Γνωριμία με την άγνωστη Δυτική Θεσσαλονίκη

Λέξεις: Γρηγόρης Μπρέντας

Ενώ διαθέτουμε μια πλειάδα συγγραφέων που μας βοηθούν να συνθέσουμε την διαχρονική ιστορία της πόλης της Θεσσαλονίκης, οι μελέτες για την εκτός των τειχών δυτική Θεσσαλονίκη είναι ελάχιστες. Ελάχιστες άλλωστε είναι και οι πηγές που μας κληροδότησαν οι αρχαίοι και οι βυζαντινοί συγγραφείς. Επικουρικά έρχεται και το έργο της αρχαιολογικής έρευνας, που προσθέτει συνεχώς νέα στοιχεία ή δίνει απαντήσεις στην χωροθέτηση διαφόρων μνημείων.

Παράλληλα, οι σύγχρονες μελέτες για την δυτική Θεσσαλονίκη, εξιστορούν κυρίως γεγονότα που αφορούν συγκεκριμένες περιοχές. Αναφέρομαι για παράδειγμα στον Σπύρο Λαζαρίδη που έγραψε για την Σταυρούπολη, στον Ευάγγελο Χεκίμογλου για τους Αμπελόκηπους και το Ωραιόκαστρο, τον Κυριάκο Χατζηκυριακίδη για τον Εύοσμο, στον Περικλή Βακουφάρη για το Κορδελιό ενώ αντίστοιχες μελέτες, ο κατάλογος είναι μεγάλος, έγιναν για την Νεάπολη, τις Συκιές, την Μενεμένη, την Πολίχνη κ.α. Στους Αμπελόκηπους το Κέντρο Ιστορίας Αμπελοκήπων έχει εκδώσει ήδη πέντε βιβλία και έντεκα περιοδικά που συμβάλουν στην γνώση της τοπικής ιστορίας. Μόνο ίσως το έργο του Θεόδωρου Γκλαβέρη αναφέρεται συνολικά στον κάμπο της Θεσσαλονίκης.

Επομένως, ένας επισκέπτης στον χώρο της δυτικής Θεσσαλονίκης θα δυσκολευτεί να γνωρίσει συνολικά την ιστορία και τα μνημεία της περιοχής. Θα εκπλαγεί όμως από τον αριθμό και τον πλούτο τους όταν αποφασίσει να το κάνει.

Προϊστορικά, Ελληνιστικά και Βυζαντινά μνημεία

Με χρονολογική σειρά θα ξεχώριζα αρχικά τον προϊστορικό οικισμό στην περιοχή Ομόνοια της Σταυρούπολης, του οποίου το παλαιότερο χρονικό όριο ανάγεται στο 5000 π.Χ.

Η τούμπα του Λεμπέτ (που είναι ορατή στις μέρες μας) και παρακείμενη η τράπεζα του Λεμπέτ πρωτοκατοικήθηκαν την 3η χιλιετία π.Χ. Η Αρχαία Πίλωρος, ένα από τα πολίσματα που καθείλε ο Κάσσανδρος, από πολλούς μελετητές ταυτίζεται με την τράπεζα του Λεμπέτ.

Μακεδονικοί τάφοι ανασκάφτηκαν και στην δυτική Θεσσαλονίκη. Ένας ασύλητος στην Νεάπολη, ένας στην οδό Μοναστηρίου, συλημένος, με δωρική πρόσοψη και ένας επίσης συλημένος διθάλαμος στην Σταυρούπολη, στο τελος της οδού Λαγκαδά, στον χώρο της τούμπας Μακρίδη, που πήρε το όνομα του αρχαιολόγου που την ανέσκαψε το 1910.

To 1962 ανακαλύφθηκαν πέντε ασύλητοι τάφοι του 4ου πχ αιώνα στο Δερβένι. Γεμάτοι κτερίσματα και δύο μοναδικά ευρήματα. Ένα καρβουνιασμένο πάπυρο, τον αρχαιότερο που βρέθηκε στην Ελλάδα, και το μεγάλο μπρούτζινο κρατήρα με επίχρυση επικάλυψη και επικολλημένα αργυρά κοσμήματα. Τον περίφημο κρατήρα του Δερβενίου, με ύψος σχεδόν ένα μέτρο και βάρος 40 κιλά.

