Μια ομάδα της πόλης αναδεικνύει το αξιομνημόνευτο παρελθόν των φυλακών

Μία ομάδα ανέλαβε το σπουδαίο έργο να αναδείξει το ιστορικό παρελθόν του Επταπυργίου και να δώσει τον λόγο σε εκείνους που βίωσαν την σκληρή εμπειρία του εγκλεισμού, πίσω από τα κάγκελα των διάσημων φυλακών, σε μία εποχή που η χώρα βρισκόταν σε έναν κοινωνικό και πολιτικό αναβρασμό.

Μέσα από αφηγήσεις ζωής και μέσω της έρευνας γύρω από τις υλικές και άυλες εκφάνσεις της ατομικής και συλλογικής μνήμης, η ομάδα ιχνογραφεί τη βιωμένη εμπειρία των ανθρώπων σε σχέση με την πολύπλευρη βιογραφία του Επταπυργίου, προκειμένου να ανασυνθέσει ιστορίες «από τα κάτω» και να δημιουργήσει μία δυναμική σύνδεση με το κοινό της πόλης.

Η Ελένη Στεφάνου, αρχαιολόγος-μουσειολόγος και καθηγήτρια μεταπτυχιακού στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, μας μίλησε για την δράση της Ομάδας Προφορικής Ιστορίας Επταπυργίου και μας έκανε να κατανοήσουμε γιατί αξίζει να βγουν στην επιφάνεια λεπτομέρειες από την καθημερινότητα των τότε κρατουμένων.

Πώς ξεκίνησαν όλα;

«Πριν την δημιουργία της ομάδας, είχε προηγηθεί μία έρευνα καθαρά ακαδημαϊκή τεσσάρων χρόνων από εμένα και την συνεργάτιδα μου, την Ιωάννα Αντωνιάδου. Δεδομένου ότι εμείς, ως αρχαιολόγοι, ασχολούμαστε με διάφορα ζητήματα διαχείρισης δύσκολης πολιτιστικής κληρονομιάς και δημόσιας αρχαιολογίας, είχαμε ξεκινήσει να ερευνούμε το Επταπύργιο γιατί ως χώρος και ως αρχαίο μνημείο περιλαμβάνει πολλά πεδία της αρχαιολογίας και ένα δύσκολο παρελθόν. Καθώς ήταν φυλακές και το γεγονός ότι μιλάμε για κάποια θέματα που δεν συζητιούνται εύκολα, που δεν είναι εύκολα διαχειρίσιμα και που ενδεχομένως θεωρούνται ταμπού, η ιστορία του Επταπυργίου δεν επικοινωνούνταν συχνά στο κοινό.

Επομένως, είχαμε ξεκινήσει αυτή την έρευνα και στην πορεία, μιλώντας αρχικά με πολιτικούς κρατούμενους της περιόδου της δικτατορίας, αρχίσαμε να διαπιστώνουμε ότι οι δικές τους κοινότητες μνήμης εξέφραζαν έντονα την ανάγκη να ακουστεί η φωνή τους περαιτέρω. Οπότε θελήσαμε να ανοίξουμε την δική μας έρευνα, να φύγει από τα ακαδημαϊκά πλαίσια και να μπορεί όχι απλά να γνωστοποιηθεί στον κόσμο, αλλά να συνδημιουργηθεί από αυτόν.

Έτσι, ψάχνοντας τι είδους συλλογικότητες θα μπορούσαμε να συγκροτήσουμε για να μετέχουν περισσότεροι από εμάς τις δύο στην έρευνα, ήρθαμε σε επαφή με τις ομάδες προφορικής ιστορίας και την Τασούλα Δερβενιώτη, η οποία είναι ιστορικός και έχει συντονίσει αντίστοιχα εγχειρήματα σε όλη την Ελλάδα.

