Θεσσαλονίκη: Αναφορές από τα πρώτα τυπογραφεία και εκδοτικούς οίκους

Οι ρίζες της τυπογραφίας στη Θεσσαλονίκη πηγαίνουν πολύ μακριά! Λίγα χρόνια μετά την εφεύρεση τής τυπογραφίας, το 1512 όπως έχει καταγραφεί, ιδρύθηκε στη Θεσσαλονίκη ένα εβραϊκό τυπογραφείο, το πρώτο μάλιστα τυπογραφείο της Βαλκανικής. 

Σ’ αυτό εκείνη την εποχή, τυπώθηκαν πολλά θρησκευτικά και εκπαιδευτικά εγχειρίδια για τις ανάγκες της πολυάριθμης ισραηλιτικής παροικίας και των Εβραίων της Ανατολής.

Δύο αιώνες μετά, το 1727, ανοίγει στη Θεσσαλονίκη το πρώτο τουρκικό τυπογραφείο της πόλης.

Τα ελληνικά τυπογραφεία όμως, εμφανίζονται στη μακεδονική πρωτεύουσα με αρκετή καθυστέρηση, μόλις στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, αλλά από την εμφάνιση τους και μετά, γνώρισαν γρήγορη και ευδόκιμη εξέλιξη.

Τα αίτια αυτής της καθυστέρησης, πολλά. Η γεωγραφική θέση και το λιμάνι της Θεσσαλονίκης, την είχαν αναδείξει σπουδαίο διοικητικό, στρατιωτικό και οικονομικό κέντρο τής αυτοκρατορίας και ταυτόχρονα εστία εποικισμού διαφόρων εθνοτήτων, αληθινό μωσαϊκό φυλών και θρησκευμάτων με ιδιαίτερα έντονη την πλειοψηφία τού τουρκικού και εβραϊκού στοιχείου.

Ό ελληνικός πληθυσμός της Θεσσαλονίκης, είχε παραμελήσει για χρόνια τα γράμματα, αν και παρατηρείται την ίδια χρονική περίοδο έντονη πνευματική κίνηση σε πολλές άλλες πόλεις της Μακεδονίας και της Θράκης.

Η Θεσσαλονίκη είναι η αλήθεια και σύμφωνα με όσες σχετικές καταγραφές έχουν γίνει, φαίνεται πως δεν υπήρξε ποτέ μεγάλο κέντρο παραγωγής ελληνικού βιβλίου. Υπήρξαν όμως τυπογράφοι (όταν ακόμη οι τυπογράφοι ήταν ταυτόχρονα και εκδότες) που επιδόθηκαν στην παραγωγή βιβλίων. Άλλοι τύπωναν βιβλία που τα εξέδιδαν οι λίγοι εκδοτικοί οίκοι της Θεσσαλονίκης. Άλλοι τύπωναν φακέλους, επιστολόχαρτα, φυλλάδια, προσκλήσεις, επισκεπτήρια, κάρτες, αφίσες, προκηρύξεις, ετικέτες και ότι άλλο κατά καιρούς θέλανε οι πελάτες τους.

Από τα μέσα του 19ου αιώνα αρχίζει στη μακεδονική πρωτεύουσα εντατική και αδιάσπαστη οικονομική ακμή, πού είχε σαν αποτέλεσμα την πνευματική άνθηση του τόπου. Σχολεία ιδρύονται, φημισμένοι και αξιόλογοι διδάσκαλοι αναλαμβάνουν τη λειτουργία τους.

Ελληνικά τυπογραφεία στη πόλη, είχαν ιδρυθεί από τα μέσα του 19ου αιώνα εκδίδοντας σχολικά βιβλία, κάποια ιστορικά, ιατρικούς οδηγούς, ενώ μεταφράσεις από την ευρωπαϊκή λογοτεχνία, θέματα καθημερινής ζωής, φιλοσοφίας, αρχαιολογίας, ελληνική λογοτεχνία, παρουσιάζονταν από το περιοδικό Αριστοτέλης (1889-1890), που ήταν εφάμιλλο της αθηναϊκής Πανδώρας ή της Εστίας.

