Ένας αιγυπτιακός ναός στη Θεσσαλονίκη: Το μυστήριο του Σαραπείου

Τόσο στην ορατή, όσο και στην αθέατή της πλευρά, η Θεσσαλονίκη αποδεικνύει καθημερινά την πλούσια ιστορική της ταυτότητα, αλλά και την πολιτισμική ποικιλομορφία της.

Μια από τις περιπτώσεις αυτές είναι το Σαραπιείον της Θεσσαλονίκης. Ένα «ιερό εξακολουθεί να κρατά μυστική την αύρα του θρησκευτικού μυστηριακού κόσμου που εκπροσωπούσε επί 600 περίπου χρόνια» όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης.

Το Σαραπιείον, είναι ο ναός του Σέραπι ενός ελληνοαιγυπτιακού θεού. Αποτελεί ένα μοναδικό δείγμα της θρησκευτικής σύνθεσης που χαρακτήριζε την ύστερη ελληνιστική και ρωμαϊκή εποχή.

Ποιος ήταν ο Σέραπις

Ο Σέραπις ήταν μια θεότητα συνθετικής φύσης που δημιουργήθηκε στην Αλεξάνδρεια κατά τους πρώτους Πτολεμαϊκούς χρόνους. Συνδύαζε στοιχεία του αιγυπτιακού θεού Όσιρι και του ελληνικού Δία ή Ασκληπιού, με σκοπό να λειτουργήσει ως κοινός θεός για Έλληνες και Αιγυπτίους. Η λατρεία του διαδόθηκε ευρέως στον ελληνιστικό και ρωμαϊκό κόσμο.

Κομμάτι μιας «ιερής περιοχής»

Το Σαραπιείον της Θεσσαλονίκης ανακαλύφθηκε στο κέντρο της πόλης, κοντά στην οδό Αγίου Μηνά, σε ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν στις αρχές του 20ού αιώνα, κατά τη διάνοιξη της «Διαγωνίου Βαρδαρίου» (πρώην Διοικητηρίου και σήμερα Καραολή και Δημητρίου των Κυπρίων Αγωνιστών).

«Μετά την καταστροφική πυρκαγιά του 1917, κατά τη διάνοιξη της «Διαγωνίου Βαρδαρίου» (πρώην Διοικητηρίου και σήμερα Καραολή και Δημητρίου των Κυπρίων Αγωνιστών), εντοπίζεται το 1921 μία επιγραφή και τμήματα του ιερού των Αιγυπτίων θεών, του αποκαλούμενου «Σαραπιείου» από τον πρώτο ανασκαφέα Στρατή Πελεκίδη. Τα ακριβή όριά του δεν είναι γνωστά, όμως φαίνεται ότι καταλάμβανε μεγάλη έκταση μεταξύ των οδών Καραολή και Δημητρίου, Ελένης Σβορώνου, Σελευκιδών και Πτολεμαίων, σε μια προνομιακή θέση, κοντά στην κύρια δυτική πύλη και το λιμάνι, στο νότιο τμήμα μιας «ιερής περιοχής» (area sacra), όπου ήταν συγκεντρωμένα τα περισσότερα ιερά της Θεσσαλονίκης» διαβάζουμε μέσα από τη σελίδα της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης στο Facebook.

Πρόκειται, όπως προαναφέρθηκε, για έναν χώρο λατρείας αφιερωμένο στον Σέραπι και πιθανότατα και στις θεότητες Ίσιδα και Άνουβι,  χαρακτηριστικό γνώρισμα των σαραπείων που λειτουργούσαν ως πολυθεϊστικά ιερά.

Ο ναός χρονολογείται στον 2ο ή 3ο αιώνα, εποχή κατά την οποία η Θεσσαλονίκη αποτελούσε σημαντικό αστικό και διοικητικό κέντρο της Ρωμαϊκής Μακεδονίας.

Η ανέγερση βέβαια αιγυπτιακών ναών σε περιοχές που ήταν αρκετά μακριά από την Αίγυπτο αποδεικνύει και το γεγονός ότι οι Ρωμαίοι ήταν ανεκτικοί σε ποικίλες μορφές λατρείας.

Ταυτόχρονα, η ύπαρξη του Σαραπιείου στην καρδιά της Θεσσαλονίκης φανερώνει την πολλαπλή πολιτισμική φυσιογνωμία της πόλης, στην οποία υπήρχε μια ακμάζουσα κοινότητα που λάτρευε τις αιγυπτιακές θεότητες.

Στις έρευνες των πρώτων χρόνων αποκαλύφθηκαν μεταξύ άλλων τμήματα στοάς, τα θεμέλια ενός μικρού πρόστυλου ή δίστυλου εν παραστάσι ναού ορθογώνιας κάτοψης (ναός Α), με βοτσαλωτό δάπεδο, βάσεις κιόνων, αγάλματα, επιγραφές και μικροαντικείμενα λατρευτικής χρήσης.

Μία σημαντική επιγραφή κάνει ρητή αναφορά στον Σέραπι και βρέθηκε σε συνδυασμό με απεικονίσεις αιγυπτιακών θεοτήτων, ενισχύοντας την ταύτιση του χώρου ως τόπου αιγυπτιακής λατρείας.

Αγάλματα της Ίσιδας και αναθηματικά αντικείμενα που επίσης βρέθηκαν αποτελούν ένδειξη ότι το Σαραπιείον ήταν χώρος τέλεσης μυστηρίων και τελετουργιών παρόμοιων με εκείνων που γνωρίζουμε από την Αλεξάνδρεια και τη Δήλο.

