Εμείς με τραμ πηγαίναμε…

Στο τελευταίο τέταρτο του 19^ου αι. η κυκλοφορία στη Θεσσαλονίκη –εκτός από τον συνήθη ποδαρόδρομο- γινόταν με σελωμένα γαϊδουράκια (τα οποία στόλιζαν με χίλια μπιχλιμπίδια και παχιές φλοκάτες), άλογα, αλλά και κάποιες ιδιωτικές άμαξες, που δυσκολεύονταν όμως να κυκλοφορήσουν στους στενούς δρόμους και τα κακοτράχαλα καλντερίμια. Τα ίδια προβλήματα με τα καλντερίμια της Θεσσαλονίκης αντιμετώπισαν και τα Omnibus, ιπποκίνητα λεωφορεία (κλειστά Λαντώ των τεσσάρων θέσεων ή ανοιχτά παϊτόνια), που είχαν δρομολογηθεί για μια περίοδο στη σημερινή γραμμή Τσιμισκή-Ντεπώ. Μετά την χρεοκοπία των Omnibus, οι κάτοικοι που δεν είχαν δικά τους μέσα, χρησιμοποιούσαν ενοικιαζόμενα αλογάκια, τα «Τσακπεντζή μπεγίρ» τουρκιστί. Να πως περιγράφει την συγκοινωνία της πόλης, τον Ιούλιο του 1890, ο Αργείος δικηγόρος, ιστορικός και λογοτέχνης Δημήτριος Βαρδουνιώτης σε ένα αφήγημά του για την συνοικία των «Πύργων»:

«[…] Υπάρχουν λεωφορεία (Omnibus), κυκλοφορούντα μέχρι της μίας μετά το μεσονύκτιον από της προκυμαίας μέχρι του Παραδείσου των Πύργων. Εισήχθησαν προ τινων ετών και εργάζονται επικερδέστατα. Δεν έχουν βεβαίως την κομψότητα και την πολυτέλεια των αθηναϊκών τράμβαϋ, δυστυχώς δε ούτε σιδηράν γραμμήν, και δια τούτο, τρέχοντα παταγωδέστατα επί των λιθοστρώτων, είναι αληθείς αντεροβγάλται. Ανθ’ ενός γροσίου σας μεταφέρουν εκ της προκυμαίας εις τον Παράδεισον μετά δρόμον τετάρτου της ώρας. Νεανίσκοι δε νοημονέστατοι οδηγούν τα λεωφορεία αυτά, κρατούντες ή κιλούντες τους αμαξηλάτας, ουχί δια κωδώνων, αλλά δια σύριγγος ή σάλπιγγος και φωνής μουσικωτάτης και παρατεταμένης, κραυγάζοντες: Stopeeer! – Alleeez!

Δια τους αρεσκομένους εις την ιππασίαν ευρίσκονται εν τη προκυμαία πολλοί ίπποι ωραιότατοι και ζωηροί, καθαρώς δε και κατά το μάλλον και ήττον πλουσίως ευπρεπισμένοι και επισεσαγμένοι με ποικίλα τουρκικά εφίππια. Έκαστον τούτων δύνασθε να μισθώσητε δι’ ενός επίσης γροσίου δια ν’ απέλθητε εις Πύργους.

Οι ίπποι αυτοί οδηγούνται υπό νεαρωτάτων ιπποκόμων, Τούρκων ως επί το πλείστον, οίτινες είναι τόσω δεξιοί, γεγυμνασμένοι και ωκύποδες, πτερόποδες σχεδόν, ώστε σας συνοδεύουν έφιππον, πεζοί αυτοί. Εν ω δε οι ίπποι τρέχουν καλπάζοντες, εκείνοι σας ακολουθούν τόσον εγγύς, ώστε κρατούν τας ουράς των κελήτων, ενίοτε δε και προτρέχουν αυτών προς έκπληξιν εκείνων, οίτινες το πρώτον βλέπουσι τοιούτον θέαμα.

 Δια τους μάλλον νωχελείς υπάρχουν αι άμαξαι και αι λέμβοι, ή, εν τη γλώσση του τόπου οι αραμπάδες και τα καΐκια. Οι δε θέλοντες να απολαύσωσι των θελγήτρων του περιπάτου ή περιεργασθώσι τον τόπον ανετώτερον, πεζοπορούσι».

