Η ζωή στην περιοχή του Θερμαϊκού πριν έναν αιώνα

Λέξεις: Σπύρος Κουζινόπουλος

Παρουσιάζουν ενδιαφέρον οι πρώτες μορφές οργάνωσης του αγροτικού κόσμου της περιοχής του Θερμαϊκού πριν ένα περίπου αιώνα, λίγο πριν αλλά και μετά την απελευθέρωση της περιοχής από τον οθωμανικό ζυγό. Ήταν η περίοδος που οι γηγενείς κάτοικοι του νομού Θεσσαλονίκης αλλά και οι πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν εδώ, άρχισαν να οργανώνονται σε αγροτικούς συνεταιρισμούς και να διεκδικούν την επίλυση των οξυμένων προβλημάτων τους.

Μετά την απελευθέρωση της Μακεδονίας και την προσάρτησή της στην ελληνική επικράτεια, άρχισε να αναπτύσσεται έντονα στον αγροτικό κόσμο το αίτημα της απαλλοτρίωσης των τσιφλικιών, που βρισκόταν κυρίως στα χέρια Τούρκων μπέηδων αλλά και μερικών χριστιανών γαιοκτημόνων, και της διανομής τους στους ακτήμονες. Ώθηση στο διεκδικητικό κίνημα των αγροτών, είχε δώσει το Πρώτο Πανελλήνιο Αγροτικό Συνέδριο, που είχε πραγματοποιηθεί στην Αθήνα, στις 22 Ιανουαρίου 1922. Εκεί είχε ληφθεί απόφαση για τη δημιουργία αγροτικών συνδέσμων σε κάθε χωριό, από τους οποίους θα προερχόταν, σε δεύτερη φάση, ένα αγροτικό κόμμα.

Ο Αγροτικός Πολιτικός Σύνδεσμος Επανομής

Αποτέλεσμα των αγροτικών διεκδικήσεων, ήταν να δημιουργηθεί τον Απρίλιο του 1922 ο Αγροτικός Πολιτικός Σύνδεσμος Επανομής αρχικά από 56 μέλη τα οποία γρήγορα έγιναν 137. Πρόεδρος του συνδέσμου εκλέχθηκε ο Δημήτριος Σαμαράς και Γενικός Γραμματέας ο Χρήστος Γραμμένος. Λίγο αργότερα δημιουργήθηκαν ο Αγροτικός Πολιτικός Σύνδεσμος Κουντουριώτισσας-Βροντούς, στις 14.5.1922 με 43 ιδρυτικά μέλη και ο Αγροτικός Πολιτικός Σύλλογος Κιλκίς, στις 18.9.1926 με 18 ιδρυτικά μέλη.

Πρέπει να αναφέρουμε ότι στην Επανομή, τέσσερα χρόνια πριν τον Αγροτικό Πολιτικό Σύνδεσμο, είχε δημιουργηθεί στα 1918 γεωργικός συνεταιρισμός που νοίκιασε γαίες, κατασκεύασε αλευρόμυλο σύγχρονων προδιαγραφών και περιόρισε τη βοσκή των προβάτων που κατέστρεφαν τις καλλιέργειες. 4 Η πρωτοβουλία για την δημιουργία του Γεωργικού Συνεταιρισμού Επανομής, ανήκε στον νομογεωπόνο Θεσσαλονίκης, Κωνσταντίνο Μαλλούχο, και στο στέλεχος της Εθνικής Άμυνας, Κωνσταντίνο Καραβίδα. Ο τελευταίος εγκαταστάθηκε στο χωριό, συνεργάστηκε με τον Παναγιώτη Κίρκο, που είχε διατελέσει κοινοτάρχης το έτος 1919, και καθοδήγησε τους κατοίκους σε ενέργειες κατά των προεστών, που κυριαρχούσαν μέχρι τότε στα κοινοτικά πράγματα και οι οποίοι προέβαιναν σε καταπατήσεις γαιών και παράνομες χρησικτησίες.

