Ήταν κάποτε μια πόλη. Η γειτονιά των εξοχών.

Στις αρχές του 20ου αιώνα σαν έβγαινες στον πηγαιμό για τις εξοχές της Ανατολικής Θεσσαλονίκης, ξεκινούσες από το κέντρο της πόλης είτε πεζή είτε με το ηλεκτροκίνητο, από το 1908, τραμ. Αν έμενες προς Εγνατία μεριά και Άνω πόλη κατηφόριζες τη Λεωφόρο Χαμιδιέ (δλδ του Σουλτάνου Χαμίτ, σημερινή Εθνικής Αμύνης) που ήταν το όριο των ανατολικών τειχών. Πίσω αριστερά είχες θέα στο Εβραϊκό νεκροταφείο που εκτεινόταν σε όλη την περιοχή του Πανεπιστήμιου.

Στο δρόμο με τα σύγχρονα πεζοδρόμια και τις δενδροστοιχίες θαύμαζες τα ομοιόμορφα αστικά διώροφα σπίτια όπου κατοικούσαν γνωστές οικογένειες της Θεσσαλονίκης (Αγγελάκη και Γιατρού Ζάννα), τα καφενεία («Παρθενών» και «Γέρος του Μωριά») και τις ταβέρνες («Φωλιά» και του Μπούκη).

Τελευταία έφτανες στα λεγόμενα σουλτανικά του οθωμανικού Δημοσίου (τα τελευταία που απέμειναν και στέγαζαν τα Δικαστήρια μέχρι το σεισμό του 1978, κατεδαφίστηκαν λόγω επικίνδυνων ζημιών). Στα αριστερά σου διέκρινες την εξαιρετικής αρχιτεκτονικής Αρμένικη εκκλησία (1903, σε σχέδια Βιταλιάνο Ποζέλι), που σήμερα ασφυκτιά αθέατη ανάμεσα στις οκταώροφες πολυκατοικίες στερημένη από το φυσικό της περίβολο.

*Η θέα προς την Ανατολική Θεσσαλονίκη από το Λευκό Πύργο στη δεκαετία του 30. Σε πρώτο πλάνο το Δημοτικό Θέατρο.

Κατέληγες στην Πλατεία του Λευκού Πύργου, τους κήπους του και το νεοκλασικό διώροφο συγκρότημα που περιελάμβανε εστιατόριο, ζαχαροπλαστείο και το περίφημο Δημοτικό θέατρο του Λευκού Πύργου (δυστυχώς κατεδαφίστηκε το 1956 για να γίνει στη θέση του πάρκο και να υψωθεί το πολύ κατώτερό του Βασιλικό θέατρο). Συνεχίζοντας το δρόμο σου, στη Βασ. Γεωργίου στα αριστερά σου χάζευες το πρώην οθωμανικό αναμορφωτήριο που στέγαζε ξενοδοχείο και στα δεξιά προς τη θάλασσα αραιές κατοικίες, (εκεί στεγάστηκε και το Κρατικό Ωδείο) και έναν πολυτελή οίκο ανοχής (όλα κατεδαφίστηκαν για τη δημιουργία του πάρκου του Μ. Αλεξάνδρου).

Ήδη έβλεπες τις τρεις καμινάδες της ηλεκτρικής εταιρείας να καθρεφτίζονται στη θάλασσα και ξεχώριζες τα λιμανάκια που στόλιζαν όλη την ανατολική παραλία μέχρι τους Μύλους Αλλατίνι. Η Ηλεκτρική Εταιρεία κατασκευάστηκε το 1907 και επέζησε μέχρι τη δεκαετία του ’60. Στη θέση της κατασκευάστηκε εν προχείρω το «υπέροχο» λυόμενο του 31ου Γυμνασίου. Από κει και πέρα βρισκόσουν να διασχίζεις τη Λεωφόρο των Πύργων ή εξοχών, σημερινή Βασιλίσσης Όλγας.

