Ο κοινωνικός ρόλος του Σανατορίου Ασβεστοχωρίου και οι κοινωνικά μη αποδεκτές μορφές συμπεριφοράς των φυματιώντων ασθενών του
Το Φθισιατρείο Ασβεστοχωρίου, αργότερα Σανατόριο, αναπτύχθηκε στις εγκαταστάσεις του πρώην στρατιωτικού νοσοκομείου των Άγγλων αξιωματικών στο Κιρέτσκιοϊ.
Ο κοινωνικός ρόλος του Σανατορίου Ασβεστοχωρίου και οι κοινωνικά μη αποδεκτές μορφές συμπεριφοράς των φυματιώντων ασθενών του
*του Msc Ιωάννης Καλλιαρέκος, ιστορικός | Το δημοσίευμα -λέξεις και εικόνες- αποτελεί συνοπτική απόδοση σχετικού επιστημονικού άρθρου
Το Φθισιατρείο Ασβεστοχωρίου, αργότερα Σανατόριο, αναπτύχθηκε στις εγκαταστάσεις του πρώην στρατιωτικού νοσοκομείου των Άγγλων αξιωματικών στο Κιρέτσκιοϊ. Ο φόβος που προξενούσε η φυματίωση σε συνδυασμό πάντα με την άγνοια και την κοινωνική προκατάληψη ενθάρρυναν τους κατοίκους στο Ασβεστοχώρι και του Χορτιάτη να επιδιώξουν την όσο το δυνατό μεγαλύτερη απόσταση από τις εγκαταστάσεις του ιδρύματος.
Εγκαίνια του Σανατορίου έγιναν στις 28 Μαρτίου 1921. Στα εγκαίνια κάτοικοι του Ασβεστοχωρίου επιχείρησαν να εμποδίσουν τη διέλευση των αυτοκινήτων των επισήμων και αναφέρεται ότι αποπειράθηκαν να κάψουν το Σανατόριο.
Αυτές ήταν οι πρώτες χαρακτηριστικές αντιδράσεις των κατοίκων της γειτονικής περιοχής. Αν τώρα περάσουμε στο εσωτερικό του Σανατορίου και έρθουμε πιο κοντά στο νοσηλευτικό ίδρυμα και στην καθημερινότητα του, θα διαπιστώσουμε ότι η καθημερινότητα των τροφίμων του ιδρύματος ήταν στερεότυπη.
Ο εσωτερικός κανονισμός του ιδρύματος καθόριζε με σαφήνεια ακόμη και τις εξόδους των τροφίμων, τις ώρες και τις ημέρες περιπάτου τους. Δευτέρα, Τετάρτη και Παρασκευή μπορούσαν να βγαίνουν για περίπατο οι άνδρες, ενώ Τρίτη, Πέμπτη και Σάββατο οι γυναίκες. (η διάκριση ήταν σκόπιμη και όχι τυχαία). Την Κυριακή ίσχυε γενική έξοδος των τροφίμων, ανδρών και γυναικών. Ο χώρος που περπατούσαν οι τρόφιμοις προσδιοριζόταν με ακρίβεια. Ήταν ο δημόσιος δρόμος που ξεκινούσε μπροστά από το Σανατόριο και κατευθυνόταν προς το Χορτιάτη (περίπου στη σημερινή διασταύρωση Εξοχής, Χορτιάτη, Πανοράματος).
Γενικά κάθε χώρος που συγκεντρώνει χαρακτηριστικά αποκλεισμού και περιθωριοποίησης αναπτύσσει μορφές μη θεσμοθετημένης συμπεριφοράς. Αυτό συμβαίνει για παράδειγμα στα καταστήματα κράτησης, στις φυλακές, στα αναμορφωτήρια αλλά και σε άλλα είδη ιδρυμάτων, όπου η καθημερινότητα του τροφίμου προσδιορίζεται με ακρίβεια.