Σωματεία κτηνοτρόφων, αλιεργατών αλλά και πολιτιστικά

Άλλα σωματεία που λειτουργούσαν στην περιοχή, ήταν ο «Σύνδεσμος Κτηνοτρόφων Επανομής» που είχε δημιουργηθεί  τον Απρίλιο του 1919 από 48 ιδρυτικά μέλη και είχε ως πρώτο πρόεδρο τον Πολύζο Κατάκαλο. 6  Επίσης, η «Εργατοαγροτική Ένωσις Διαφόρων Επαγγελμάτων Επανομής», ιδρυθείσα το 1922, η «Ένωσις Αλιεργατών Νέας Μηχανιώνας» που είχε ιδρυθεί το 1935,  η «Εθνική Ένωσις Μηχανοτρατών Θερμαϊκού Κόλπου Παναγία Φανερωμένη» ιδρυθείσα το 1939,  το «Σωματείον Λεμβούχων Περαίας, Νέων Επιβατών και Αγίας Τριάδος ο “Άγιος Γεώργιος”» που ιδρύθηκε το 1933.

Ακόμη, στον τομέα του πολιτισμού λειτουργούσαν ο «Φιλοπρόοδος Σύλλογος Επανομής “Η Αναγέννησις”», με καταστατικούς σκοπούς μορφωτικούς, εξωραϊστικούς και αθλητικούς. Είχε 26 ιδρυτικά μέλη, με πρώτο πρόεδρο τον Βασίλειο Βογιατζή. Επίσης, δραστηριοποιούνταν ο  «Εξωραϊστικός Σύλλογος Νέων Επιβατών “O Αρχιγένης”, που ιδρύθηκε το 1928,  ο «Εξωραϊστικός Σύλλογος Νέας Μηχανιώνας», ιδρυθείς το 1930, και η «Αδελφότης Κυριών Περαίας» ιδρυθείσα το 1934.

Η «Εργατοαγροτική Ένωσις Διαφόρων Επαγγελμάτων Επανομής», ιδρύθηκε στις 18 Δεκεμβρίου 1922, με καταστατικούς σκοπούς την υπεράσπιση των συμφερότων εργατών και αγροτών της περιοχής και την πνευματική τους ανάπτυξη στη βάση της πάλης των τάξεων, με ένταξη στο Εργατικό Κέντρο Θεσσαλονίκης. Στα 21 ιδρυτικά μέλη της ένωσης ήταν οι: Βασίλειος Δήμου.

Ο «Εξωραϊστικός Σύλλογος Νέας Μηχανιώνας»

Σύμφωνα με την μαρτυρία του Ευάγγελου Χατζημπιρμπιλού, τον Εξωραϊστικό Σύλλογο Νέας Μηχανιώνας, «ίδρυσαν μερικοί προοδευτικοί νέοι, με επικεφαλής τον Νικόλαο Καρανικόλα, που υπηρέτησε αργότερα και χωροφύλακας, τον Γιάννη Μαντενάκη, τον Μιχάλη Καρδαμήλα, τον Λουκά Βελαλή και τον Στέφανο Σταμίδη. Αυτοί, με θεατρικές παραστάσεις που οργάνωσαν, μάζεψαν χρήματα και δενδροφύτευσαν με πεύκα την παραλία από την μία μέχρι την άλλη άκρη, αλλάζοντας την όψη της Νέας Μηχανιώνας. Επίσης, πραγματοποιούσαν χοροεσπερίδες στην αίθουσα του καφενείου «Στρατής» και με τις δραστηριότητες αυτές, αναπτύχθηκε στο χωριό το πνεύμα της συμφιλίωσης και σταμάτησαν οι διχόνοιες στους νέους».

Τον Φεβρουάριο του 1922, ο Γεωργικός Συνεταιρισμός Επανομής, με επικεφαλής τον Νικόλαο Χαλιάπα, ενθάρρυνε τους χωρικούς μέλη του, να σπείρουν διεκδικούμενα χωράφια, με συνέπεια να αντιμετωπίσει προβλήματα με τους τσορμπατζήδες της περιοχής και επιθέσεις μπράβων.