Διευθυντής του ήταν ο καθηγητής του ελληνικού παρθεναγωγείου Γ. Παπαγεωργίου, συνεργάτες ο γιατρός Γρ. Γράβαρης στις μεταφράσεις (Φρ. Κοπέ, Ανατόλ Φρανς, Σίλλερ, Βύρωνα) και οι εκπαιδευτικοί Π. Ν. Παπαγεωργίου, Μαργαρίτης Δήμιτσας, με λαογραφική, αρχαιολογική, φιλολογική αρθρογραφία.

Το δεύτερο περιοδικό που εκδόθηκε ήταν οι Θερμαϊκαί Ημέραι (1909) με διευθυντή το δημοσιογράφο Χρ. Γ. Γουγούση και συνεργάτες τους Νικ. Θ. Γούζαρη, Θ. Παπαθανασίου, Μ. Θ. Γεωργιάδου, Α. Μεσολογγίτη, Γ. Χατζηκυριακού, Ι. Τσικόπουλο.

Έως το 1912 ιδρύθηκαν 18 τυπογραφεία και 5 εκδοτικοί οίκοι. Το πρώτο ελληνικό τυπογραφείο ήταν του Μιλτιάδη Γκαρμπολά, είχε ένα χρόνο ζωής (1850) και εξέδωσε 5 βιβλία (3 θρησκευτικά και 2 μεταφράσεις γαλλικών ευτράπελων διηγημάτων).

25 χρόνια αργότερα ο Γκαρμπολάς, του οποίου η οικογένεια έδρασε στην Αθήνα και τη Βιέννη, εξέδωσε την πρώτη ελληνική εφημερίδα Ερμής, που αργότερα μετονομάσθηκε Φάρος της Μακεδονίας.

Το 1852 ο Κύριλλος Δαρζηλοβίτης ίδρυσε το δεύτερο ελληνικό τυπογραφείο από το οποίο έως το 1858 εκδόθηκαν 12 βιβλία. Το 1868 ο Νικόλαος Βαγλαμαλής ίδρυσε το τυπογραφείο «Μακεδονία», που μετονομάστηκε «Ερμής» (1875). Ο Βαγλαμαλής συνεταιρίστηκε με τον Σπ. Βασιλειάδη και δημιούργησαν σημαντικό πολιτικό πυρήνα με επιρροή στον Μακεδονικό χώρο, ενημερώνοντας τους Έλληνες για εθνικά και πολιτικά ζητήματα. Από τις εκδόσεις τους ξεχωρίζουν το Λεξικόν Γεωγραφικόν του Α. Αργυριάδη και Αι παρ’ Ομήρου γυναίκαι του Φ. Ρ. Καμβολίου (επιμελ. Μ. Δήμιτσα). Μετά το 1875 πολλαπλασιάζονται τα ελληνικά τυπογραφεία (Ν. Βικόπουλου, Θ. Ηρακλείδη, Ν. Χριστομάνου, Σ. Μουρατόρι, Γ. Διβόλι). Ο Στ. Θάνου εξέδωσε το πρώτο ελληνικό περιοδικό Η Καλλικέλαδος Αηδών.

Λογοτεχνικά κείμενα περιελάμβανε στην ύλη της και η πρώτη εφημερίδα ο Ερμής (1875-1881) του Σοφοκλή Γκαρπολά, που συνέχισε την έκδοσή της με τον τίτλο Φάρος της Μακεδονίας (1881-1895), μετονομαζόμενη κατόπιν Φάρος της Θεσσαλονίκης (1900-1912).

Σε μια εποχή ιδιαίτερα δύσκολη για τη δημοσιογραφία, λόγω της πολυεπίπεδης λογοκρισίας (από την ελληνική κυβέρνηση, τη μητρόπολη, την ελληνική κοινότητα και την τουρκική διοίκηση) ο Ερμής διαδραμάτισε έναν ιδιαίτερα εποικοδομητικό ρόλο στην ανάπτυξη της Θεσσαλονίκης από άποψη θεσμική, οικονομική, πολεοδομική, εκπαιδευτική και κοινωνική. Πρόβαλε την πρόοδο και το δυναμισμό της κοινότητας στους διάφορους τομείς, τηρώντας συναινετική συμπεριφορά προς τις άλλες κοινότητες, στοχεύοντας στο κοινό όφελος της πόλης. Ενεργοποίησε επίσης τη συμμετοχή των πολιτών με δημοσιεύσεις καταγγελιών και υπέστη τις επιπτώσεις της μαχητικότητάς της για ζητήματα της δημοτικής διοίκησης, αλλά και των συμπαθειών της προς το Νεοτουρκισμό.