Συμπεριφορές με χαρακτηριστικά αποκλεισμού ή μη θεσμοθετημένες μορφές συμπεριφοράς μπορεί να διακρίνει κανείς και στην περίπτωση του Σανατορίου Ασβεστοχωρίου. Για παράδειγμα εκτός από τις αναφερόμενες διαρρήξεις στην καντίνα του ιδρύματος, που αποτελούσαν συχνό φαινόμενο, φαίνεται ότι στο Σανατόριο λειτουργούσε και ένας πυρήνας διάφορων «κακοποιών» στοιχείων. Από την καντίνα γνωρίζουμε ότι υπεξαιρούσαν τακτικά τσιγάρα, μπανάνες, γραμματόσημα (αναγκαία για την επικοινωνία τότε) και άλλα είδη.
Μεγαλύτερη όμως σημασία από όλα τα παραπάνω είχε το λαθρεμπόριο καπνού που αναφέρεται ότι διεξαγόταν στο Σανατόριο και η επίσης ευρεία φαρμακοκαπηλία.
Αναφέρονται πωλήσεις τοξικών και δηλητηριωδών φαρμάκων και μεμονωμένα κρούσματα αυτοκτονίας νευρασθενών φυματικών που είχαν προμηθευτεί τις ουσίες ως προϊόν παράνομης συναλλαγής. Είναι προφανές ότι η διαπίστωση της χρήσης χασίς στο μικρόκοσμο του Σανατορίου προκαλούσε εκ νέου το στιγματισμό των χρηστών και συνακόλουθα του νοσοκομείου.
Το Σανατόριο αντιμετωπιζόταν ως χώρος, όπου συγκεντρώνονταν πρόσωπα με αποκλίνουσα, με βάση τα πρότυπα της εποχής, κοινωνική συμπεριφορά. Είναι χαρακτηριστική για παράδειγμα η περίπτωση του ιερέα της ενορίας Αγίου Γεωργίου Ασβεστοχωρίου (του γειτονικού χωριού που ενίοτε ελλείψει ιερέα του ιδρύματος μπορούσε να εξυπηρετεί και το Σανατόριο).
Ο ιερέας, όταν καταγγέλθηκε από ασθενή του ιδρύματος, γιατί του είχε ζητήσει προκαταβολικά χρήματα, για να τον κοινωνήσει, σημείωνε στην έγγραφη απολογία του προς τον Μητροπολίτη Θεσσαλονίκης: «τα δε όσα λέγει ο καταγγείλας με είναι ανακριβή, διότι εκεί πάνω είναι ο Θεός να φυλάγη, και πιστεύω να τα γνωρίζετε…».
Ακόμη δηλαδή και ο εκπρόσωπος της Εκκλησίας που θα μπορούσε να είναι περισσότερο διαλλακτικός ή ανεκτικός απέναντι σε διαφοροποιημένες και μη αποδεκτές, με βάση τα πρότυπα της εποχής, μορφές κοινωνικής συμπεριφοράς, ακόμη και αυτός τους συμπεριφερόταν με τρόπο που καταδεικνύει πόσο περιθωριοποιημένα αντιμετωπίζονταν οι τρόφιμοι του Σανατορίου.
Επίσης είναι φανερό ότι η ιδιότητα του τροφίμου του ιδρύματος συνδεόταν με το χαρακτηριστικό της αφερεγγυότητας και της αναξιοπιστίας. Είναι ξεκάθαρο ότι ο ιερέας αξιοποιεί στην απολογία του έναν ισχυρισμό, ο οποίος δεν είναι προσωπικός. Ο ισχυρισμός φαίνεται να αποτελεί μια ευρύτερη κοινωνική αποδοχή.
Ο ιερέας έκανε επίκληση στο πρότυπο του φυματικού ασθενή με τη μη αποδεκτή, με βάση τα πρότυπα της εποχής κοινωνική συμπεριφορά., του ασθενή με τα χαρακτηριστικά της αφερεγγυότητας και της αναξιοπιστίας. Ο ιερέας μιλάει για κάτι που φαίνεται ότι το γνωρίζουν όλοι. Κάτι για οποίο δε χρειάζεται ούτε να επιχειρηματολογήσει ούτε να αναλύσει αναφέροντας λεπτομέρειες.