Όταν λίγους μήνες αργότερα, στις 4 Σεπτεμβρίου 1922, πραγματοποιήθηκε σύσκεψη των πρωτοβάθμιων αγροτικών οργανώσεων στους Καπουτζήδες (Πυλαία), αποφασίστηκε η δημιουργία της Ομοσπονδίας Γεωργικών Συνεταιρισμών Θεσσαλονίκης και ταυτόχρονα συνέδριο των συνεταιρισμών του νομού. Στην προσωρινή επιτροπή που εκλέχθηκε, με έδρα τη Θεσσαλονίκη (οδός Κουντουριώτη 30Α), συμμετείχαν οι πρόεδροι των γεωργικών συνεταιρισμών Επανομής Νικόλαος Χαλιάπας, Καπουτζήδων (Πυλαίας) Χρήστος Καλούδης, Ουζούν Αλή (Πλαγιάρι) Κωνσταντίνος Χαλουλάκος, Βασιλικών Βασίλειος Αργυρίου, Αειβατίου (Λητής) Χρήστος Σίσκος και Σέδες (Θέρμης Κωνσταντίνος Καρπούζης. Όταν τελικά θα ιδρυθεί η Ομοσπονδία Γεωργικών Συνεταιρισμών Θεσσαλονίκης, στις 12 Αυγούστου 1923, ο Επανομίτης Νικόλαος Χαλιάπας θα εκλεγεί αντιπρόεδρος, με πρόεδρο τον Αντώνιο Λεονάρδο από τα Νέα Μάλγαρα.

Η «Φωνή του Γεωργού»

Αποτέλεσμα εκείνων των κινήσεων, ήταν να δημιουργηθεί στις αρχές του 1923 το Αγροτικό Κόμμα Ελλάδας (ΑΚΕ) που εμφανίστηκε για πρώτη φορά στις κοινοβουλευτικές εκλογές της 16ης Δεκεμβρίου 1923, λαμβάνοντας περί τις 50.000 ψήφους σε όλη τη χώρα, κερδίζοντας έτσι 4 έδρες στη Βουλή. Με πρωτοβουλία του στελέχους του ΑΚΕ, Δημήτριου Αβράσογλου, γεωπόνου και εκδότη του περιοδικού Φωνή του Γεωργού, είχε δημιουργηθεί τον Ιούλιο του 1923 στην Επανομή πολιτικός σύλλογος-τμήμα του ΑΚΕ με στελέχη του Νικόλαο Χαλιάπα και Πλαστήρα.

Εκείνη την εποχή, ηγετικές φυσιογνωμίες στο ΑΚΕ, λόγω των συνδικαλιστικών και πολιτικών ικανοτήτων τους, είχαν αναδειχθεί οι αγροτιστές Κωνσταντίνος Γαβριηλίδης, πρόσφυγας από τον Πόντο που είχε έλθει στο χωριό Κούσοβο (Κοκκινιά) Κιλκίς και ο γηγενής Αθανάσιος Τανούλας από το χωριό Ζουμπάτες (Τρίλοφος) Θεσσαλονίκης.

Ένα άλλο δυναμικό αγροτικό στέλεχος που είχε αναδειχτεί από την περιοχή, ήταν ο Χρήστος Βουρδουνάς, που υπήρξε αντιπρόσωπος της Επανομής στην Ομοσπονδία Γεωργικών Συνεταιρισμών Μακεδονίας (ΟΓΣΜ), όπου μάλιστα είχε αναδειχθεί σε Γενικό Γραμματέα της Ομοσπονδίας. Το όνομα του Βουρδουνά το συναντάμε στο 1ο Καπνοπαραγωγικό Συνέδριο Μακεδονίας-Θράκης που είχε πραγματοποιηθεί στη Δράμα στις 11 Ιανουαρίου 1925 και όπου είχε μιλήσει εκ μέρους της ΟΓΣΜ. Ενώ στο ίδιο συνέδριο μετείχε και ο επίσης Επανομίτης Γεώργιος Καραγκιόζης, ως εκπρόσωπος του «Πιστωτικού Συνεταιρισμού Επανομής».