Εκτός του ελληνιστικού περιβόλου της πόλης αναπτύχτηκαν τα ελληνιστικά και ρωμαϊκά νεκροταφεία, τόσο ανατολικά όσο και δυτικά της πόλης. Δυτικά άρχιζαν από την πύλη του Βαρδαρίου και εκτεινόταν από τα υψώματα της Παναγίας Φανερωμένης έως στην περιοχή των σημερινών Αμπελοκήπων.

Με μοναδικά ευρήματα. Όπως το ταφικό συγκρότημα στους Αμπελόκηπους που έχει την ιδιαιτερότητα να βρίσκονται, δίπλα-δίπλα, θαμμένα μέλη της ίδιας οικογένειας. Ο ένας εθνικός και ο άλλος χριστιανός. Και ο μεν χριστιανικός εσωτερικά είναι γεμάτος ζωγραφιές που απεικονίζουν θέματα της Παλαιάς και Καινής διαθήκης, ο άλλος διακοσμείται με αφηρημένα θέματα κοσμικής ζωγραφικής, χωρίς κανένα χριστιανικό στοιχείο. Οι τοιχογραφίες, αποκομμένες σήμερα, εκτίθενται στο μουσείο Βυζαντινού πολιτισμού.

Το μοναδικό ανασκαφικά εντοπισμένο μαρτύριο του δυτικού νεκροταφείου βρίσκεται σε υπόγειο επισκέψιμο χώρο στην συμβολή των σημερινών οδών Αμπελώνων και Καλλιθέας, στους Αμπελόκηπους. Πρόκειται για ένα πεντάκογχο οικοδόμημα διαστάσεων 13,5 Χ 11,50 μ. με εκτεταμένο περίβολο. Χρονολογείται γύρω στο 530, στην εποχή του Ιουστινιανού.

Ένα βυζαντινό κερομοπλαστείο ανασκάφηκε στην οδό Μοναστηρίου 93. Ανακαλύφθηκε διώροφος κλίβανος με θάλαμο καύσης στο κάτω τμήμα του. Επίσης, στην οδό Κολωνιάρη βρέθηκαν δύο φούρνοι όπτησης αγγείων μέσα στο δυτικό νεκροταφείο.

Να μην ξεχάσουμε και τα βυζαντινά μυλάρια, τους νερόμυλους δηλαδή που λειτουργούσαν σε περιοχές με ρέματα, στην δυτική κυρίως Θεσσαλονίκη (ορατά υπολείμματά τους υπάρχουν στο ρέμα των Μετεώρων στην Πολίχνη και στο Ρετζίκι).

Η περιοχή κατά την τουρκοκρατία

Στην περίοδο της τουρκοκρατίας, δημιουργήθηκε, έξω από την Ληταία πύλη, ένα οθωμανικό νεκροταφείο ενεργό καθόλη την τουρκοκρατία. Και σε μία άκρη του, το 1612-1617, ιδρύθηκε ο τεκές των Μεβλεβί δερβίσηδων.

Το παλαιότερο κτήριο δυτικά που σώζεται στις μέρες μας είναι ο Ναός του Αγίου Αθανασίου στον Εύοσμο. Χρονολογείται από το 1819.

Ακολουθεί ο οικογενειακός τάφος των Σαρνώ στο Καθολικό νεκροταφείο. Εγκαινιάστηκε μαζί με το καθολικό νεκροταφείο το 1867.

Το συγκρότημα του Καθολικού Βουλγάρικου Σεμιναρίου του Ζέιτενλικ, γνωστό σήμερα ως Μονή Λαζαριστών, λειτούργησε ως Μεγάλο Ιεροσπουδαστήριο το 1885, ενώ το απέναντι, μισοερειπωμένο σήμερα, κτήριο των αδελφών του Ελέους, κατά τον Σπύρο Λαζαρίδη, κατασκευάστηκε μεταξύ 1886 και 1892.