Ακολουθήσαμε μία προβλεπόμενη διαδικασία  επιμόρφωσης για τις μεθόδους προφορικής ιστορίας και όταν πια ωρίμασαν οι συνθήκες, κάναμε το δικό μας ανοιχτό κάλεσμα για την δημιουργία ομάδας προφορικής ιστορίας του Επταπυργίου στην Θεσσαλονίκη, τον Απρίλιο, την άνοιξη του 2018.

Συγκεντρώθηκε ένας αριθμός ατόμων, οι οποίοι πέρασαν από το αντίστοιχο σεμινάριο επιμόρφωσης. Έγινε μία ξενάγηση στο Επταπύργιο από τον Βασίλη Κονιόρδο, ο οποίος, όταν το Επταπύργιο έπαψε να είναι φυλακή και πέρασε στην δικαιοδοσία του Υπουργείου Πολιτισμού, ήταν προϊστάμενος της διεύθυνσης τεχνικών έργων της Εφορίας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Παράλληλα, οι συμμετέχοντες στο σεμινάριο ξεναγήθηκαν από έναν πρώην πολιτικό κρατούμενο και δικό μας αφηγητή τον Αργύρη Μαλτσίδη. Επομένως, συγκροτήθηκε και ο πρώτος πυρήνας της ομάδας. Έκτοτε, είμαστε 17 άτομα και είμαστε όλοι πολύ ενεργοί.

 Λειτουργούμε με όρους καθαρά συλλογικούς. Θέλω να πω, ότι ναι μεν, ανά δύο παίρνουμε πάντα τις συνεντεύξεις, αλλά μετά όλοι συνεπιμελούμαστε το υλικό. Το υλικό είναι προφανώς διαθέσιμο σε όλους για μελέτη και παράλληλα εξετάζουμε την βιβλιογραφία, αρχειακές πηγές και καλούμε διάφορους συνεργάτες ή συναδέλφους που εξειδικεύονται σε κάποια πεδία, όπως παράδειγμα το τραύμα να μας κάνουν ομιλίες για περαιτέρω επιμόρφωση».

Ποιοι μπορούν να γίνουν μέλη της ομάδας;

«Η ομάδα απαρτίζεται από αρχαιολόγους, μουσειολόγους, ιστορικούς, αρχιτέκτονες, έναν μουσικολόγο, φιλολόγους και γενικά ανθρώπους που δεν φέρουν την ιδιότητα του ιστορικού και ήρθαν καθαρά ερασιτεχνικά στην ομάδα από αγάπη για την πόλη και τη γειτονιά. Για αυτό όπως σας είπα, αν και κάποιοι από εμάς μπορεί να έχουμε κάποια εξειδίκευση σε κάποια αντικείμενα και άλλοι όχι, εξίσου όλοι έχουμε περάσει από το σεμινάριο επιμόρφωσης προκειμένου να λειτουργούμε με την ίδια μεθοδολογία και με κοινούς κώδικες.

Ακόμη, η ομάδα μας συναντιέται μία φορά τον μήνα, στο Μουσείο Προσφύγων της Πολιτιστικής Γειτονιάς Δήμου Νεάπολης- Συκεών, οι οποίοι μας παραχωρούν τον χώρο από τότε που κάναμε την πρώτη συνάντηση και το σεμινάριο και μας έχουν βοηθήσει πάρα πολύ.

Στο Επταπύργιο πηγαίνουμε μόνο αν χρειαστεί κάτι για την έρευνα και φυσικά τώρα που η εφορία των αρχαιοτήτων της Πόλης της Θεσσαλονίκης μας παραχώρησε τον χώρο για την έκθεση και τους ευχαριστούμε θερμά για αυτό».

Οι μαρτυρίες των κρατουμένων χρησιμοποιούνται σε ακαδημαϊκές έρευνες;

«Όλες οι μαρτυρίες που παίρνουμε, ανήκουν στην Ομάδα Προφορικής Ιστορίας και στο αρχείο προφορικών μαρτυριών που δημιουργούμε, το οποίο διαρκώς εμπλουτίζεται. Πρόκειται για μία εν εξελίξει έρευνα, καθότι υπάρχουν διαφορετικές θεματικές που προκύπτουν και συνεχώς διευρύνεται αυτό το πεδίο. Τώρα έχει συναποφασίσει η ομάδα ότι παραχωρεί τις μαρτυρίες προς χρήση για ερευνητικούς σκοπούς.