Οι πρόσφυγες από Μ.Ασία και Ανατ.Ρωμυλία

Εκείνη την εποχή, είχε καταβληθεί προσπάθεια συντονισμού και όλων των προσφύγων από την Μικρά Ασία και την Ανατολική Ρωμυλία που είχαν εγκατασταθεί στην ανατολική ακτή του Θερμαϊκού κόλπου και οι οποίοι αγωνίζονταν για την αποκατάστασή τους. Έτσι, στις 23 Απριλίου 1925, ιδρύθηκε η «Ένωσις Εποίκων Γεωργικής Περιφερείας Θεσσαλονίκης», με σκοπό την προαγωγή των συμφερόντων των μελών και την αποκατάστασή τους με τη διανομή τσιφλικιών, μοναστηριακών εκτάσεων και εθνικών γαιών. Ιδρυτικά μέλη, ήταν οι πρόεδροι 16 συνοικισμών της εποχής και κυρίως της Περαίας, της Νέας Μηχανιώνας, των Νέων Επιβατών κλπ. Πρόεδρος της ένωσης, εκλέχθηκε ο πρόεδρος της Νέας Μηχανιώνας, Σπύρος Κτενίδης.

Στους αγροτικούς συνδικαλιστικούς αγώνες της εποχής, μετείχε έντονα και ο καταγόμενος επίσης από την Επανομή Μιχάλης Σινάκος που είχε αναδειχτεί στη διοίκηση της Ομοσπονδίας Γεωργικών Συνεταιρισμών Μακεδονίας και αργότερα, στις εκλογές της 26ης Ιανουαρίου 1936, είχε εκλεγεί βουλευτής Θεσσαλονίκης του ελεγχόμενου από το ΚΚΕ «Παλλαϊκού Μετώπου Εργατών-Αγροτών».

Έμβλημα ένα άροτρο

Το Αγροτικό Κόμμα Ελλάδος θα μετάσχει στις εκλογές της 7ης Νοεμβρίου 1926, με έμβλημα ένα άροτρο. Στην περιφέρεια Θεσσαλονίκης, θα πάρει μόλις 723 ψήφους επί 67.559 ψηφισάντων (ποσοστό 1,07% επί του συνόλου) και ο πρώτος σε ψήφους, Αθανάσιος Τανούλας, θα λάβει 233 σταυρούς προτίμησης. Στις επόμενες εκλογές, που έγιναν στις 19 Αυγούστου 1928, ο Τανούλας θα εκλεγεί βουλευτής, ως συνεργαζόμενος τη φορά αυτή με το Προοδευτικό Κόμμα.

Στις ίδιες εκλογές της 19.8.1928, ο Επανομίτης Μιχάλης Σινάκος θα έλθει πρώτος σε ψήφους με το συνδυασμό του «Ενιαίου Μετώπου Εργατών, Αγροτών και Προσφύγων» (κομμουνιστές) στην περιφέρεια Θεσσαλονίκης, λαμβάνοντας 2.506, πάνω και από τον τότε Γραμματέα του ΚΚΕ, Ανδρόνικο Χαϊτά που ήταν υποψήφιος στο ψηφοδέλτιο της ίδιας περιφέρειας και είχε λάβει 2.82 ψήφους. Στην Επανομή ο Σινάκος επί 793 ψηφισάντων είχε πάρει 193 ψήφους (αναλογία 24,34%), ενώ η αναλογία στην πόλη της Θεσσαλονίκης επί 30.370 ψηφισάντων ήταν 5,13%. Από τα άλλα κόμματα που μετείχαν σ΄ εκείνες τις εκλογές, είχαν έλθει πρώτοι σε σταυρούς στην περιφέρεια Θεσσαλονίκης από τον Ανεξάρτητο Συνδυασμό της Ενωμένης Αντιβενιζελικής Παράταξης ο Γεώργιος Χατζηγεωργίου με 2.047 ψήφους, από το συνδυασμό του Κόμματος Φιλελευθέρων ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου με 50.476 ψήφους και ο Λεωνίδας Ιασωνίδης με 50.407 ψήφους.

