28 Οκτωβρίου 1940-Ντοκουμέντο: Τι έγραφαν οι εφημερίδες λίγο πριν και λίγο μετά την κήρυξη του πολέμου

Ανατρέχοντας κάποιος στα αρχεία παλιών εφημερίδων, δεν μπορεί παρά να αισθανθεί μούδιασμα μπροστά στο πώς οι άνθρωποι αγνοούσαν την Ιστορία που καραδοκούσε στη γωνία —ή να πούμε καλύτερα στο φύλλο της επόμενης μέρας;

Λόγω ημέρας, αποφασίσαμε να εξετάσουμε μια σειρά από αθηναϊκές και θεσσαλονικιώτικες εφημερίδες, με σκοπό να δούμε την αρθρογραφία και τις καταχωρήσεις τους ανήμερα της 28ης Οκτωβρίου, καθώς και λίγο πριν ή μετά. Ένας πόλεμος που από διεθνής έγινε ξαφνικά και ελληνική υπόθεση, πληροφορίες για την επιστράτευση σε πανηγυρικούς τόνους και από δίπλα ρεκλάμες και οικονομικές αναλύσεις.

«Η Απογευματινή»

Ξεκινάμε με τις δύο θεσσαλονικιώτικες εφημερίδες που καταφέραμε να ανακτήσουμε. Σε αυτές έχει αξία να πάμε και λίγο πιο πίσω, για να δούμε κατά πόσο το κλίμα του πολέμου επηρέασε τους εορτασμούς της 26ης Οκτωβρίου.

Το αναλυτικό πρόγραμμα για τον εορτασμό της επετείου απελευθέρωσης της Θεσσαλονίκης έδινε η «Απογευματινή» μια μέρα πριν, στο φύλλο της 25ης Οκτωβρίου.

Η καθιερωμένη παρέλαση, περιέγραφε η εφημερίδα, θα λάμβανε χώρα στη λεωφόρο Βασιλέως Γεωργίου Ά, με πλήθος κόσμου και φορέως όπως το Εργατοϋπαλληλικό Κέντρο και η Ομοσπονδία Βιοτεχνικών Συντεχνιών Θεσσαλονίκης. Στο πλαίσιο των εκδηλώσεων της μέρας, έγιναν και τα αποκαλυπτήρια του ανδριάντα του Βασιλιά Κωνσταντίνου Ά, συνοδεία ίλης του ιππικού, παιάνων και κανονιοβολισμών. Υπενθυμίζουμε ότι η αρχική θέση του ανδριάντα, κατασκευής Γεωργίου Δημητριάδη, βρισκόταν στη ΧΑΝΘ.

Η παρουσία του πολέμου αρκετά έντονη, με μετάφραση ξένου άρθρου για τους κινδύνους που διατρέχουν τα πληρώματα των υποβρυχίων στις μάχες, αλλά και τον αυτοκράτορα Χιροχίτο να δηλώνει για τους Ιάπωνες ότι «ο λαός μας παραμένει ήρεμος». Η Ιαπωνία δεν θα έμπαινε στον πόλεμο (ακόμα). Πάνω αριστερά, ένα επαινετικό editorial για το Μεταξά (μην ξεχνάμε ότι οι εφημερίδες λειτουργούν σε καθεστώς λογοκρισίας).

Το πρωτοσέλιδο της επόμενης μέρας επιβεβαίωσε το μεγαλειώδες της τελετής. Μαζί με τα παρελκόμενα των εορτασμών και μία ανάλυση για την απελευθέρωση, διαβάζουμε μία εύθυμη ιστορία με έναν τροχιοδρομικό από το Μιλάνο και μία… σφυρίχτρα, αλλά και μία κριτική για την εμφάνιση των αδερφών Καλουτά στο «Παλάς». Κάτω δεξιά, η αναδιοργάνωση του ναυτικού των ΗΠΑ μάς βάζει ξανά στο κλίμα του πολέμου.

Στο ιστορικό πρωτοσέλιδο της 28ης Οκτωβρίου, τα διαγγέλματα του Βασιλιά και του Μεταξά, μαζί με τις πληροφορίες της επιστράτευσης κυριαρχούν.

