση που μπορεί να πάρει ο σχεδιασμός της.

Και αν στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης δυσκολευόμαστε να καταλάβουμε ποιος κάνεις τις επιλογές των αναφορών που βλέπουμε, τα εργαλεία τεχνητής νοημοσύνης μεταφέρουν αυτή τη δυσκολία κατανόησης σε ένα νέο επίπεδο όπου πλέον κάθε σύνδεση με την πηγή της αναφοράς, άρα και η δυνατότητά μας να την ελέγξουμε, μοιάζει να χάνεται. Το αποτέλεσμα μοιάζει παράδοξο: ενώ έχουμε πλέον τη δυνατότητα να αποθηκεύουμε το κάθε γεγονός και μνήμη με όση λεπτομέρεια και ακρίβεια επιθυμούμε, καταλήγουμε σε μια κατάσταση όπου φαίνεται να έχουμε απωλέσει τη μνήμη συνολικά. Ο σχεδιασμός της πόλης λοιπόν, η προβολή της στο μέλλον, χάνει την αναφορά της στο παρελθόν με αποτέλεσμα να βρίσκεται σε ένα πεδίο όπου αδυνατεί να προσανατολιστεί. Η πόλη της Θεσσαλονίκης προφανώς δεν αποτελεί εξαίρεση: Πώς μπορούμε μέσα σε αυτό το αποπροσανατολιστικό περιβάλλον να ξαναβρούμε κατευθύνσεις που θα μας επιτρέψουν να σχεδιάσουμε για το μέλλον της πόλης και να αξιολογήσουμε με ψυχραιμία τις προτάσεις που γίνονται για αυτό;

Εναλλακτικές μορφές του παραλιακού μετώπου Θεσσαλονίκης. Πειραματισμοί που προέκυψαν μέσω προγράμματος ΑΙ. ΠΜΣ Σχεδιασμός Αιχμής, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΑΠΘ. Εργαστήριο σχεδιασμού, Δεκέμβριος 2024, The Space of Play. Φοιτητής: Θεοχάρης Δόσπρας. Διδάσκοντες: Λήδα Χαρσούλη, Nate Kolbe, Σπύρος Παπαδημητρίου

Οι παρακάτω θέσεις προτάσσουν 14 ερωτήματα που προσπαθούν να επισημάνουν διαφορετικά σημεία θέασης από τα οποία μπορούμε να προσεγγίσουμε τον σχεδιασμό και τους τρόπους με τους οποίους αυτός καθορίζει το περιβάλλον των πόλεών μας. Ερωτήματα που η προσπάθεια απάντησής τους θα μπορούσε να μας δώσει διανύσματα προσανατολισμού στη σημερινή ομιχλώδη συνθήκη – της Θεσσαλονίκης και των πόλεων γενικότερα:

1. Σχεδιασμός και αρνητικότητα: Ο σχεδιασμός είναι πράγματι ένα τρόπος να αντιμετωπίσουμε προβλήματα (αρνητικότητα) και να προτείνουμε λύσεις. Παρόλα αυτά, η διαδικασία του σχεδιασμού πρέπει να διαπερνάει αυτή την αρνητικότητα για να μπορέσει να αναμετρηθεί και με εκείνα που είναι αρχικά αόρατα και μη καθορισμένα. Αυτή ακριβώς η αναμέτρηση είναι ζήτημα καινοτομίας της σκέψης, τεχνολογικών δυνατοτήτων, τεχνικών, ή μήπως συλλογής πληροφορίας;
2. Σχεδιασμός και μεταφυσική ή σχεδιασμός μέσα στον σχεδιασμό: Υπάρχουν υποθέσεις και προκαταλήψεις στις οποίες βασίζεται ο σχεδιασμός; Πώς μπορούμε να τις εντοπίσουμε και να τις κατανοήσουμε, ώστε αν χρειαστεί να τις αναιρέσουμε, για να προχωρήσουμε; Ή με άλλα λόγια, πώς μπορούμε να εντοπίσουμε τους σχεδιασμούς που ήδη υπάρχουν πριν αρχίσουμε καν να σχεδιάζουμε;
3. Σχεδιασμός και όραση: Υπάρχουν τυφλά σημεία στον σχεδιασμό; Σημεία που δεν μπορούμε να δούμε λόγο του τρόπου με τον οποίο κινούμαστε/σχεδιάζουμε; Πώς μπορούμε να εφεύρουμε τρόπους που θα μας επιτρέψουν να φέρουμε στο φως αυτά τα τυφλά σημεία;
4. Σχεδιασμός και προσμονή: Πώς μπορούμε να διαχειριστούμε το άγνωστο που πάντα εμπεριέχει ο σχεδιασμός; Πώς μπορούμε να το πάρουμε υπόψη μας και να σχεδιάσουμε για αυτό;
5. Ορίζοντας τον σχεδιασμό: Τι είναι τελικά ο σχεδιασμός; Υπάρχει η δυνατότητα να τον ορίσουμε με ένα τρόπο που θα αλλάξει τα υπάρχοντα όριά του;
6. Σχεδιασμός και σκέψη: Είναι ο σχεδιασμός η εικόνα μιας σκέψης μας; Αν ναι, πώς αυτή επηρεάζει τις κατευθύνσεις αυτού του σχεδιασμού;
7. Σχεδιάζοντας τη διαδικασία του σχεδιασμού: Είναι αυτό δυνατό; Τι δυνατότητες θα προσθέταμε σε αυτή τη διαδικασία, αν μπορούσαμε;
8. Η αισθητική αξία του σχεδιασμού: Σε τι είδους αισθητηριακή πληροφορία μπορούμε να έχουμε πρόσβαση μέσα από τη σχεδιαστική διαδικασία; Μπορούμε μέσα στους υπάρχοντες τρόπους σκέψης να ξεκλειδώσουμε νέους τρόπους σχεδιασμού;
9. Σχεδιασμός και προσανατολισμός: Τι προσανατολίζει τον σχεδιασμό μας και προς ποιον σκοπό; Πώς μπορούμε να προτείνουμε έναν σχεδιασμό που ανοίγεται προς αυτά που συνήθως αγνοούν αυτοί που σχεδιάζουν;
10. Σχεδιασμός και τόπος επέμβασης: Ποιος είναι ο τόπος επέμβασης του σχεδιασμού; Υπάρχουν εμπόδια στον καθορισμό του και τι φύσης είναι αυτά;
11. Γραμμές και τύποι γραμμών: Πόσους διαφορετικούς τύπους ‘γραμμών’ μπορούμε να αντιληφθούμε σε μία σχεδιαστική διαδικασία; Τι μπορούν να πετύχουν και πώς μπορούμε να ορίσουμε τις ιδιότητές τους;
12. Η αρχή του σχεδιασμού: Πού και πότε ξεκινάει μία σχεδιαστική διαδικασία και γιατί;
13. Η επιφάνεια του σχεδιασμού: Ποια είναι η επιφάνεια πάνω στην οποία σχεδιάζουμε;
14. Εφευρίσκοντας εργαλεία σχεδιασμού που δεν υπάρχουν ακόμα: Μπορούμε να φανταστούμε εργαλεία σχεδιασμού που δεν υπάρχουν ακόμα; Μπορούμε να τα περιγράψουμε; Μπορεί ο λόγος, οι λέξεις και η γραφή με τη συμβατική τους έννοια να συμπληρώσουν τον σχεδιασμό;

