Ισλαχανέ: Η γειτονιά ενός άγνωστου προσφυγικού καταυλισμού

Τον Μάρτιο του 1923 οι Μουσουλμάνοι κάτοικοι της Θεσσαλονίκης που θα αναχωρούσαν λόγω της ανταλλαγής πληθυσμών κλήθηκαν να εμβολιαστούν σε χώρο του «Ισλαχανέ», ή Σχολής Τεχνών κι Επαγγελμάτων Χαμιδιέ, ή Πολυτεχνείου Μιδάτ Πασά, στα ανατολικά τείχη της Άνω Πόλης.

Στις 6 Ιουλίου του 1923 η εφημερίδα «Μακεδονία» ανακοίνωσε την απογραφή των προσφύγων που είχαν φθάσει από το 1914 στην πόλη. Για τους εγκατεστημένους στη Θεσσαλονίκη, ένα από τα σημεία απογραφής ήταν το «Ισλαχανέ».

«Εμβολιασμός μουσουλμάνων – απογραφή χριστιανών στον ίδιο τόπο, σε εκείνη την τόσο ταραγμένη περίοδο» επισήμανε η Αρετή Κονδυλίδου, Κοινωνική Ανθρωπολόγος – Λαογράφος στην Υπηρεσία Νεωτέρων Μνημείων & Τεχνικών Έργων Κεντρικής Μακεδονίας του ΥΠΠΟΑ, η οποία παρουσίασε την εικόνα της άγνωστης προσφυγικής συνοικίας της πόλης στο Διεθνές Επιστημονικό Συνέδριο «Η επόμενη μέρα μετά την Καταστροφή» που διοργανώνεται από τον δήμο Καλαμαριάς και το Ιστορικό Αρχείο Προσφυγικού Ελληνισμού.

Το κτιριακό συγκρότημα της Σχολής Τεχνών κι Επαγγελμάτων Χαμιδιέ, ή αλλιώς «Ισλαχανέ» της Θεσσαλονίκης, βρισκόταν στο ανατολικό άκρο της οδού Αγίου Δημητρίου, μεταξύ των οδών Αποστόλου Παύλου και Ελένης Ζωγράφου, δίπλα στα κοιμητήρια της Ευαγγελίστριας.

Το πρώτο κτίριό του χτίστηκε το 1874 και αποτελούσε τους κοιτώνες του οθωμανικού Ορφανοτροφείου -Τεχνικού σχολείου. Για ένα διάστημα λειτούργησε ως νοσοκομείο της Ερυθράς Ημισελήνου (1877-78) και μετά το 1923 και την ανταλλαγή των πληθυσμών στέγασε οικογένειες προσφύγων.

«Οι πρώτες εγκαταστάσεις προσφύγων στην περιοχή ήταν ημιυπαίθριες στην τεράστια αυλή του Ισλαχανέ. Πρόσφυγες στην αυλή και ορφανά στα κτίρια συνυπήρξαν για μία μεταβατική περίοδο και σημάδεψαν την ιστορία αυτού του μικρού κομματιού γης τα τελευταία 150 χρόνια», υπογράμμισε η κ. Κανδυλίδου η οποία ασχολείται με την έρευνα και ανάδειξη της τοπικής ιστορίας του «Ισλαχανέ», συγκεντρώνοντας πληροφορίες από προφορικές μαρτυρίες και γραπτές πηγές και επιμελείται εκθέσεις, εκδηλώσεις και εκπαιδευτικά προγράμματα στον Πολυχώρο Πολιτισμού Ισλαχανέ.

Τον Μάιο του 1923 λειτουργούσαν ήδη στο κτίριο των εργαστηρίων της Σχολής, τον σημερινό Πολυχώρο, τρεις επιχειρήσεις, στις οποίες απασχολούνται 150 πρόσφυγες, κάποιοι εκ των οποίων κατοικούν στο «σχολείο της Μουφτείας», όπως το αποκαλεί η Θέκλα Ζαχαριάδου που γεννήθηκε και μεγάλωσε στο κτίριο. Τότε ήταν που διαχωρίστηκε η είσοδος του κτιρίου, εργοστασίου πια, από τα ιδρύματα και εν μέρει και η πορεία τους», ανέφερε η κ. Κονδυλίδου.

Η Ανδρομάχη Διρμίκη ήταν μία από τις πρώτες πρόσφυγες κατοίκους του Ισλαχανέ και όπως πιστοποιούσε η Ένωση Προσφύγων Προύσσης διέμενε μόνιμα στη Θεσσαλονίκη «εν τη Σχολή Μιδάτ Πασά Ισλαχανέ».