Ακολούθησε νέα ανασκαφή το 1939 από τους Σ. Πελεκίδη και τον Χ. Μακαρόνα αποκαλύπτοντας έναν μικρό, πιθανώς πρόστυλο ή δίστυλο εν παραστάσι αψιδωτό ναό ρωμαϊκών χρόνων (ναός Β), με σηκό και πρόναο.

«Στη βόρεια πλευρά του σηκού υπήρχε υπερυψωμένη ημικυκλική κόγχη, πιθανώς για το λατρευτικό άγαλμα, με κτιστό πλίνθινο έδρανο μπροστά της για την τοποθέτηση αναθημάτων» μας πληροφορεί η ανάρτηση της Εφορείας Αρχαιοτήτων Θεσσαλονίκης.

Επίσης, ήρθε στο φως ένας υπόγειος καμαροσκεπής χώρος. στη βορειοδυτική γωνία ενός μικρού ναού, που φαίνεται να είχε λατρευτικό χαρακτήρα, καθώς βρέθηκε ερμαϊκή στήλη σε κόγχη του ανατολικού τοίχου. Ο χώρος αυτός συνδεόταν με υπόγειο διάδρομο, χωρίς άμεση πρόσβαση από τον κυρίως ναό. Ο Χ. Μακαρόνας τον χαρακτηρίζει ως «Κρύπτη», πιθανό τόπο μυστηριακής λατρείας των Αιγυπτίων θεών. Η είσοδος ήταν σφραγισμένη από την αρχαιότητα.

Γύψινο πρόπλασμα που εντοπίστηκε, εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.

Η επόμενη ανασκαφή στην περιοχή έγινε το 1957, στη συμβολή των οδών Δημήτριου/Καραολή και Ε. Σβορώνου και αποκάλυψε τμήματα γλυπτών και επιγραφές.

Το ιερό ήταν σημαντικό όχι μόνο λόγω των πολυάριθμων γλυπτών και αναθημάτων, αλλά και χάρη στις 70+ ελληνικές επιγραφές που τεκμηριώνουν τη λατρεία των θεών ως μία από τις καλύτερα γνωστές αρχαίες θρησκείες.

Αν και πιθανώς ιδρύθηκε ιδιωτικά, η διαχείρισή του γινόταν υπό κρατική ή βασιλική εποπτεία. Ήταν προσβάσιμο στο κοινό και συνδεόταν με τις δημόσιες γιορτές.

Η αναφορά σε «υδρείο» καταδεικνύει τη σημασία του νερού στις τελετές, πιθανώς για εξαγνισμούς.

Το ιερό σταμάτησε να λειτουργεί τον 4ο αιώνα μ.Χ. και η περιοχή παρέμεινε ανεκμετάλλευτη οικοδομικά στους επόμενους αιώνες.

Κεφάλι Σαράπι

Ιδιαίτερα εντυπωσιακό είναι το μαρμάρινο κολοσσικό κεφάλι του θεού Σάραπι, το οποίο βρέθηκε στο Σαραπείο της Θεσσαλονίκης και τοποθετείται χρονολογικά στη ρωμαϊκή εποχή (2ος αι. μ.Χ.). Η εισαγωγή της λατρείας του Σάραπι στη Θεσσαλονίκη έγινε κατά τον 3ο αι. π.Χ., όταν ιδρύθηκε το ιερό του και γρήγορα απέκτησε σημαντική αίγλη.

Ο εικονογραφικός τύπος του θεού με τα μακριά μαλλιά, την πλούσια γενειάδα, τα βαθιά στο πρόσωπο μάτια και την εξειδανικευμένη έκφραση δημιουργήθηκε από το γνωστό γλύπτη των ύστερων κλασικών χρόνων Βρύαξι, τον 4ο αι. π.Χ.

Ο τύπος αυτός συνδύαζε τα αιγυπτιακά χαρακτηριστικά με τα γνωρίσματα του Δία και του Πλούτωνα και επηρέασε όλες τις μεταγενέστερες απεικονίσεις του θεού. Από το χώρο του Σαραπείου προέρχεται ακόμη ένα γυναικείο μαρμάρινο κολοσσικό κεφάλι, που πιθανόν εικονίζει την Ίσιδα.

*πηγές εικόνων: Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης, Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης

**πληροφορίες/πηγές

Εφορεία Αρχαιοτήτων Θεσσαλονίκης

Αγγ. Κουκουβού, «Το Σαραπείο. Ένα ιερό των Αιγυπτίων Θεών αναδύεται μέσα από τις στάχτες της πόλης» στο Π.Αδάμ- Βελένη-Αγγ. Κουκουβού(επιμ.) Αρχαιολογία στα Μετόπισθεν, στη Θεσσαλονίκη των ταραγμένων χρόνων (1912-1922), Θεσσαλονίκη 2012, 105-111.

G. Aristodemou, «Invisible Monuments of a City. The so-called Hydreion of the Sarapeion of Thessaloniki» στο Ν.Ακαμάτης, Αλ. Βουβουλής,Αλ. Λαφτσίδης, Ν.Πουλακάκης (επιμ.) Τῷ διδασκάλῳ Τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Ιωάννη Ακαμάτη, Θεσσαλονίκη 2019, 69-78.

Το Σαραπείο Θεσσαλονίκης – Εργασία του Άγγελου Μεφσούτ στο Φροντιστήριο Κλασικής Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ. Διδάσκουσα: Θ. Στεφανίδου-Τιβερίου 2015-2016