*Παλιά καρτ ποστάλ της δεκαετίας του 20 στην περιοχή Φάληρο

Η ιστορία

Η εγκατάσταση των κατοίκων της Θεσσαλονίκης έξω από τα νοτιοανατολικά τείχη, χρονολογείται πριν από τα 1890. Η ανατολική περιοχή, το 1885 είχε περισσότερους παράδρομους και μετρούσε 69 σπίτια και άφθονα χωράφια (Νεότερα μνημεία της Θεσσαλονίκης, Αλέκα Γερόλυμπου). Η συνοικία των εξοχών ή των Πύργων απλωνόταν από το Λευκό Πύργο ως τη Βίλα Αλλατίνι κατά μήκος της σημερινής λεωφόρου Βασιλίσσης Όλγας ως τις δαντελωτές ακρογιαλιές. Στην κάτω πλευρά της λεωφόρου οι επαύλεις ήταν πιο πολυτελείς με μεγάλα οικόπεδα που έφταναν μέχρι τη θάλασσα. Σχεδόν όλες κατέληγαν σε μικρές ιδιωτικές προβλήτες για τα μπάνια του καλοκαιριού, όπου έδεναν ιδιωτικές βάρκες, μια που η μετακίνηση γινόταν ενίοτε και μέσω θαλάσσης. Εκεί στεγάζονταν όλα τα προξενεία ως τον Μεσοπόλεμο, εκεί ζούσαν και οι μεγαλοαστοί της Θεσσαλονίκης (βιομήχανοι καπνέμποροι και επιχειρηματίες). Έλληνες και ξένοι αρχιτέκτονες, σαν τον Βιταλιάνο Ποζέλι, τον Πιέρο Αριγκόνι και τον Ξενοφώντα Παιονίδη, σπουδαγμένοι στην Ευρώπη και την Κωνσταντινούπολη, έχτισαν εδώ πολυτελείς βίλες για πλούσιους Εβραίους, Έλληνες, Τούρκους, Ντονμέδες (Εβραίοι που έγιναν Μωαμεθανοί) και Φραγκολεβαντίνους. Οι επαύλεις χρησιμοποιήθηκαν αρχικά σαν δεύτερος εξοχικός τόπος κατοικίας.

Μετά την κατεδάφιση του ανατολικού τείχους και αργότερα την μεγάλη πυρκαγιά, οι εύποροι κυρίως πολίτες αναζητούσαν, πλέον, μόνιμες κατοικίες ανατολικά της πόλης. Χαρακτηριστικό στοιχείο της συνοικίας είναι, σε αντίθεση με το κέντρο της πόλης, ότι εδώ δεν υπήρχε διαχωρισμός ανά εθνικότητα όπως στις συνοικίες των χριστιανών, των εβραίων και των μουσουλμάνων. Τα κριτήρια ήταν καθαρά οικονομικά και κοινωνικά. Η δημαρχία συντάσσει το1888 το σχέδιο της συνοικίας. Το επίσημο όνομα της νέας συνοικίας κατά μήκος της δεντροφυτεμένης λεωφόρου είναι συνοικία Χαμιδιέ, αφού εκεί οδηγεί από το κέντρο η λεωφόρος Χαμιδιέ (σημερινή Εθνικής Αμύνης).

Η ζωή εδώ κυλούσε παραμυθένια. Υπήρχαν μεγάλοι χώροι αναψυχής, εξαιρετικά εκπαιδευτήρια για τους γόνους των πλούσιων οικογενειών, ανθισμένοι και φροντισμένοι κήποι, καφενεία, ψαροταβέρνες στο κύμα της θάλασσας και αργότερα θερινά σινεμά. Η συνοικία ήταν τόπος μιας πολυεθνικής πολυπολιτισμικής δυτικόφιλης και «ανατολίτικης» ταυτόχρονα Θεσσαλονίκης από το τέλος του προπερασμένου αιώνα ως τον Μεσοπόλεμο.

