Επτά αόρατα μνημεία της Θεσσαλονίκης

Η Θεσσαλονίκη χτισμένη πάνω σε στρώματα που ανήκουν το καθένα σε μια διαφορετική εποχή. Το ξέρουν όλοι όσοι προσπάθησαν να σκάψουν στα έγκατά της για τα θεμέλια οικοδομών, για έργα της ΔΕΗ ή ΕΥΑΘ, για το Μετρό… Το ανακαλύπτουμε μέχρι και σήμερα.

Αρκετά από αυτά παραμένουν άγνωστα παρόλο που η αρχαιολογική σκαπάνη τα άγγιξε και ασχολήθηκε μαζί τους για να ανακαλύψει τα μυστικά τους. Μερικά από αυτά δεν έχουν πια πρόσβαση στο κοινό, όπως είναι κομμάτια του Ιππόδρομου. Άλλα είναι χωμένα βαθιά, κοιμισμένα σε υπόγεια οικοδομών. Άλλα έχουν έρθει στην επιφάνεια αλλά παραμένουν αφανή και αόρατα.

Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Μνημείων και Τοποθεσιών, επίσης γνωστή ως Παγκόσμια Ημέρα Κληρονομιάς, θυμόμαστε τα επτά αόρατα μνημεία της Θεσσαλονίκης όπως είχαν αποτυπωθεί στο πλαίσιο της δράσης «Αόρατα μνημεία… Ψηφιακή μνήμη» το 2016, από το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ σε συνεργασία με το ΔΠΜΣ «Μουσειολογία και Διαχείριση Πολιτισμού», στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού προγράμματος NEARCH “New Scenarios for a Community Involved Archaeology”, με επιστημονικά υπεύθυνο τον Καθηγητή Προϊστορικής Αρχαιολογίας του ΑΠΘ, Κώστα Κωτσάκη.

Η δράση βασίστηκε στην εργασία της Ελευθερίας Θεοδωρούδη, Αρχαιολόγου – Μουσειολόγου, υποψήφια διδάκτωρ ΑΠΘ, η οποία είναι υπεύθυνη για τον σχεδιασμό – συντονισμό έργου.

Βασιλική Αγίας Σοφίας

Ο γνωστός σε όλους Ναός της Αγίας Σοφίας είναι ένα από τα σημαντικότερα μνημεία της πόλης. Κάτω, όμως, από το σπουδαίο αυτό ναό προϋπήρχε ένας παλαιότερος. Πρόκειται για μία μεγάλη βασιλική, μία από τις μεγαλύτερες της παλαιοχριστιανικής περιόδου (115 μέτρα μήκος και 53 μέτρα πλάτος). Ενδιαφέρον είναι ότι ο μικρότερος σε μήκος σημερινός ναός της Αγίας Σοφίας έχει το ίδιο περίπου πλάτος με την παλαιότερη εκκλησία, και ακολουθεί τους παλαιότερους τοίχους. Στην ανασκαφή που έγινε το 1961 – 62 στην οδό Πρίγκηπος Νικολάου 1 (σημερινή Αλ. Σβώλου) βρέθηκε μέρος της κόγχης του ιερού, καθώς και τμήματα των θρόνων των ιερέων. Τα ευρήματα ήταν εντυπωσιακά και διατηρήθηκαν στο υπόγειο της πολυκατοικίας. Η βασιλική χρονολογείται στον 5ο αι. μ. Χ. Ένα ακόμη τμήμα της διατηρείται στην αυλή της κρύπτης του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου. Η κρύπτη ήταν αρχικά ρωμαϊκό λουτρό («νυμφαίο») που μετατράπηκε σε βαπτιστήριο για τις ανάγκες της παλαιότερης εκκλησίας. Ένας από τους κίονες του βαπτιστηρίου διατηρείται στη θέση του μέχρι σήμερα.

Στήλη Όφεων Yilan Mermer

«Μην πλησιάζετε σ’ αυτά τα μάρμαρα γιατί… θα βγουν τα φίδια και θα σας φάνε!»