Εάν κάποιος ερευνητής χρειάζεται να έχει πρόσβαση σε ένα τέτοιου είδους αρχείο, ακριβώς επειδή δεν είναι για εμπορικό σκοπό, εμείς παραχωρούμε ότι χρειάζεται. Ήδη πριν την συγκρότηση της ομάδας, είχαμε ξεκινήσει αυτά τα δύο εγχειρήματα. Εγώ με την συνεργάτιδα μου, την Ιωάννα Αντωνιάδου, έχουμε γράψει δύο κεφάλαια σε συλλογικούς τόμους. Ο ένας είναι ελληνικός, της Ένωσης Προφορικής Ιστορίας και ο άλλος είναι Αγγλικός για την διαχείρηση πολιτιστικής κληρονομιάς που αφορούν στο Επταπύργιο.

Η δουλειά μας αντικατοπτρίζεται και σε ακαδημαϊκή έρευνα, αλλά και σε δράσεις που θέλουμε να μην είναι ακαδημαϊκές και αυτός είναι ο μεγαλύτερος σκοπός μας. Όπως αυτή ή έκθεση που είναι ανοιχτή στο κοινό και μάλιστα σκοπεύουμε να προχωρήσουμε σε άλλα δύο εγχειρήματα που ωστόσο χρειάζονται χρηματοδότηση ώστε να πραγματοποιηθούν.

Το πρώτο εγχείρημα είναι ένας εκπαιδευτικός φάκελος για μαθητές Γυμνασίου και Λυκείου για χρήση στην σχολική τάξη και μέσα στον χώρο του μνημείου σαν μία μουσικοπαιδαγωγική δράση, όπου πια μπορούν να έρθουν σε επαφή με την πολιτική Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας.

 Το άλλο εγχείρημα είναι μία ψηφιακή πλατφόρμα που θα φιλοξενεί όλες τις μαρτυρίες μας, αλλά αυτές θα είναι απομαγνητοφωνημένες, θα είναι μεταφρασμένες και υποτιτλισμένες για άτομα με προβλήματα ακοής, με στόχο να έρθουμε πιο κοντά και άλλες κοινότητες μνήμης ή κοινότητες διασποράς, όχι μόνο εντός Ελλάδας, αλλά και εκτός».

Μπορείτε να μας αφηγηθείτε ορισμένες από τις μαρτυρίες που σας έκαναν εντύπωση;

«Αρκετές είναι οι συγκινητικές μαρτυρίες γιατί συνδεόμαστε με τους αφηγητές μας, αφού μοιράζονται μαζί μας ιστορίες.

Αυτό που μας έχει κάνει όλους εντύπωση είναι ότι σε ένα πρώτο επίπεδο, φαίνεται οι ίδιοι άνθρωποι που κρατήθηκαν εκεί μέσα να μην επηρεάζονται από το γεγονός ότι κρατούνται σε ένα αρχαίο φρούριο. Σαν η αρχαιότητα και η παλαιότητα, να μην τους αφορά.

                   «Εδώ είμαστε στην φυλακή» λένε.

Παρόλα αυτά, όσο προχωράει η συνέντευξη, βλέπουμε ότι αρχίζουν να διηγούνται για την υγρασία του κτηρίου, που είχε επίπτωση στα κόκαλα τους, στα αρθριτικά, στα πνευμόνια. Κάποιοι, μάλιστα έχουν ακόμη αυτά τα συμπτώματα από τότε.

 Η υγρασία, λοιπόν, είναι ένα πολύ χαρακτηριστικό στοιχείο του Επταπυργίου, ακριβώς, λόγω της αρχαίας τοιχοδομίας και ακριβώς επειδή δεν ήταν δομημένο για φυλακή. Βλέπουμε, δηλαδή, την επίδραση του αρχαίου χώρου, πάνω στο ανθρώπινο σώμα.