Με ανάλογο τρόπο όσο αφορά πάντα τα κοινωνικά χαρακτηριστικά, αντιμετώπισε το Σανατόριο Ασβεστοχωρίου το πολιτικό καθεστώς της 4ης Αυγούστου. Το νοσοκομειακό ίδρυμα παρουσιάστηκε από το πολιτικό καθεστώς ως ίδρυμα, όπου βασίλευε η αναρχία, η κραιπάλη και τα ξενύχτια μεταξύ των ασθενών.
Οι κυβερνώντες στην προπαγάνδα τους αξιοποίησαν στο έπακρο την τυχόν αρνητική κοινωνική εικόνα του Σανατορίου ως ιδρύματος με αποκλίνουσες και μη αποδεκτές μορφές συμπεριφοράς. Ο δε ρόλος της νέας διοίκησης του ιδρύματος ήταν αυτός της αποκατάστασης της τάξης και των ηθών.
Σε όλα τα παραπάνω μπορεί κανείς να προσθέσει και τη γενικότερη ελευθερία των ηθών που χαρακτήριζε πολλούς ασθενείς. Ο πρόωρος θάνατος ενθάρρυνε πολλούς ασθενείς να συνάπτουν περιστασιακά ερωτικές σχέσεις, Η ελευθερία των ηθών στο Σανατόριο καταγγελλόταν απερίφραστα σε έντυπα της εποχής (Φως, Νέα Αλήθεια 1946).
Βέβαια η προβολή αυτή μπορούσε να εξυπηρετεί και άλλου είδους σκοπιμότητες, σκοπιμότητες πολιτικές, μια και οι περισσότεροι φυματικοί ασθενείς διαπνέονταν από τη σοσιαλιστική ιδεολογία, ενώ ο κυβερνητικός μηχανισμός από την ιδεολογία του αντικομουνισμού. Την εικόνα του περιθωριακού ατόμου συμπλήρωνε μέχρι ένα σημείο και η ελευθεροστομία και η ελευθεριότητα των ηθών που διέκρινε πολλούς από τους κατοίκους της Φυματιούπολης απέναντι από το Σανατόριο του Ασβεστοχωρίου.
Η αλληλογραφία επίσης του Κέντρου Υπηρεσίας Αλλοδαπών Θεσσαλονίκης, της Ασφάλειας, αλλά και διαφόρων Αστυνομικών Διευθύνσεων με το παραπάνω νοσηλευτικό ίδρυμα αποτυπώνει την αναζήτηση εντός του Σανατορίου προσώπων ακαθορίστου υπηκοότητας ή φυγόποινους που κατέφευγαν εκεί προσχηματικά.
Στον εσωτερικό κανονισμό του ιδρύματος σκοπός της απαγόρευσης καθόδου των ασθενών στην πόλη συμπεραίνουμε πως ήταν η απομόνωση τους από την κοινωνία των υγιών. Ο κανονισμός απαγόρευε απερίφραστα την με οποιαδήποτε πρόφαση παραμονή των τροφίμων στα γειτονικά χωριά του Ασβεστοχωρίου, του Πανοράματος και του Χορτιάτη. Είναι ενδιαφέρον επίσης ότι την ευθύνη για την πιστή τήρηση και εφαρμογή του κανονισμού του ιδρύματος είχαν αναλάβει οι κοινοτικές αρχές και οι κατά τόπους αστυνομικοί σταθμοί.
Η συνεργασία των παραπάνω μηχανισμών καθιστά τη νόσο της φυματίωσης σε ένα δεύτερο επίπεδο ανάγνωσης (πέρα από το υγειονομικό) κάτι παραπάνω από ένα βιολογικό χαρακτηριστικό. Την καθιστά μια «απειλή» που φορτίζεται και με ένα περιεχόμενο κοινωνικό. Το περιεχόμενο αυτό προσιδιάζει στο άτομο που η συμπεριφορά του αποκλίνει, διαφοροποιείται από το κοινά αποδεκτό κοινωνικό πρότυπο της εποχής, γι’ αυτό και το στιγματίζει.