Η στήλη που στέκεται παραμελημένη και κακοπαθημένη στο πεζοδρόμιο έξω από τη ΔΕΗ προέρχεται από το τέλος της αρχαιότητας (4ος – 6ος αι. μ. Χ.). Είναι το βάθρο κίονα που στήριζε τον ανδριάντα του αυτοκράτορα και βρισκόταν σχεδόν πάντοτε στην ίδια θέση από τη στιγμή που στήθηκε. Τέτοια μνημεία ήταν πολύ διαδεδομένα σε όλη τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Το συγκεκριμένο αποτελεί σημαντική μαρτυρία για τη στρατηγική σημασία της πόλης αυτή την περίοδο. Κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής περιόδου η στήλη ονομαζόταν “το μάρμαρο του φιδιού”, απηχώντας κάποια λαϊκή δοξασία. Σηματοδοτούσε μια πλατεία γνωστή ως “Πλατεία των Όφεων”. Μια σειρά από φωτογραφίες, κυρίως από τις αρχές του 20ού αιώνα, απεικονίζουν τη στήλη πάνω στο ψηλό βαθμιδωτό της κρηπίδωμα να λειτουργεί ως φανοστάτης και δίπλα της να σώζεται μια κρήνη. Στα 1975, λόγω της διάνοιξης της οδού Αγίου Δημητρίου, το μνημείο, μετά από σύντομη ανασκαφή, αποκολλήθηκε από την αρχική του θέση και τοποθετήθηκε πέντε μέτρα βορειότερα, στο σημείο που την συναντάμε και σήμερα.

(κεντρική εικόνα άρθρου)

Ιππόδρομος

Ο Ιππόδρομος της Θεσσαλονίκης, αν και αόρατος σήμερα, είναι περιβόητος για τη σφαγή 7000 Θεσσαλονικέων μετά από εντολή του Θεοδοσίου Α΄ το 390 μ. Χ. Χτίστηκε ως μέρος του Γαλεριανού συγκροτήματος. Το οικοδόμημα είχε εντυπωσιακό μέγεθος: μήκος περίπου 450μ. και πλάτος 95μ. Στο βόρειο καμπύλο τμήμα του σχηματίζονταν δώδεκα χώροι που πλαισίωναν την κεντρική είσοδο και χρησίμευαν για τη στάθμευση και εκκίνηση των αρμάτων (ιππάφεση). Η ανατολική πλευρά του Ιππόδρομου χρησιμοποιούσε το ανατολικό τείχος της πόλης για τη διαμόρφωση των κερκίδων. Στη δυτική πλευρά υπήρχε το θεωρείο του αυτοκράτορα. Μία ακόμη είσοδος για τους θεατές των αγώνων υπήρχε στη σφενδόνη, δηλαδή στο νότιο κυκλικό τμήμα του, στα όρια της σημερινής οδού Μητροπόλεως. Ο στίβος του πρώην Ιππόδρομου με την πάροδο των χρόνων δεν καταλήφθηκε από κτίρια, αλλά μετατράπηκε σε μια μακρόστενη πλατεία που διατηρήθηκε έως τις μέρες μας ως πλατεία με το ίδιο όνομα. Η κατασκευή του τοποθετείται στις αρχές του 4ου μ. Χ. αιώνα, ενώ σύμφωνα με τις γραπτές πηγές συνέχισε να λειτουργεί τουλάχιστον μέχρι τον 7ο αι. μ. Χ.

Νεολιθικός οικισμός στη ΔΕΘ

Η ιστορία της πόλης της Θεσσαλονίκης ξεκινά, συνήθως, με την ίδρυσή της το 315 π. Χ. από τον Κάσσανδρο. Στην πραγματικότητα, όμως, η ιστορία της πόλης πηγαίνει αρκετές χιλιάδες χρόνια πριν από αυτή τη χρονολογία. Οι αρχαιολογικές μαρτυρίες για την πρώτη αυτή περίοδο είναι λίγες και σπάνιες και αποτελούνται κυρίως από τυχαία ευρήματα σωστικών ανασκαφών. Ένα τέτοιο τυχαίο εύρημα είναι και ο προϊστορικός οικισμός που εντοπίστηκε στο χώρο της ΔΕΘ το 1992-93 κατά την ανέγερση του Βελλίδειου συνεδριακού κέντρου. Ο οικισμός χρονολογείται περίπου 8000 χρόνια πριν από σήμερα. Σε μία έκταση περίπου 800 m2 οι αρχαιολόγοι εντόπισαν λάκκους σε διάφορα μεγέθη και σχήματα που χρησιμοποιούνταν ως χώροι για απορρίμματα, ως αποθήκες και ως ημιυπόγειες κατοικίες. Τα ευρήματα ήταν πήλινα αγγεία, εργαλεία από πέτρα και οστό, εργαλεία υφαντικής και κοσμήματα. Ο οικισμός αυτός είναι η αρχαιότερη γνωστή εγκατάσταση ανθρώπων στην περιοχή όπου, πολύ αργότερα, αναπτύχθηκε η πόλη της Θεσσαλονίκης.

