Οι μεταμορφώσεις μιας πλατείας

της Κύας Τζήμου Ήταν μετά την μεγάλη πυρκαγιά του 1917, που η Θεσσαλονίκη απέκτησε την ευκαιρία να μετατραπεί σε μια πόλη με ευρωπαϊκό πρόσωπο. Με απόφαση του πρωθυπουργού Ελ. Βενιζέλου και βασικό συντονιστή τον υπουργό μεταφορών, Αλέξανδρο Παπαναστασίου, την “επόμενη μέρα” της μεγάλης καταστροφής του ιστορικού κέντρου της πόλης, συγκροτήθηκε η Διεθνής Επιτροπή του σχεδίου […]

Κύα Τζήμου

20 Ιουλίου 2014, 4:07 πμ

Κύα Τζήμου

20 Ιουλίου 2014, 4:07 πμ

της Κύας Τζήμου

Ήταν μετά την μεγάλη πυρκαγιά του 1917, που η Θεσσαλονίκη απέκτησε την ευκαιρία να μετατραπεί σε μια πόλη με ευρωπαϊκό πρόσωπο. Με απόφαση του πρωθυπουργού Ελ. Βενιζέλου και βασικό συντονιστή τον υπουργό μεταφορών, Αλέξανδρο Παπαναστασίου, την “επόμενη μέρα” της μεγάλης καταστροφής του ιστορικού κέντρου της πόλης, συγκροτήθηκε η Διεθνής Επιτροπή του σχεδίου Θεσσαλονίκης με πρόεδρο τον Ερνέστο Εμπράρ, γάλλο αρχιτέκτονα και πολεοδόμο που υπηρετούσε στο Μακεδονικό μέτωπο και τη συμμετοχή γάλλων και άγγλων επιστημόνων και τεχνικών που υπηρετούσαν στη στρατιά της Ανατολής. Οι νόμοι για τον ανασχεδιασμό ψηφίστηκαν το 1918 αλλά συνεχείς τροποποιήσεις που εξυπηρετούσαν και τα συμφέροντα πλούσιων κατοίκων γίνονταν μέχρι το 1937. Το σχέδιο Ε’μπράρ προέβλεπε βασικούς φαρδείς δρόμους-λεωφόρους και Πλατείες. Τελικά η οδός και η Πλατεία Αριστοτέλους είναι η μοναδική πολεοδομική ενότητα που διατηρήθηκε όπως προτάθηκε από την Επιτροπή Εμπράρ. Στο σχέδιο Εμπράρ αναπτύσσονταν και άλλες πλατείες, όπως η Πλατεία Αρχαίας Αγοράς, η Πλατεία Διοικητηρίου και Αγίας Σοφίας.

Το νέο σχέδιο που εφαρμόστηκε στον άξονα της Αγίας Σοφίας εξαφάνισε χρόνιες κοινωνικές πληγές και μια λαμπρή νέα αστική περιοχή αντικατέστησε τη συνοικία Αγιά Σοφιά της Τουρκοκρατίας που είχε εβραϊκό πληθυσμό και ήταν, πριν την Πυρκαγιά, μια από τις φτωχότερες συνοικίες με υψηλό δείκτη θνησιμότητας στις επιδημίες.

Ο Ναός της Αγίας Σοφίας στα τέλη του 19ου αιώνα

Ο ναός της Αγίας Σοφίας που είχε μετατραπεί σε τέμενος το 1523, υπέστη σοβαρές ζημιές στην πυρκαγιά του 1890. Από το 1908 ως το 1911 επισκευάστηκε κάτω από την επίβλεψη του βυζαντινολόγου Καρόλου Ντηλ και επαναλειτούργησε σαν τζαμί με την ευκαιρία της επίσκεψης του σουλτάνου Μεχμέτ Ε’ στη Θεσσαλονίκη τον Ιούνιο του 1911, μέχρι την απελευθέρωση. Ο μιναρές που υπήρχε δεξιά του Ναού κατεδαφίστηκε το 1925. Στην πυρκαγιά του 1917 ο ναός δεν έπαθε ζημιές και η φωτιά σταμάτησε στο πρόπυλο του ναού, που καταστράφηκε ολοσχερώς. Το πρόπυλο ανακατασκευάστηκε σε σχέδια του Ιωάννη Σιάγα το 1919.