Αλλά στη δεύτερη σελίδα, η «κανονικότητα» διατηρείται με μυθιστορήματα σε συνέχειες και διαφημίσεις ανακατεμένες με αρθρογραφία για τον πόλεμο. Στο τελευταίο φύλλο, οι πρώτες αεροπορικές επιθέσεις, σε Πάτρα και Αθήνα, και διευκρινίσεις για το ποιες κλάσεις εφέδρων επιστρατεύονται.

«Μακεδονία»

Αρκετά πιο «σφιχτό» το κλίμα στα πρωτοσέλιδα της Μακεδονίας, αφού ακόμα και ανήμερα της 26ης Οκτωβρίου οι πηχιαίοι τίτλοι αφιερώνονται στις διεθνείς πολεμικές εξελίξεις και όχι στους εορτασμούς της Θεσσαλονίκης. Συνάντηση Χίτλερ και στρατάρχη Πετέν (κυβέρνηση του Βισύ), βρετανικοί βομβαρδισμοί στο Βερολίνο («οι Γερμανοί χάνουν ένα αεροπλάνο κάθε 42 λεπτά αλλά κατασκευάζουν ένα άλλο κάθε 40!») και είσοδος της Ισπανίας στον πόλεμο. Φυσικά, υπήρξε και ένα φωτορεπορτάζ των εορτασμών, όπως συνήθιζε η Μακεδονία, μαζί με ειδησεογραφία, διαφημιστικές καταχωρήσεις και τα κοινωνικά.

Πρωί 28ης Οκτωβρίου και η εφημερίδα επιχειρεί να αποδομήσει τη φημολογία-προβοκάτσια των Ιταλών, που είχε μεταδώσει το πρακτορείο Στέφανι, για επιθέσεις, στις 25 του μήνα, σε στρατιωτικό φυλάκιο στην Κορυτσά και στο λιμεναρχείο των Αγίων Σαράντα από Έλληνες. Λιγότερο από 24 ώρες αργότερα, η ιταλική προκλητικότητα θα έφτανε στον τελικό της προορισμό.

Τα διαγγέλματα βασιλιά και Ιωάννη Μεταξά περίμεναν και εδώ τους αναγνώστες στο φύλλο της 29ης Οκτωβρίου, μαζί με την είδηση ότι η Αγγλία θα στηρίξει την Ελλάδα στον πόλεμο, αλλά και τις πρώτες αναφορές για τα θύματα από αεροπορικές επιθέσεις: 50 νεκροί και 100 τραυματίες στην Πάτρα.

Στην επόμενη σελίδα, πληροφορίες για το πού θα προσέλθουν οι έφεδροι σε Θεσσαλονίκη, Σέρρες, Κιλκίς και Πέλλα, μαζί με περιγραφή του κλίματος σε όσους κλήθηκαν να πολεμήσουν: «Ερωτευμένοι δεν πάνε με τόση χαρούμενη διάθεση και με τέτοια χρονική ακρίβεια με όση έσπευσαν οι καλούμενοι υπό τα όπλα έφεδροι να παρουσιασθούν όπου δει». Στην τρίτη σελίδα, διάγγελμα της Ιεράς Συνόδου, καθυσηχαστήρια μηνύματα για την επάρκεια τροφίμων και οδηγίες για την προφύλαξη από τους βομβαρδισμούς.

«Ελληνικό Μέλλον»

Αντίστοιχο σχολιασμό για το δημοσίευμα του πρακτορείου Στέφανι και την επαφή Χίτλερ-Πετέν και στο πρώτο από τα αθηναϊκά πρωτοσέλιδα που συγκεντρώσαμε, αυτό του «Ελληνικού Μέλλοντος» το πρωί της 28ης. Δεξιά προς τα κάτω μία περίεργη ιστορία… νεκρανάστασης με τη χρήση ηλεκτρισμού και του χημικού στοιχείου ράδιο. Κάτω, η στήλη «Η Αιώνια Ελλάς» με αφιέρωμα στα έργα και τις ημέρες του Περικλή.

Στις επόμενες σελίδες, σπαζοκεφαλιές, διαφημίσεις, πρόγραμμα ραδιοφώνου, ειδήσεις για την αγροτική παραγωγή και τα πρότυπα σχολεία.

29 Οκτωβρίου και οι «ποταποί επιδρομείς» έχουν πλέον ξεκινήσει τις επιδρομές. Με τίτλους «ΑΕΡΑ!» και «ΕΜΠΡΟΣ ΣΤΡΑΤΙΩΤΑΙ», ξεσηκώνει το πρωτοσέλιδο.