*Πανόραμα της Ανατολικής Θεσσαλονίκης του 1920 με τις τρεις καμινάδες της κατεδαφισμένης πλέον Ηλεκτρικής Εταιρίας να διακρίνονται στο κέντρο.

Οι σημαντικότεροι νέοι δημόσιοι χώροι και εξυπηρετήσεις χωροθετούνταν στις αρχές του αιώνα δίπλα στο Λευκό Πύργο και σε άμεση επαφή με τις ανατολικές συνοικίες. Μεταξύ 1915-18, όμως, οι κυβερνητικές λειτουργίες, τα στρατιωτικά επιτελεία της Στρατιάς της Ανατολής καθώς και ξένα προξενεία εγκαταστάθηκαν στη λεωφόρο των Εξοχών. Εκ των πραγμάτων δηλαδή προτεινόταν η μετακίνηση του κέντρου εκτός του ιστορικού πυρήνα, λόγω των δυσκολιών για τον «εκσυγχρονισμό» του. Το σχέδιο αυτό ακυρώθηκε πλήρως με την πυρκαγιά του 1917 που επέτρεψε και την εκ νέου ανοικοδόμησή του κέντρου.

Τα πράγματα για τη συνοικία των Εξοχών αλλάζουν ιδιαίτερα με τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο. Οι εβραίοι κάτοικοι «εξαφανίστηκαν», πολλά σπίτια εγκαταλείφθηκαν, πολλά κτίρια επιτάχθηκαν, οι κήποι μετατράπηκαν σε ζούγκλες και πολλά αρχοντικά άρχισαν να καταρρέουν. Μετά τον πόλεμο τη συνοικία περίμενε μια άλλη μοίρα. Χάθηκε πίσω από τον εκσυγχρονισμό της πόλης και την αύξηση του ποσοστού δόμησης αλλά και το θεσμό της αντιπαροχής επί Κωνσταντίνου Καραμανλή. Το τραμ και ο λιθόστρωτος δρόμος ξηλώθηκαν (’57) και στρώθηκε άσφαλτος. Η υποβάθμιση της περιοχής ξεκίνησε καθώς οι οικονομικές δυσκολίες οδήγησαν τους ιδιοκτήτες να πουλήσουν αρχικά τμήματα των οικοπέδων και αργότερα τα αρχοντόσπιτα. Ποιος νοιαζόταν τότε για τη διατήρησή τους. Η πολυκατοικία ήταν εκσυγχρονισμός.

*Οι δυο φωτογραφίες δείχνουν το ίδιο πλάνο της Αν. Θεσσαλονίκης πριν και μετά την επιχωμάτωση της παραλίας. Η πρώτη είναι από το 1926 και η δεύτερη στη δεκαετία του ’60. Η οικία Τορνιβούκα με τον χαρακτηριστικό τρούλο ήταν στο τέρμα της Καλλιδοπούλου και κατεδαφίστηκε στις αρχές της δεκαετίας του ’60. Οι φωτογραφίες είναι από το βιβλίο “Η Μάχη της Μνήμης” (εκδ. Univercity Studio Press).