Μνημεία αυτής της περιόδου είναι ο Παλιός Σιδηροδρομικός Σταθμός, που πρωτολειτούργησε το 1873. Ομοίως και ο Σιδηροδρομικός Σταθμός Κωνσταντινουπόλεως. Εγκαινιάστηκε το 1896 και καταστράφηκε από βομβαρδισμό το 1944. Κάποια εναπομείναντα κτήρια του συγκροτήματος υπάρχουν στον δήμο Αμπελοκήπων-Μενεμένης.

Οι στρατώνες του πυροβολικού και του ιππικού του τουρκικού στρατού, το σημερινό στρατόπεδο του Παύλου Μελά, φιλοξενούνται σε οικόπεδο που αγοράστηκε το 1881 και κτίστηκαν σταδιακά, κατά γερμανικά υποδείγματα έως το 1906.

Ο ναός της Αγίας Παρασκευής εγκαινιάστηκε την 1η Απριλίου του 1900. Στον χώρο της υπήρχε και πηγή αγιασμένου ύδατος.

Η νεκρόπολη του Ζέιτενλικ του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, (γνωστή και ως Συμμαχικά Νεκροταφεία) με τις σχεδόν 21000 ταφές στρατιωτών στον χώρο της, (Γάλλοι, Σέρβοι, Ιταλοί, Άγγλοι και Ρώσσοι) πρωτοδέχτηκε ταφές το 1916.

Την ίδια περίοδο άρχισε και η λειτουργία του Ινδικού νεκροταφείου στην περιοχή του σημερινού Δενδροποτάμου.

Πρόσφυγες και εργάτες εγκαθίστανται στα δυτικά

Μετά την Μικρασιατική Καταστροφή, δημιουργήθηκαν οι προσφυγικοί οικισμοί της δυτικής Θεσσαλονίκης. Με τους τενεκέ-μαχαλάδες διάσπαρτους σε διάφορα μέρη, δίπλα στα προσφυγικά σπίτια της επιτροπής αποκατάστασης προσφύγων. Τέτοιες γειτονιές υπάρχουν και σήμερα. Στην Νεάπολη, στον συνοικισμό Λεβαντή, στους Αμπελόκηπους, στην οδό Διός, στην οδό Κουτηφάρη, και διάσπαρτες σε όλη την δυτική Θεσσαλονίκη.

Ταυτόχρονα, φτηνά εργατικά χέρια και γη οδήγησαν στην δημιουργία πολλών εργοστασίων. Δεκάδες ήταν και τα καπνομάγαζα που αναπτύχθηκαν στην δυτική Θεσσαλονίκη. ΣΕΚΑΠ, Ιντερτάβ, Φέσσα, Μιχαηλίδη, Καραμανλή και τόσων άλλων. Με τους εργάτες να στριμώχνονται κάθε πρωί στην είσοδο τους παρακαλώντας για ένα μεροκάματο.

Σήμερα υπάρχουν τα κουφάρια όσων δεν έχουν κατεδαφιστεί. Κάποια κτήρια σώθηκαν αλλάζοντας χρήση και λειτουργούν σήμερα ως ξενοδοχεία, διοικητικά κτήρια ή κέντρα διασκέδασης.

Ίχνη της τοπικής ιστορίας και μνημεία που παραμένουν άγνωστα

Το σπίτι, που κάποτε ανήκε στον Αριγκόνι, βρίσκεται στη Μενεμένη, και αποτελεί αντικείμενο προσπαθειών διάσωσης από την τοπική αρχή. Το Μουσείο Φίλων Σιδηροδρόμου, στο Κορδελιό, κρύβει ενδιαφέρουσες ιστορίες και τεκμήρια για το σιδηρόδρομο.

Για αυτά και για πολλά άλλα, κρυμμένα ανάμεσα σε οικοδομές όπως η βρύση που έδωσε το όνομα στην Ξηροκρήνη, αξίζει να επισκεφτούμε την δυτική Θεσσαλονίκη. Θα μας αποζημιώσει.

Ο Γρηγόρης Μπρέντας είναι Πρόεδρος του Κέντρου Ιστορίας Αμπελοκήπων.