Παραμέσα στο φύλλο διαβεβαιώσεις Ρούσβελτ και Τσόρτσιλ για βοήθεια στην Ελλάδα και απομόνωση των ιταλοκρατούμενων Δωδεκανήσων από τον αγγλικό στόλο. Με εντολή Μεταξά, τα αρτοποιεία θα παράγουν διπλάσιες ποσότητες ψωμιού, 21.50 δραχμές πλαφόν στην τιμή πώλησης των ζυμαρικών ανά πακέτο. Τα τοπικά αστυνομικά τμήματα θα επιβλέπουν την εφαρμογή της συσκότισης ανά την επικράτεια. Περιγραφή των γεγονότων που ακολούθησαν τον πρώτο συναγερμό, στις 05:30 το πρωί.

«Έθνος»

«Υπέρ βωμών και εστιών» τιτλοφορείται το editorial στο πάνω μέρος του πρωτοσέλιδου για την 28η Οκτωβρίου, με κεντρικές φωτογραφίες-πορτρέτα του Γεωργίου ΄Β και του Ιωάννη Μεταξά. Στο κάτω μέρος, φωτογραφίες του πεζικού με την «ασυγκράτητον ορμή» του, του «αθάνατου τσολιά» και οι ναυτικοί που υπηρετούσαν στο αντιτορπιλικό Έλλη.

Στη σελίδα 2 «Νέα και Περίεργα», μυθιστορήματα σε συνέχεια και διαφημίσεις θεαμάτων. Στη σελίδα 3 όλες οι οιδηγίες για τη νέα κατάσταση που διαμορφώνεται.

Την επόμενη μέρα, το πρωτοσέλιδο αφιερώνεται στον ελληνικό λαό, που κέρδισε «την πρώτην μάχην» με την ενθουσιώδη ανταπόκρισή του στην επιστράτευση. Στο πάνω μέρος, η Αγγλία, δια του Τσόρτσιλ και της βασιλικής οικογένειας, απευθύνει μήνυμα στήριξης στη χώρα μας.

«Εστία»

«ΜΕ ΤΗΝ ΒΟΗΘΕΙΑΝ ΤΟΥ ΘΕΟΥ!» υποδέχεται την κήρυξη του πολέμου η «Εστία» στο απογευματινό φύλλο της 28ης Οκτωβρίου, τονίζοντας τα ανδραγαθήματα του έθνους, τα οποία προορίζεται να επαναλάβει και τώρα. Μαζί ένα άρθρο του Σπύρου Μελά σε ανάλογο ύφος και οδηγίες παθητικής αεράμυνας.

Παραμέσα, οδηγίες για συγκέντρωση υποζυγίων στο άλσος Παγκρατίου, ώστε να επιταχθούν, capital controls στις καταθέσεις (από τότε!) και απαγόρευση εξόδου από την επικράτεια. Στο πρόγραμμα του «Σινεάκ» ένα ωραίο φιλμάκι για τη Θεσσαλονίκη και καρτούν: «Ο Μίκυ και ο Πλούτων αλπινισταί, του Ντίσνεϊ»!

«Η Καθημερινή»

Την πλασιώση του γεγονότος ως μια ευκαιρία για επανάληψη του ένδοξου παρελθόντος χρησιμοποιεί και η «Καθημερινή» στις 28 Οκτωβρίου: «Θα αποθάνωμεν όλοι, χωρίς να το θέλωμεν». Στις επόμενες σελίδες, αφιέρωμα στον Αβραάμ Λίνκολν, ένα ποίημα του… 1666 για τους Ιταλούς. Στην τελευταία σελίδα τα διαγγέλματα.

«Νέα Ελλάς»

Διεθνής πολεμική επικαιρότητα και μυθιστόρημα σε συνέχειες και στο πρωτοσέλιδο της «Νέας Ελλάδος» την 28 Οκτωβρίου. Μαζί, ένα ενδιαφέρον άρθρο για τα «Δημήτρια» στη Θεσσαλονίκη και ρεπορτάζ για τις πολιτικές κοινωνικής ασφάλισης του ΄Γ Ράιχ, την πορεία των Γάλλων στον πόλεμο και την προετοιμασία του εμπόλεμου Βερολίνου για το χειμώνα.