Η ρυμοτομική λύση που δόθηκε με το σχέδιο Εμπράρ για να αναδειχθεί ο ναός ήταν να συμβάλλουν οι οδοί Ερμού και Αγίας Σοφίας σε μια πλατεία. Η πλατεία υπήρχε και πριν το 1917 αλλά ήταν υποτυπώδης. Στην παλιά ρυμοτομική διάταξη η οδός Βαλαωρίτου συνέχιζε από την οδό Συγγρού κι έφτανε ως την σημερινή Μακένζι Κινγκ. Ο Εμπράρ την κατήργησε και συνέδεσε την μικρή πλατεία μπροστά στην Τράπεζα Θεσσαλονίκης με την Πλατεία Αγίας Σοφίας χαράζοντας ένα νέο δρόμο, την οδό Ερμού. Η ασφαλτόστρωση του νέου δρόμου ολοκληρώθηκε το 1933. Τα κτίρια γύρω από την Πλατεία κτίζονται μετά το 1924 και είναι εκλεκτικιστικής αρχιτεκτονικής και αναδεικνύουν τον ευρωπαϊκό χαρακτήρα της Πλατείας. Και οι δυο δρόμοι σχεδιάστηκαν να φαρδαίνουν πριν συναντηθούν. Κι έτσι σχηματίσθηκε ένα μεγάλο άνοιγμα μπροστά στο ναό με την αίγλη μιας ευρωπαϊκής πλατείας, που φωτογραφήθηκε όσο λίγες πλατείες.

Άλλωστε η Αγία Σοφία ήταν και ο ναός που προτιμούσε ο Βενιζέλος. Η πλατεία συνδέθηκε στην περίοδο του Μεσοπολέμου με την επίσημη παρουσία της πολιτείας. Και πολλές καρτ ποστάλ απεικονίζουν τελετές και παρελάσεις εκεί. , ‘όπως η εορτή της εκατονταετηρίδας από την δημιουργία του ελληνικού κράτους, το 1931. Το μεγάλο πλεονέκτημα της Πλατείας ήταν η άμεση οπτική επαφή με την Άνω Πόλη, επαφή που χάθηκε με την αντικατάσταση των παραδοσιακών σπιτιών πάνω στην Εγνατία με ψηλές οικοδομές.

Δεκαετία του 70. Με θέα προς την Εγνατία. Διακρίνεται το άγαλμα του Χρυσοστόμου Σμύρνης που υπάρχει μέχρι σήμερα.

Στην δεκαετία του 30 σχηματίζεται και η Πλατεία Μακεδονομάχων μπροστά στην Αχειροποίητο σαν προέκταση της Πλατείας της Αγίας Σοφίας πάνω από την Εγνατία. Ο ανδριάντας του αγίου Χρυσόστομου Σμύρνης πριν την Εγνατία στήθηκε το 1961 και ήταν δωρεά της Ιωνικής Εστίας και έργο του γλύπτη Απάρτη. Τότε ήδη η θέα προς την Άνω πόλη είχε διακοπεί αφού τα μεσοπολεμικά κτίρια αντικαταστάθηκαν με πολυώροφες οικοδομές.

Στην Πλατεία αρχικά δεν υπήρχε τίποτα που να διακόπτει τον χαρακτήρα της ανοιχτής ελεύθερης πλατείας. Αργότερα προστέθηκαν δυο στρογγυλά παρτέρια μπροστά στο ναό, ενώ μετά το 1930 σχηματίζεται ένα φαρδύ παρτέρι που χωρίζει κατά μήκος την οδό Ερμού, μέχρι το ύψος της Καρόλου Ντηλ. Αρχικά δε είχε σχεδιαστεί ως παιδικός κήπος που περιελάμβανε ένα σκάμμα που προοριζόταν για μικρή πισίνα. Το σκάμμα δεν χρησιμοποιήθηκε ποτέ ως πισίνα και μετατράπηκε σε παρτέρι. Το μεγάλο κυκλικό παρτέρι μπροστά στο Ναό που έκοψε ολοκληρωτικά το άνοιγμα της πλατείας, οδηγώντας τα οχήματα σε κυκλική πορεία για να διευκολύνει την κίνηση της αυξημένης κυκλοφορίας, κατασκευάστηκε μετά την δεκαετία του 60.

Δεκαετία του ’30