Μπορούμε να σχεδιάσουμε την πόλη; Μπορούμε να σχεδιάσουμε την Θεσσαλονίκη;

Σημείωση:

Το κείμενο αποτελεί απόδοση μίας σειράς σκέψεων και διατυπώσεων που προέκυψαν στα πλαίσια του προγράμματος μεταπτυχιακών σπουδών «Σχεδιασμός Αιχμής, Καινοτομία και Διεπιστημονικότητα στο Σχεδιασμό» του τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του ΑΠΘ. Ο τρέχον κύκλος του προγράμματος, υπό τον τίτλο No/Memories, μελετάει την περιοχή της παλαιάς παραλίας και του λιμανιού της Θεσσαλονίκης μέσα από τις διαφορετικές οπτικές που θέτουν οι σημερινές προκλήσεις και οι νέες τεχνολογίες. 

Ειδικότερα, το κείμενο βασίζεται στη γενική περιγραφή της θεματικής του κύκλου, στην εκφώνηση της άσκησης ‘Designing an image for my design process’ που πραγματοποιήθηκε το θερινό εξάμηνο του 2024 υπό την επίβλεψη του Θωμά Συμεωνίδη, του Εμμανουήλ Ζαρούκα και του Δημήτρη Γουρδούκη, και στο βιβλίο Το Σχέδιο του Φιλοσόφου του Θωμά Συμεωνίδη (Εκδόσεις Σαιξπηρικόν, 2022).

Η συντονιστική επιτροπή του ΠΜΣ «Σχεδιασμός Αιχμής, Καινοτομία και Διεπιστημονικότητα στο Σχεδιασμό» αποτελείται από τους Δημήτρης Γουρδούκη, Νάντια Καλαρά, Δημήτρη Κονταξάκη, Σπύρο Παπαδημητρίου και Αναστάσιο Τέλλιο. Διευθυντής του προγράμματος είναι ο Αναστάσιος Τέλλιος.

Οι φοιτητές και οι φοιτήτριες του τρέχοντος κύκλου του προγράμματος, η δουλειά των οποίων τροφοδότησε ουσιαστικά το κείμενο είναι: Αριστείδης Γεωργιάδης, Θεοχάρης Δόσπρας, Χρύσα Κουλίνα, Μαρία Νάντσου, Αθηνά Τάσιου και Μαρίνα Χατζητουλούση.

*Ο Δημήτρης Γουρδούκης είναι Επίκουρος Καθηγητής του τμήματος Αρχιτεκτόνων του ΑΠΘ *Ο Θωμάς Συμεωνίδης είναι Διδάσκων Αισθητικής και Φιλοσοφίας ΑΣΚΤ

**το άρθρο δημοσιεύτηκε στο επετειακό τεύχος της parallaxi για τα 35 χρόνια

Ακολουθήστε τις ειδήσεις του parallaximag.gr στο Google News