Τα επόμενα χρόνια, το ΑΚΕ θα πολυδιασπαστεί και στις εκλογικές αναμετρήσεις οι τρεις ομάδες που θα προκύψουν, θα κατέλθουν με ισάριθμα αγροτικά κόμματα, πλέον των στελεχών εκείνων που θα επιλέξουν να ενταχθούν στην «Δημοκρατική Ένωση» του Αλέξανδρου Παπαναστασίου, την «Σοσιαλιστική Εργατοαγροτική και προσφυγική Παράταξη» του μετέπειτα προέδρου της ΕΔΑ, Ιωάννη Πασαλίδη ή το «Ενιαίο Μέτωπο Εργατών και Αγροτών» που αποτελούσε εκλογική πλατφόρμα του ΚΚΕ. Με συνέπεια, λόγω της πολυδιάσπασης, στον Άρειο Πάγο να λένε ότι «… περισσότερα Αλέτρια έχουν κατατεθεί ως εμβλήματα, παρά όσα υπάρχουν πραγματικά».

Παρ΄όλες τις δυσκολίες που υπήρχαν, τόσο εξαιτίας της οικονομικής κρίσης της εποχής που είχε οδηγήσει τους εργαζόμενους της υπαίθρου στην εξαθλίωση αλλά και των σκληρών αντιλαϊκών μέτρων που ελάμβανε η βενιζελική παράταξη, οι αγροτιστές της Θεσσαλονίκης συνεχίζουν τις προσπάθειες αφύπνισης του αγροτικού κόσμου, καλώντας τον ακόμη και σε εξέγερση.

Ένα αγροτικό συνέδριο στους Ν.Επιβάτες

Σε σύσκεψη που πραγματοποιήθηκε στην Επανομή στις 21 Ιουνίου 1931 με τη συμμετοχή μελών του Αγροτικού Κόμματος από τα παραρτήματα που δρούσαν στα χωριά Βασιλικά, Νέα Μηχανιώνα, Νέο Ρύσιο, Τρίλοφος, Μεσημέρι, Περαία και Επανομή, αποφασίστηκε να διοργανωθεί υπαίθριο αγροτικό συνέδριο στο Μπαχτσέ Τσιφλίκ (Νέοι Επιβάτες), με τη συμμετοχή όχι μόνο των μελών του ΑΚΕ, αλλά και άλλων χωρικών με τις οικογένειές τους. Τα αγροτικά θέματα που ετίθετο προς συζήτηση, ήταν το καπνικό ζήτημα, τα χρέη, η προστασία των αγροτικών προϊόντων, , η αποζημίωση των αγροτών προσφύγων, η απαλλοτρίωση των μοναστηριακών γαιών και των τσιφλικιών κ.α. «Θα υψώσουμε τη φωνή του πόνου όλων των χωριών για να γιγαντωθεί η θέλησή μας και να αποτινάξουμε στας μελλούσας εκλογάς τον βάρβαρο ζυγό της κρατούσας κεφαλαιοκρατίας που σαν βδέλλα ρουφά το αίμα των εργαζομένων», αναφέρονταν στη διακήρυξη του συνεδρίου. Για την υλοποίηση των αποφάσεων του συνεδρίου, εκλέχθηκε επιτροπή, στην οποία συμμετείχαν: Από τη Νέα Μηχανιώνα οι Αθανάσιος Πεφτίτσης και Γεώργιος Παπαγεωργίου, από την Επανομή οι Γεώργιος Καραγκιόζης, Γεώργιος Τσιώνης και Δημήτριος Οικονομίδης, από το Μεσημέρι ο Ηλίας Τσαμασλής, από την Περαία οι Φώτιος Βαλάσης και Δημήτριος Πανδίρης, από τα Βασιλικά οι Νίκος Λάζος και Απόστολος Παπαδημητρίου, από τον Τρίλοφο οι Βασίλειος Λιβαδιώτης και Ηλίας Ματράκης, από το Νέο Ρύσιο οι Χρίστος Χατζηχριστοδούλου, Θεόδωρος Θεοδωρής, Χρίστος Μπινόπουλος, Δημήτριος Δελής και Δημήτριος Καράς. Ενώ επίσης ήταν εμπλεκόμενοι στην ίδια δραστηριότητα και οι Θεόδωρος Μαδυτινός, Σπύρος Σπυρόπουλος, Νικόλαος Κωλέτης, Γεώργιος Καρράς, Ζαφείριος Γιαχανατζής και Αλέξανδρος Μανουκάκης.