Ο κύριος Μαλτσίδης που μας έκανε την ξενάγηση, όταν συγκροτήθηκε η ομάδα και ήταν πολιτικός κρατούμενος της δικτατορίας. Θυμάμαι ότι ήταν ανοιχτός ο περίδρομος, δηλαδή η κορυφή των τειχών πάνω στο Επταπύργιο και όταν ανεβήκαμε εκεί, γυρίσαμε και μας είπε:

       «Δεν ξέραμε τι βάρος σηκώναμε στις πλάτες τόσα χρόνια»

Ακριβώς, γιατί ως κρατούμενοι δεν είχαν την ευκαιρία να ανέβουν στην κορυφή των τειχών και δεν αντιλαμβάνονταν το εύρος και το μέγεθος αυτού του μνημείου.

Ακόμη, ο κος Χατζούδης, πολιτικός κρατούμενος στην Δικτατορία, είπε ότι ερχόταν σε μία γωνία, ψηλά σε έναν πύργο, ένας τσαλαπετεινός και κελαηδούσε και για αυτούς αποτελούσε ένα σύμβολο ελπίδας.

Οι γυναίκες, οι σύζυγοι των κρατουμένων μας αφηγήθηκαν, επίσης, πολύ συγκινητικές ιστορίες, οι οποίες όταν πάμε να πάρουμε συνέντευξη από τους συζύγους τους, παρίστανται και ιστορίες οι οποίες μοιράζονται είναι ιδιαίτερα συγκινητικές.

Μοιράζονται στιγμές της καθημερινότητας και διαπιστώνουμε ότι υπήρχε μία ζωή εκεί μέσα οργανωμένη, είχαν φροντίσει για την συλλογικότητα τους, την αυτό-οργάνωση τους, την αυτό-μόρφωση με βιβλία ελληνικά και ξένα, έκαναν χειροτεχνίες, έπαιζαν βόλεϊ.

Είχαν την λογική ότι δεν είναι θύματα, δεν είναι αδρανείς και η ζωή, ακόμη και εδώ μέσα, συνεχίζεται, με την επίγνωση ότι εμείς δρούμε, ακόμη και έγκλειστοι για έναν ανώτατο σκοπό που είναι η επαναφορά της Δημοκρατίας, όσον αφορά τους πολιτικούς κρατούμενους.

Η ομάδα των πολιτικών κρατουμένων είναι πιο δεκτική να μιλήσει, γιατί και η ίδια η πολιτική της δράση δεν έφερε κάποιο στίγμα. Αντίθετα, ήταν πιο δύσκολο να προσεγγίσουμε τους ποινικούς κρατούμενους, γιατί οι άνθρωποι διστάζουν ή δεν θέλουν καθόλου να μιλήσουν και έχουν απόλυτο δίκιο.

 Παράλληλα, όμως μιλάμε με κατοίκους της γειτονιάς, ειδικά όσοι, την περίοδο που η φυλακή ήταν ενεργή, ήταν μαθητές στο σχολείο και έχουν πάρα πολύ ενδιαφέρουσες ιστορίες να μας πουν, που έρχονται σε αντίθεση με την πεποίθηση κάποιων ότι η γειτονιά, όταν ήταν φυλακή, ήταν παρακμασμένη και τρομακτική.

Ας πούμε, τα παιδιά που είναι τώρα γύρω στην ηλικία των 40 με 45 μας έλεγαν ότι έπαιζαν έξω από το προαύλιο των φυλακών, ότι όταν χτυπούσαν το γόνατο τους, πήγαιναν στον γιατρό της φυλακής ή ότι έμπαιναν τα Χριστούγεννα να πουν κάλαντα έξω από τη μεγάλη πύλη του Επταπυργίου και αγόραζαν μάλιστα τις χειροτεχνίες των κρατουμένων και των ποινικών, έναντι μικρής αμοιβής.