Στο πρωτοσέλιδο της 29ης του μήνα, και εδώ βλέπουμε τίτλους που σκοπό έχουν να τονώσουν το ηθικό του λαού, μαζί με τις δηλώσεις των αρχών και αναλυτικό ρεπορτάζ για τα γεγονότα της 28ης προς 29η Οκτωβρίου.

Παρομοίως και με τις υπόλοιπες εφημερίδες, παροτρύνσεις και οδηγίες προς τους πολίτες.

«Ο Τύπος»

Ενδιαφέρον έχουν οι μέσα σελίδες του «Τύπου» της 27ης Οκτωβρίου, όπου διαβάζουμε διαφήμιση προς νέους «κινηματογράφικούς αστέρες» ότι έρχεται «Το Χόλυγουντ εις τας Αθήνας». Παραδίπλα, η ύλη θυμίζει ήσυχο πρωί Κυριακής, με πρόγραμμα θεαμάτων και τα νέα ελληνικά βιβλία που κυκλοφορούν. Στην τρίτη σελίδα και εδώ άρθρο ιστορικού ενδιαφέροντος για τη Θεσσαλονίκη: «Η Θεσσαλονίκη προ τριών αιώνων: Ο Άγιος Δημήτριος και η Αγία Σοφία».

Και το πρωτοσέλιδο της 28ης.

«Οικονομικός Ταχυδρόμος»

Ο εβδομαδιαίος «Οικονομικός Ταχυδρόμος» κυκλοφόρησε στις 28 Οκτωβρίου με ύλη καθόλα συνηθισμένη: η πολεοδομική εξέλιξη της Αθήνας, η παραγωγή ελληνικού ελαιόλαδου το 1939, τραπεζικές συναλλαγές, κινήσεις εταιρειών. Και κεντρικό θέμα οι εδαφικές και δημογραφικές αλλαγές που έφερε ο ευρωπαϊκός (ακόμα) νέος πόλεμος.

Μία βδομάδα μετά και με τον πόλεμο να έχει πλέον κηρυχθεί, ένα πύρινο editorial υποδέχεται τους αναγνώστες, κατακρίνοντας την ύπουλη στάση των Ιταλών, με τίτλο «Δίκης Οφθαλμός». Κατά τ’ άλλα, αφιέρωμα στη διώρυγα του Σουέζ, στο πετρέλαιο, στη συσχέτιση δραχμής και λίρας, χρηματιστήριο και ωράριο καταστημάτων.

«Η Πρωία»

Το πρωί της 28ης Οκτωβρίου, μαζί με τα νέα για την κήρυξη του πολέμου, μαθαίναμε ότι ολοκληρώνεται το τεράστιο γλυπτό στο όρος Ράσμορ, το «βουνό των προέδρων των ΗΠΑ», όπου σκαλίστηκαν τα κεφάλια τους. Ενώ κάτω δεξιά συνεχίζει το αφιέρωμα «Αι Μεγάλαι Γόησσαι» για τη Μεγάλη Αικατερίνη.

Στις μέσα σελίδες, σκακιστικοί γρίφοι, πρεμιέρα «Μαντάμ Μποβαρύ» στο Ρεξ, αθλητικά και διαφημίσεις για κινητήρες φορτηγών.

Το φύλλο της επόμενης μέρας ήταν αφιερωμένο στο μεγαλύτερό του μέρος στην κήρυξη του πολέμου, αλλά το αφιέρωμα στη Μεγάλη Αικατερίνη συνεχίστηκε.

Τι δείχνουν, γενικά, όλα τα παραπάνω πρωτοσέλιδα; Ότι όπως σε όλους τους πολέμους, έτσι και σε αυτόν, η «ρουτίνα» και η «κανονικότητα» δεν κόπηκαν μαχαίρι —τουλάχιστον όχι στην αρχή του πολέμου. Τα ραδιόφωνα συνέχισαν να μεταδίδουν, κι ας τα άκουγε ο κόσμος το βράδυ στα σκοτεινά, οι αναγνώστες διάβαζαν μυθιστορήματα σε συνέχειες, την ίδια ώρα που γραφόταν ένα «Αλβανικό έπος»,  και ο κόσμος διατηρούσε ακόμα την ελπίδα του, μολονότι ο χειμώνας που ερχόταν θα ήταν ο πρώτος από μία σειρά πολλούς, ιδιαίτερα δύσκολους χειμώνες.