Επανομίτες στην φυλακή

Τον Οκτώβριο του 1932 το Αγροτικό Κόμμα κλήθηκε στα χωριά (στην Επανομή και αλλού) να ενεργήσει κατά της εκτέλεσης ενταλμάτων προσωποκράτησης για χρέη. Η Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων είχε αναθέσει στην Αγροτική Τράπεζα την είσπραξη οφειλών των αγροτών και τρεις Επανομίτες είχαν οδηγηθεί στη φυλακή. Ενώ επίσης εκκρεμούσαν εντάλματα σύλληψης για γεωργούς της Περαίας και άλλων χωριών. Όπως έγραφαν οι εφημερίδες της εποχής «στην Αγία Τριάδα, 25 αγρότες δεν κοιμούνται στα σπίτια τους αλλά μόνον στις χαράδρες με τη βροχή».

Η διάσταση απόψεων ανάμεσα στις διάφορες πτέρυγες του Αγροτικού Κόμματος θα φανεί έντονα στο 4ο συνέδριο του ΑΚΕ, που πραγματοποιήθηκε στον Βόλο, στις 21-23 Ιανουαρίου 1933. Παρ΄ όλα αυτά, οι τοπικές οργανώσεις του κόμματος συνεχίζουν να δραστηριοποιούνται για την αντιμετώπιση προβλημάτων του αγροτικού κόσμου. Έτσι στις 2 Οκτωβρίου 1933, επιτροπή αγροτών της Επανομής με επικεφαλής τον γραμματέα της οργάνωσης Επανομής του ΑΚΕ, Γεώργιο Τσιώνη, παρουσιάσθηκε στον υπουργό Γενικό Διοικητή Μακεδονίας, Φίλιππο Δραγούμη, εκφράζοντας έντονη διαμαρτυρία για τις πιέσεις της Αγροτικής Τράπεζας στους χωρικούς για την είσπραξη καθυστερούμενων δόσεων των δανείων. Και σύμφωνα με ανακοίνωση που διανεμήθηκε στον Τύπο, «ο υπουργός προέβη αμέσως στις αναγκαίες συστάσεις για να παύσει η δίωξη των αγροτών».

Μία προκήρυξη του Δ.Πανδίρη στην Περαία

Τα επόμενα χρόνια, το Αγροτικό Κόμμα Ελλάδας θα αναπτύξει έντονη δραστηριότητα στην περιοχή της ανατολικής ακτής του Θερμαϊκού. Σε μία περίπτωση, ο γραμματέας του παραρτήματος Περαίας του ΑΚΕ, Δημήτριος Πανδίρης, είχε συντάξει στις 20 Ιουνίου 1936 προκήρυξη προς τους κατοίκους της Περαίας, τονίζοντας: «… Το εν Περαία παράρτημα του Αγροτικού Κόμματος προσκαλεί όλους τους προοδευτικούς κατοίκους του χωριού μας, όλους όσους αισθάνονται την ανάγκη του οικονομικού των ξεσκλαβώματος, όσους αγαπούν τον τόπον αυτόν και οραματίζονται μία καινούρια Ελλάδα αντάξια του αρχαίου της πνευματικού κλέους, να πυκνώσουν τις φάλαγγες του Αγροτικού Κόμματος, τασσόμενοι υπό την πράσινην σημαίαν του…».

Ένα μήνα αργότερα, η δικτατορία της 4ης Αυγούστου 1936, που επέβαλε ο Ιωάννης Μεταξάς, όχι μόνο διέλυσε το ΑΚΕ και όλα τα κόμματα του κοινοβουλίου, αλλά επίσης ανέκοψε και τη δράση του αγροτικού συνδικαλιστικού και συνεταιριστικού κινήματος.