Μία κοπέλα μας είπε ότι επειδή η γιαγιά της είχε καφενείο, της έδινε καθημερινά και πήγαινε καφέδες και τσιγάρα.

Δηλαδή, υπάρχει μία ανθρωπιά σε όλο αυτό και πολλοί δήλωσαν ότι όταν η φυλακή έφυγε από εκεί, τότε ήταν που παρήκμασε ολοκληρωτικά η γειτονιά.

Ακριβώς γιατί έκλεισαν τα μικρά μαγαζάκια που εξυπηρετούσαν όλους τους ανθρώπους που έρχονταν στο επισκεπτήριο για να δουν τους συγγενείς τους, άρα υπήρχε μία ζωή, μία εμπορική δραστηριότητα. Οπότε όλες αυτές οι ιστορίες, μας έχουν εντυπωθεί».

Διοργανώνετε κάποια εκδήλωση αυτό το διάστημα;

«Ναι, την έκθεση, η οποία έχει ξεκινήσει από τις 19 Σεπτεμβρίου και θα διαρκέσει μέχρι τις 15 Οκτωβρίου. Είναι ανοιχτή, καθημερινά εκτός Τρίτης από τις 10 το πρωί μέχρι 3 το μεσημέρι. Είναι μία απλή έκθεση, αφού νομίζω απλές λύσεις αρμόζουν στον χώρο με πολύ δυνατό υλικό, το οποίο βασίζεται σε προφορικές μαρτυρίες και συνδέονται και με εικαστικά έργα, φωτογραφίες και ζωγραφική.

Εκτίθενται σε όλους τους χώρους του Επταπυργίου, δηλαδή και στην απομόνωση και στον χώρο του επισκεπτηρίου, στο φυλάκιο, στους θαλάμους κράτησης και αυτό που φροντίσαμε είναι οι μαρτυρίες να είναι δομημένες χωρικά. Οι θεματικές είναι πολλές, έχουν να κάνουν με την αυτό-οργάνωση των κρατουμένων, με την συλλογικότητα, με συναισθήματα, δηλαδή τι ένιωθαν κατά την διάρκεια του εγκλεισμού και με το χιούμορ. Επομένως, ο επισκέπτης αντιλαμβάνεται ότι μέσα από τις μαρτυρίες οδηγούμαστε σε κάποιες θεματικές που χαρακτήριζαν την ζωή της φυλακής.

Υπάρχουν και έργα του Σταύρου Νταγιούκλα, ο οποίος είναι υπάλληλος στην Εφορία των Αρχαιοτήτων και φωτογράφος και έχει με τα χρόνια αποτυπώσει το Επταπύργιο σε διαφορετικές στιγμές και μας έχει παραχωρήσει για την έκθεση το φωτογραφικό του υλικό.

Επίσης, έχουμε εικαστικά έργα του Σώτου Ζαχαριάδη, ο οποίος είναι ζωγράφος και ήταν δάσκαλος εικαστικών στις φυλακές Επταπυργίου, κατά την δεκαετία του 80’. Ο κύριος Ζαχαριάδης δίδασκε ζωγραφική στους ποινικούς κρατούμενους και μας έχει παραχωρήσει για τις ανάγκες της έκθεσης, μία σειρά έργων ποινικών κρατουμένων και αυτό έρχεται να καλύψει την απουσία προφορικών μαρτυριών από ποινικούς κρατούμενους, καθώς δυσκολευόμαστε να τους εντοπίσουμε.

Ακόμη, ο ίδιος έχει φιλοτεχνήσει μία σειρά ζωγραφικών έργων με αφορμή το Επταπύργιο και την εμπειρία του από το Επταπύργιο, η οποία θα είναι διαθέσιμη στην έκθεση. Ο επισκέπτης, λοιπόν, μπορεί να δει πολλές πτυχές του Επταπυργίου, μέσα από βίωμα πολλών διαφορετικών ανθρώπων».