Το αρχικό τριώροφο κτίριο των κοιτώνων έγινε τόπος υποδοχής προσφύγων, το εσωτερικό που ήταν διαμορφωμένο ως ενιαίος ανοιχτός θάλαμος χωρίς εσωτερική τοιχοποιῒα χωρίστηκε πρόχειρα για να διασφαλιστεί για κάθε οικογένεια ένας χώρος ιδιωτικός. Οι συνθήκες ήταν δύσκολες, δεν υπήρχε τρεχούμενο νερό και ηλεκτρικό ρεύμα, σύμφωνα με μαρτυρίες κατοίκων, όπως η Γεωργία Σαρηγιαννίδου και ο Τάσος Κεφαλίδης που συγκέντρωσε η κ. Κονδυλίδου.

Μετά την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάνης το κτιριακό συγκρότημα περιήλθε στην ιδιοκτησία της Κτηματικής Υπηρεσίας του Δημοσίου (Υπηρεσία Ανταλλάξιμων) και άρχισαν να δημοπαττούνται τα κτίρια.

Καταστήματα πέρασαν σε χέρια προσφύγων, όπως το καφενείο των αδελφών Λουκίδη, τοπόσημο της γειτονιάς το οποίο συνεχίζει να λειτουργεί στο ίδιο μέρος από τον εγγονό του ενός. Τότε ονομαζόταν «Η Ελπίς» σήμερα «Η Πρίγκηπος», τόνισε η κ. Κονδυλίδου προσθέτοντας ότι από το 1923 λειτουργούσε στην Αποστόλου Παύλου το ζαχαροπλαστείο του Γεώργιου Τατσόπουλου από την Πάνορμο, ο οποίος «δούλευε πριν από την ανταλλαγή ως φούρναρης, αλλά είχε μάθει και τα σιροπιαστά».

Αναφορές για τη συνοικία του Ισλαχανέ σε σχέση με την πολιτική δραστηριότητα της εποχής εντοπίζονται έντονα το 1930, σύμφωνα με την κ. Κονδυλίδου. Η γειτονιά φαίνεται να τάσσεται υπέρ του Χαρίσιου Βαμβακά, υποψηφίου της Φιλελεύθερης Δημοκρατικής Παράταξης στις δημοτικές εκλογές. Ως δήμαρχος ο Βαμβακάς δεν ξεχνά τις προσφυγικές γειτονιές και σε δημοσίευμα του 1932 γίνεται αναφορά στην επίσκεψή του στο συνοικισμό των Σαράντα Εκκλησιών και στο γειτονικό Ισλαχανέ, σημείωσε.

Οι πρόσφυγες διεκδικούσαν τη βελτίωση της διαβίωσής τους με τη δημιουργία Σωματείων. Το 1927 ιδρύεται Ο Σύλλογος Προσφύγων Συνοικιών Κουλέ-Καφέ και Ισλαχανέ Θεσσαλονίκης «Η Πρόοδος» με κριτήριο όχι τον τόπο καταγωγής, αλλά τον τόπο εγκατάστασης.

Το 1958, όπως υπογράμμισε η κ. Κονδυλίδου, εμφανίζονται στον Τύπο δημοσιεύματα για την αστική αποκατάσταση των προσφύγων, τότε στον Ισλαχανέ φαίνεται πως είχαν απομείνει εννέα γυναίκες, οι επτά χήρες.

Το 1979 έναν χρόνο μετά τον μεγάλο σεισμό της Θεσσαλονίκης, σύμφωνα με την εφημερίδα «Μακεδονία» στο πολεοδομικό συγκρότημα της Θεσσαλονίκης έχουν ήδη κατεδαφιστεί 811 ιδιωτικά κτίρια, τα οποία είχαν κριθεί κατεδαφιστέα, μεταξύ αυτών και τα κτίρια του Ισλαχανέ επί της Αγίου Δημητρίου 159.

Αναφερόμενη στην τελευταία κάτοικο του Ισλαχανέ η κ. Κονδυλίδου τόνισε: «Λίγο πριν την κατεδάφιση η Ευτέρπη Μαρκή επισκέπτεται τον Ισλαχανέ εκ μέρους της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας. Συναντά μία γυναίκα στο μεγάλο επιμήκες κτίριο, είναι η τελευταία κάτοικος, είναι η καντηλανάφτισσα στην Ευαγγελίστρια, στα παρακείμενα μνήματα.

«Ήταν η κα. Αλεξάνδρα» μας πληροφορεί ο κ. Κεφαλίδης που την θυμάται από τότε που ήταν μικρός. Το δικός της δώμα δεν είχε παράθυρο, ήταν γεμάτο καντήλια και εικόνες μία ένθεη σπηλιά, στη γωνιά του Βυζαντινού Τείχους που φιλοξένησε τον Ισλαχανέ, δηλαδή ορφανά και πρόσφυγες».