Το πρώτο ολοκληρωμένο σύστημα ιππήλατων τραμ τοποθετήθηκε το 1832 στη Νέα Υόρκη. Εξηνταένα χρόνια αργότερα, με πρωτοβουλία του ντονμέ κτηματία Ahmed Hamdi Bey, αποκτά και η Θεσσαλονίκη ιππήλατο τραμ. Ο Hamdi, στις 18-9-1889, υπογράφει σύμβαση με την οθωμανική κυβέρνηση, με την οποία του παραχωρείται για 35 χρόνια το προνόμιο της κατασκευής και εκμετάλλευσης ιπποτροχιοδρόμου στην πόλη. Προσελκύει βελγικά κεφάλαια και ιδρύει μια Α.Ε με αρχικό κεφάλαιο 1.500.000 φράγκων με έδρα τη Θεσσαλονίκη. Παράλληλα με την κατασκευή των γραμμών παραγγέλνει στο Βέλγιο 45 βαγόνια και 120 ρωσοουγκρικά άλογα. Το ιππήλατο τραμ αρχίζει να λειτουργεί στις 8 Μαΐου 1893, ενώ τα επίσημα εγκαίνια γίνονται με λαμπρότητα 20 μέρες αργότερα. Ένα τραμ στολισμένο με γιρλάντες και σημαίες, με τις ευλογίες του Μητροπολίτη Σωφρόνιου, του Μουφτή και του Αρχιραββίνου, ξεκίνησε από την αφετηρία που βρισκόταν στην συνοικία των Εξοχών, έφθασε στην Σκάλα (λιμάνι) και επέστρεψε. Στο βαγόνι επιβιβάσθηκαν ο Βαλής Αλή Ριζιέ, ο στρατιωτικός διοικητής Ρεούφ Πασάς,, ο αστυνομικός διευθυντής, ο δήμαρχος Χουλουσού και ολόκληρο το διπλωματικό σώμα. Η δεξίωση έγινε στο πολυτελές εξοχικό κέντρο του κήπου «Μεγάλου Αλεξάνδρου», δίπλα από την εκκλησία της Αναλήψεως. Στη διάρκεια της δεξίωσης ο Λουξεμβούργιος Δ/ντής των τραμ M. Kaul, ευρισκόμενος σε ευθυμία από την σαμπάνια που έρρεε άφθονη, θέλησε να κάνει πνεύμα και είπε στον Βαλή: «Αν από την αρχή γνώριζα, πασά μου, πόσο φθηνοί είναι οι άνθρωποι στον τόπο σας, δεν θα αγόραζα άλογα για το τραμ!». Την απάντηση του την έδωσε ο νομικός σύμβουλος της εταιρείας, ένας ομογενής γλωσσομαθής και διακεκριμένος δικηγόρος της πόλης μας, ο οποίος του είπε: «Οι άνθρωποι είναι πραγματικά φθηνοί εδώ, γιατί τα ζώα σπανίζουν. Φαντάζομαι δε πόσο μεγάλη αφθονία θα υπάρχει από αυτά στον τόπο σας!». Ο Kaul κατάλαβε την ευστοχία της απάντησης και αρκέσθηκε να ξεροκαταπιεί.

Από την επομένη των εγκαινίων άρχισε η κανονική λειτουργία των τραμ. Για την αποφυγή ατυχημάτων η εταιρεία προσέλαβε τσεγγενέδες (ρομά), τους οποίους τοποθέτησε κατά διαστήματα σε όλη τη διαδρομή. Κρατούσαν κόκκινες σημαίες και σάλπιγγες και μόλις έβλεπαν το τραμ να έρχεται με ταχύτητα χελώνας φώναζαν: «ντουρ σεϊτάν αραμπά γκελίορ!», δηλ. «τραβηχτείτε, ο διαβολοαραμπάς έρχεται!». Παρ’ όλα αυτά δεν έλειπαν τα ατυχήματα. Σιγά σιγά, όμως, φαίνεται πως κουράστηκαν, όπως γράφει η εφημερίδα Journal de Salonique στο φύλλο της 23^ης – 6^ου – 1906: «Οι υπό της Εταιρείας Τροχιοδρόμων διορισθέντες προπομποί μετά κεράτων, αντί να προπορεύονται των τραμ, να καθαρίζουν τις κοπριές των αλόγων και ν’ απομακρύνουν τους διαβάτες, βρήκαν πιο αναπαυτικό να στέκουν πάνω στο όχημα δίπλα στον αμαξηλάτη και να ξεκουφαίνουν με αχρείες κραυγές και τους ήχους των κεράτων. Έτσι, παρά τον θόρυβο, οι διαβάτες δεν προλαβαίνουν ν’ απομακρυνθούν με αποτέλεσμα να μην περιοριστούν τα, δυστυχώς, πάρα πολλά ατυχήματα».

Λίγο πριν το 1905 είχε γίνει πρόταση στην οθωμανική κυβέρνηση να αντικατασταθούν τα ιππήλατα τραμ και να λειτουργήσουν ηλεκτροκίνητα. Ήδη από το 1880 είχαν εγκατασταθεί ηλεκτροκίνητα τραμ στο Ρίτσμοντ της Βιρτζίνια. Τρία χρόνια αργότερα, και αφού ξεπεράσθηκαν οι φόβοι του σουλτάνου για τον ηλεκτρισμό, η Θεσσαλονίκη απέκτησε το πρώτο εργοστάσιο ηλεκτοφωτισμού, που βρισκόταν στη σημερινή οδό Έδισσον. Και τελικά, στις 14 Ιουνίου 1908, τα ηλεκτροκίνητα τραμ της Θεσσαλονίκης ξεκινούν με λαμπρότητα να λειτουργούν. Το τραμ λειτούργησε 64 χρόνια στη Θεσσαλονίκη, μέχρι το 1957 που ο Κ. Καραμανλής ξηλώνει με τα ίδια του τα χέρια τις ράγες!!!

Φωτογραφίες που ενέπνευσαν τρεις από τους παραπάνω ζωγράφους.