Τη θέση της Λεωφόρου των Εξοχών πήρε η πολυσύχναστη Βασιλίσσης Όλγας με τα αυτοκίνητα και τις πολυώροφες πολυκατοικίες. Από τις περίπου εκατό επαύλεις της Εξοχής, σώζονται 20 επί της οδού Βασ. Όλγας και αρκετές στις κάθετες οδούς. Το τοπίο αλλάζει οριστικά μετά την επιχωμάτωση της παραλίας στις αρχές της δεκαετίας του ’60. Τα δαντελωτά ακρογιάλια εξαφανίζονται και η παραλία ευθυγραμμίζεται μέχρι την Αλλατίνι. Τις παλιές παραλίες των λουομένων μένουν να θυμίζουν δυο αναμνηστικές επιγραφές στην είσοδο των πολυκατοικιών (Μιραμάρ ονομάστηκε η οικοδομή όπου στεγάζεται σήμερα το Γερμανικό Προξενείο και Λουξεμβούργο, το ορθογώνιο αντιαισθητικό μεγαθήριο γωνία Πιττακού με Παραλία). Η επιχωμάτωση της νέας παραλιακής δημιούργησε μεγάλες εκτάσεις γης. Τα περισσότερα αρχοντικά θυσιάστηκαν στο βωμό της ανοικοδόμησης που άρχισε το ’58 και κορυφώθηκε τη δεκαετία του ’60, μέσα σε συνθήκες άγνοιας και αδιαφορίας για τη νεότερη αρχιτεκτονική κληρονομιά.

Μερικά, αναστηλωμένα αρχοντικά διατηρούν τη λάμψη τους, άλλα καταρρέουν και είναι αμφίβολο αν θα «επιζήσουν». Τα περισσότερα από αυτά τα σπίτια σώθηκαν επειδή περιήλθαν στο Δημόσιο μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών. Ήταν τα πιο ακριβά ακίνητα τα οποία μπορούσαν να τα αγοράσουν μόνον δημόσιες υπηρεσίες. Γι’ αυτό γλίτωσαν από τη διαδικασία της αντιπαροχής (Ερυθρός Σταυρός, ορφανοτροφείο Μέλισσα, Εθνική Τράπεζα, Σχολή Τυφλών, ΙΚΑ Μαρτίου, Νομαρχία -παλιό στρατιωτικό νοσοκομείο και παλιό πανεπιστήμιο). Ελάχιστα ήταν τα ιδιωτικά που σώθηκαν χάρη στην ευαισθησία των ιδιοκτητών (Σιάγα, Μιχαηλίδη).

Τα κτίρια που έχουν απομείνει αποτελούν μοναδικά δείγματα αρχιτεκτονικής των αρχών του αιώνα, αλλά δεν έχουν μια συνέχεια για να δώσουν την εικόνα της λεωφόρου των εξοχών. Εκτός ίσως από το τετράγωνο Πέτρου Συνδίκα με Όλγας και τα τρία στη σειρά αρχοντικά στη Β. Γεωργίου. Πληθυσμιακά η συνοικία αριθμούσε τους περισσότερους Εβραίους της εύπορης τάξης. Μέχρι το Φάληρο συναντούσες αριστοκρατικά σπίτια, εκ των οποίων σώζονται ελάχιστα, (εν μία νυκτί κατεδαφίστηκαν το Αρχοντικό Γεωργιάδη -Ευζώνων με Βασ. Γεωργίου και το Γαλλικό Προξενείο απέναντι του ακριβώς), τον κινηματογράφο «Απόλλων» σε σχέδια του Πιιερό Αριγκόνι, το περίφημο ζαχαροπλαστείο του Χαϊμ Αλονσίνο και το νυκτερινό κέντρο «Ντελίς». Όλα εξαφανισμένα σήμερα όπως και η οικία Αλεξανδρίδη που πριν στέγαζε το ξενοδοχείο Beau Rivage στη συμβολή των οδών Αγ. Τριάδας και Βασ. Γεωργίου, αλλά και οι βίλες Βλιούρα, Γκατένιο και Μπαρτζακιάν που υπήρχαν λίγο πριν το παραθαλάσσιο κοσμικό κέντρο «Φάληρο» με το καφεζυθοπωλείο, το ζαχαροπλαστείο, το θερινό θέατρο και αργότερα έναν κινηματογράφο. Απέναντι στη γωνία Παρασκευοπούλου και Όλγας ήταν ο κινηματογράφος Πατέ (μεταφέρθηκε εκεί από κέντρο μετά την πυρκαγιά του 1917), που στη θέση του κτίστηκε η πολυώροφη του Ράδιο Σίτυ και στην αντικρυστή γωνία η βίλα Νεσιμπέ σε σχέδια Β. Ποζέλι που κατεδαφίστηκε τη δεκαετία του ’60.