Παράλληλα με την ελαφρά, γαλλική κυρίως, λογοτεχνία που ήταν δημοφιλής – μεταφραζόταν από το 1850–, η επαφή με τη ρωσική λογοτεχνία –π.χ. Ντοστογιέφσκι, Τολστόι– με τις ουμανιστικές, φιλοσοφικές ιδέες που απέρρεαν από τις τεκτονικές στοές, με τη σκέψη του Μαρξ που αποσπάσματά της δημοσίευε η εφημερίδα Σολινταριντάδ Οβραδέρα και με τις ντόπιες λογοτεχνικές προσπάθειες των Γεωργίου Παπαγεωργίου, Χαρίτωνος Παπουλιά, Αριστείδη Αυξεντιάδη, Μαρίνου Κουτού- βαλη, Αλέξαντρου Σάλτα, Μιχαήλ Γεωργιάδη, Γεωργίου Χαλκιά, Αιμίλιου Ελευθεριάδη (Ριάδη), Ευφροσύνης Σαμαρτζή, Γεωργίου Χατζηκυριάκου, Μιχαήλ Παπαδόπουλου, Κωνσταντίνου Κουρτίδη, Πέτρου Παπαγεωργίου, Κωνσταντίνου Κεχαγιά, Μαργαρίτη Δήμιτσα, δόθηκε ώθηση για το ξεκίνημα της πνευματικής ζωής της πόλης, όπως τονίζει ο Ντίνος Χριστιανόπουλος: με διαφορά μόνον 24 ετών από την Αθήνα. Να σημειώσουμε ακόμη ότι η Αθήνα περίμενε πρώτα να απελευθερωθεί και μετά να αρχίσει η πνευματικής της κίνηση, ενώ η Θεσσαλονίκη, χωρίς ν’ απελευθερωθεί, την κίνησή της την έκανε. Αυτές είναι μερικές συγκρίσεις που δεν πρέπει να τις ξεχνούμε.

Πράγματι, μια ρομαντικού και πατριωτικού τύπου λογοτεχνία άρχισε να εκδίδεται και να κυκλοφορεί στη Θεσσαλονίκη μετά τα μέσα του 19ου αιώνα. Έως την απελευθέρωση είχαν εκδοθεί 190 βιβλία, τα περισσότερα ποιητικές συλλογές, ελάχιστα πεζά και δοκίμια…

Πηγές:

«Labor et Lux», «Macedonia Risorta» των ντονμέδων ή και διαφόρων Λεσχών που λειτουρ- γούσαν ως κοινωνικές προεκτάσεις των στοών όπως π.χ. οι κοσμοπολίτικες και διεθνείς «Club De Salonique», «Nouveau Club» και η ισραηλιτική «Club de l’ Alliance».

«Εργατική Αλληλεγγύη» (στα ισπανοεβραϊκά), δημοσιογραφικό όργανο της Φεντερασιόν με εκδότη τον Α. Μπεναρόγια. Λίγο μετά την απελευθέρωση την διαδέχθηκε η εφημερίδα Avanti (Εμπρός).

Βλ. Ντ. Χριστιανόπουλος, «Οι πρώτοι λογοτέχνες» (αναδημοσίευση), 7ημέρες Καθημερινή 1997, τ. ΚΒ΄, σ. 98 (παράθεμα από ομιλία του Ντ. Χριστιανόπουλου με θέμα «Ιστορία της Λογοτε- χνίας στη Θεσσαλονίκη», βιβλιοπωλείο Ραγιά, φθινόπωρο 1995.

Περ. βλ. Ντ. Χριστιανόπουλος, Ελληνικές εκδόσεις στη Θεσσαλονίκη επί Τουρκοκρατίας,

Θεσσαλονίκη 1980.