Ρωμαϊκό λουτρό

Βρίσκεστε στη λεωφόρο Εγνατία στο ύψος της οδού Αντιγονιδών. Εδώ, στο υπόγειο του ξενοδοχείου Mandrinο, διατηρείται τμήμα λουτρών (βαλανείου) των ρωμαϊκών χρόνων. Οι τοίχοι του σώζονται σε ύψος 0,80 μ., αλλά το πιο εντυπωσιακό εύρημα είναι το ψηφιδωτό δάπεδο της αίθουσας. Το ψηφιδωτό εικονίζει παράσταση με τέθριππο αγωνιστικό άρμα και έχει επιγραφή. Στο μπροστινό μέρος της παράστασης υπάρχουν τρεις «πίνακες» που απεικονίζουν γυναικεία πορτρέτα. Τα ψηφιδωτά αποκολλήθηκαν και μεταφέρθηκαν στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, όπου και εκτίθενται. Χρονολογούνται στον 3ο αι. μ. Χ. Η επιγραφή που διατηρείται αναφέρεται στα Πύθια, αγώνες προς τιμή του Απόλλωνα, που άρχισαν να γίνονται στη Θεσσαλονίκη λίγο πριν τα μέσα του 3ου αι. μ.Χ.

Cubiculum ταφικό κτίσμα

Στέκεστε στο χώρο ανάμεσα στο κτίριο Διοίκησης του ΑΠΘ και το κτίριο της Νομικής. Εδώ διατηρείται ένα ιδιαίτερο ταφικό κτίσμα. Πρόκειται για ένα cubiculum. Στη μία του πλευρά είχε κτιστό υπόγειο δρόμο και σχημάτιζε στο εσωτερικό του θαλάμου του τρία αρκοσόλια, δηλαδή θέσεις για την τοποθέτηση σαρκοφάγων. Στους τοίχους του θαλάμου διασώθηκε ζωγραφική διακόσμηση. Ο τάφος αποκαλύφθηκε κατά τη διάρκεια της θεμελίωσης του κτιρίου της Νομικής Σχολής τη δεκαετία του 1960. Λίγο δυτικότερα βρέθηκε και δεύτερο cubiculum, το οποίο δεν είναι πλέον ορατό. Το μνημείο αυτό αποτελεί μέρος του Εβραϊκού νεκροταφείου της πρώτης κοινότητας των Εβραίων της πόλης. Στη μαρμάρινη πόρτα του πρώτου cubiculum –που δεν σώζεται σήμερα- υπήρχε μία εγχάρακτη επιγραφή, η οποία ανέφερε: «Βενιαμής ω κε Δομέτιος», δηλαδή «Βενιαμής ο οποίος [λέγεται] και Δομέτιος». Από αυτήν την επιγραφή συμπεραίνουν οι ειδικοί ότι πρόκειται για μέλος της εβραϊκής κοινότητας. Χρονολογείται στο πρώτο μισό του 4ου αι. μ.Χ.

Ναός Σέργιου Πραγαμά

Βρίσκεστε στην οδό Μπαλταδώρου 8, ένα μικρό δρόμο στο κέντρο της πόλης, που κρύβει ένα ακόμα μυστικό της: το ναό του Σέργιου Πραγαμά. Ο ναός είναι υπόγειος σήμερα και εντοπίστηκε στα 1888 κατά την διάνοιξη φρέατος. Πρόκειται για ένα μικρό λατρευτικό οικοδόμημα που ιδρύθηκε στη θέση Ρωμαϊκού λουτρού, μετατρέποντας ένα χώρο με ανατολικό προσανατολισμό σε κόγχη ιερού. Στο δεξί τοίχο διασώθηκε ψηφιδωτή κτητορική επιγραφή που αναφέρει τον Σέργιο Πραγαμά. Ο ναός χρονολογείται στον 5ο αι. μ. Χ. και αποτελεί ένα από τα πρώτα μνημεία αφιερωμένα στη χριστιανική λατρεία στην πόλη. Αν και η Αρχαιολογική Υπηρεσία περιέλαβε το ναό στο χωροταξικό σχέδιο της Θεσσαλονίκης, τελικά το 1970 κτίζεται οικοδομή και ο ναός διατηρήθηκε σε αρκετά μεγάλο βάθος με αποτέλεσμα η πρόσβαση να είναι δύσκολη.

Πηγή: www.invisiblemonuments.web.auth.gr/index.html