Η βίλα Μπενρουμπή ήταν στην περιοχή Φλέμινγκ και δεν υπάρχει πια. Η φωτογραφία είναι απ΄το αρχείο radamanth.

Μέχρι την Καλλιδοπούλου συναντούσες τα κέντρα Καστέλα και Ακρόπολις, τα Κυβέλεια, αλλά και την οικία Μχαηλίδη και το Ιταλικό Προξενείο ( που διατηρούνται ως εκ θαύματος), τα θαλάσσια λουτρά Μιραμάρ, το κινηματοθέατρο Ακρόπολις, το στούντιο του Τσιγγιρίδη (όπου το 1926 λειτούργησε ο πρώτος ιδιωτικός ραδιοφωνικός σταθμός των Βαλκανίων), για να καταλήξεις στην περίφημη παραθαλάσσια Οικία Τορνιβούκα, στην οδό Καλλιδοπούλου, με τον χαρακτηριστικό τρούλο που δεσπόζει σε όλες τις παλιές φωτογραφίες της περιοχής. Στην απέναντι μεριά του δρόμου, γωνία Φλέμινγκ με Όλγας, υπήρχε η υπέροχη βίλα Ίντα. Οι δυο επαύλεις κατεδαφίστηκαν το 1961-62. Στη θέση της βίλας Ίντα υψώνεται σήμερα το «εξωφρενικό» κτίριο του Ιταλικού Ινστιτούτου.

Το 1976, 22 από αυτά τα κτίρια κρίθηκαν διατηρητέα, χρίζοντα ειδικής προστασίας και τα 20 από αυτά σώζονται ακόμα. Διασώθηκαν χάρη στην επιμονή της Εφορίας Νεωτέρων Μνημείων αλλά και την ευαισθησία των πολιτών της περιοχής που «φρουρούσαν» τα κτίρια. Άλλα γνωστά κτίρια που δεν γλίτωσαν την κατεδάφιση στη Λεωφόρο είναι η Σχολή Ζαχαριάδη (δίπλα στη Δημοτική Πινακοθήκη), τα εκπαιδευτήρια Σχοινά (δίπλα στην εκκλησία της Ανάληψης, που επέζησαν μέχρι το 1978), η έπαυλη Μπενρουμπή στην περιοχή Φλέμινγκ, η έπαυλη Σ. Τελτζή ή Δεσπεραί (κατεδαφίστηκε τέλη της δεκαετίας του ’60), η Βίλα Ραχμή Μπέη στην αρχή της Σοφούλη (που στέγασε το θηλέων του Ανατόλια και αργότερα τα Εκπαιδευτήρια Βαλαγιάννη (κατεδαφίστηκε στις αρχές της δεκαετίας του 70), η Οικία Μπενουζίλιο (στέγασε τα εκπαιδευτήρια Καραγιάννη και κατεδαφίστηκε αρχές δεκαετίας του 70) και η βίλα Mon Plaisir.

Τα περισσότερα από αυτά τα αρχοντικά χάθηκαν για πάντα. Τα λίγα εναπομείναντα είναι κληρονομιά όλων μας και ένας ανεκτίμητος αρχιτεκτονικός θησαυρός που δεν πρέπει να χαθεί.

*Η αρχική φώτο είναι από το αρχείο Λυκίδη. Περιοχή Φάληρο, Παρασκευοπούλου με Βασ. Όλγας. Δεκαετία του 1930. Το κτίριο με τον τρούλο σε σχέδια Ποζέλι έχει κατεδαφιστεί. Απέναντί του διακρίνεται το παραθαλάσσιο κέντρο Νέο Φάληρο.