Εκείνο επίσης που σκανδάλιζε την κοινωνία των υγιών ήταν η κατανάλωση στα καφενεία από μέρους των ασθενών οινοπνευματωδών ποτών. Η κατανάλωση αλκοόλ από ασθενείς υπονόμευε τη φυσική κατάσταση του ασθενή και συνακόλουθα τροφοδοτούσε την εικόνα του ως ατόμου όχι απλά επικίνδυνου για τη δημόσια υγεία, αλλά επιπλέον ως στοιχείου περιθωριακού. Ως προσώπου που δε διέθετε αυτοσυγκράτηση, που ήταν ευεπίφορο στον άναρχο τρόπο ζωής και που η συμπεριφορά του δεν ήταν συμβατή με τα πρότυπα της εποχής.
Η εικόνα τροφίμου του Σανατορίου που κατανάλωνε οινοπνευματώδη ποτά δυσφημούσε το ίδρυμα του Σανατορίου, γιατί το Σανατόριο έδινε την εντύπωση ότι συγκεντρώνει στους κόλπους του πρόσωπα με αποκλίνουσα κοινωνική συμπεριφορά, Σύμφωνα με τις αντιλήψεις της εποχής το Σανατόριο είχε αναλάβει και την ευθύνη να επιτηρεί τους τροφίμους στις καθημερινές τους συνήθειες, ώστε να αναπτύξουν και να διατηρήσουν την αυτοσυγκράτηση σε διάφορα επίπεδα. Ένα από αυτά ήταν και η σεξουαλική τους δραστηριότητα (η φυματίωση είχε συνδεθεί στο μυαλό πολλών ανθρώπων της εποχής του Μεσοπολέμου, με την έντονη σεξουαλική δραστηριότητα).
Άρα μέχρι η ιατρική επιστήμη να εξασφαλίσει τη στρεπτομυκίνη για την αντιμετώπιση της φυματίωσης (στην Ελλάδα το 1945), μέχρι η χρήση του φαρμάκου να γενικευτεί και αποτελέσματα να γίνουν ορατά και να αφομοιωθούν από την ευρύτερη κοινωνία, η ανάγνωση της ασθένειας εξακολουθούσε να γίνεται με κοινωνικά κριτήρια. Τέτοια κριτήρια δηλαδή που στιγμάτιζαν τους ασθενείς και τους ταυτοποιούσαν με πρόσωπα με αποκλίνουσα. κοινωνική συμπεριφορά.
Ενίοτε μάλιστα ο στιγματισμός για τους πρώην ασθενείς ήταν τόσος βαθύς, ώστε μέχρι και τις αρχές της νέας χιλιετίας, όταν η φυματίωση ήταν πια παρελθόν, πολλοί από τους επιζήσαντες ασθενείς που είχαν νοσηλευτεί στο Σανατόριο, αντιδρούσαν και είχαν δυσκολία να συναντήσουν έναν ερευνητή και να φανερώσουν στοιχεία για την εμπειρία της ασθένειας.
Η προσέγγιση του πρώην ασθενή προϋπέθετε την εξοικείωση και την εμπιστοσύνη του πρώην ασθενή. Ωστόσο η δυσκολία της εξιστόρησης της εμπειρίας της ασθένειας είναι ένα άλλο πεδίο έρευνας, το οποίο αξίζει να διερευνήσει με μεγαλύτερη ασφάλεια ένας κοινωνικός ανθρωπολόγος ή ένας κοινωνικός ερευνητής και όχι ένας ιστορικός. Εξάλλου, το Σανατόριο Ασβεστοχωρίου αποτελεί γόνιμο χώρο για πολλές επιπλέον παράπλευρες αναγνώσεις του υλικού του.
