Μήπως ήρθε η ώρα να σκεφτούμε τι θα κάνουμε με την πλατεία Αριστοτέλους;

Για τους μόνιμους κατοίκους, αλλά και για τους επισκέπτες της πόλης, πλατεία Αριστοτέλους και Θεσσαλονίκη είναι έννοιες ταυτόσημες.  

Με συνολικό μήκος που ξεπερνάει τα 1.000 μέτρα από τη θάλασσα έως την οδό Κασσάνδρου και με την «πλάτη» της να κυμαίνεται από 30 μέτρα στην οδό Αριστοτέλους, έως 264 μέτρα στην πλατεία μπροστά στην αρχαία αγορά, η πλατεία αποτελεί σημείο αναφοράς για την ιστορία της πόλης, λόγω της θέσης της, αλλά και των γεγονότων με τα οποία έχει συνδεθεί στο πέρασμα των χρόνων. 

Επίκεντρο πολιτικών, πολιτιστικών και κοινωνικών εκδηλώσεων, η πλατεία Αριστοτέλους αναζητάει τη νέα της «ταυτότητα», όμως όσα σχέδια και μελέτες έχουν κατά καιρούς παρουσιαστεί για την ανάπλαση της έχουν μείνει στα συρτάρια. 

Η πορεία της Αριστοτέλους στο χρόνο

Στα βυζαντινά χρόνια στον τόπο που βρίσκεται σήμερα η πλατεία Αριστοτέλους απλώνονταν η συνοικία του Γιάννη Μαύρου Κάλη. Στην περιοχή ζούσαν ελάχιστοι χριστιανοί, όπως αποδεικνύεται από τις πρώτες οθωμανικές απογραφές. Επίσης, η απουσία ύπαρξης τεμένους αποτελεί ένδειξη μη παρουσίας μουσουλμάνων στη συγκεκριμένη συνοικία.

Η πλατεία αποκτάει ζωή από τους εβραίους πρόσφυγες από τη Δύση που δημιουργούν στο σημείο εβραϊκή συνοικία, με τις τότε περιγραφές να κάνουν λόγο για άθλιες συνθήκες στέγασης, έλλειψη καθαριότητας και βρώμικα νερά που έτρεχαν στους δρόμους, με αποτέλεσμα σταδιακά να εγκαταλείψουν το σημείο και να καταφύγουν σε γειτονικούς συνοικισμούς.

Η κατεδάφιση των τειχών προς τα τέλη της δεκαετίας του 1860 και η πυρκαγιά του 1890 αλλάζουν την εικόνα της περιοχής. Το μεγαλύτερο χώρο κατείχαν τα εκπαιδευτήρια της Alliance Universelle Israelite, μίας γαλλικής οργάνωσης που σκοπό είχε την παροχή ποιοτικής εκπαίδευσης στους Εβραίους της Μεσογείου.

Η πυρκαγιά του 1917 και το σχέδιο του Εμπράρ

Το καταστρεπτικό πέρασμα της πυρκαγιάς μετέτρεψε την Αριστοτέλους σε έναν χώρο γεμάτο με χαλάσματα και μισοερειπωμένα σπίτια. Η ανοικοδόμηση της πόλης ανατέθηκε στη «Διεθνή Επιτροπή Νέου Σχεδίου Θεσσαλονίκης» της οποίας επικεφαλής ήταν ο Γάλλος αρχιτέκτονας Ερνέστ Εμπράρ.

Το φιλόδοξο νέο σχέδιο μια πόλη με οριζόντιους και κάθετους άξονες, που η θέα της θάλασσας θα ήταν από παντού ανεμπόδιστη και προέβλεπε εκτός των άλλων τη δημιουργία ενός μνημειακού άξονα, στη δυτική πλευρά της πυρίκαυστης ζώνης, που θα ξεκινούσε από την περιοχή της παραλίας με μία πλατεία, τη σημερινή πλατεία Αριστοτέλους, θα συνέχιζε με μια μεγάλη οδό, τη σημερινή οδό Αριστοτέλους και θα κατέληγε και πάλι σε μια μεγάλη πλατεία, μεταξύ Εγνατιας και Φιλίππου, την σημερινή πλατεία Αρχαίας Αγοράς. Η παλιά χάραξη της Αριστοτέλους θα συνέχιζε μέχρι την εκκλησία του Αγίου Δημητρίου, ως μια μεγάλη οδός με δενδροστοιχίες, συντριβάνια, αγάλματα, κήπους και. μια μεγάλη αψίδα του Θριάμβου. Στην Πλατεία άνωθεν της Εγνατίας θα ανεγείρονταν κτίρια δυτικής μεγαλοπρέπειας για να στεγάσουν τις διοικητικές υπηρεσίες της Θεσσαλονίκης, μεταξύ αυτών τα Δικαστήρια και το νέο Δημαρχείο Θεσσαλονίκης, το οποίο θα κατασκευαζόταν σε οικόπεδο ακριβώς επάνω από την Εκκλησία Χαλκέων. Στον άξονα Αριστοτέλους προβλέπονταν δυο πλατείες διαφορετικού χαρακτήρα η μεν επάνω (σημερινή Αρχαίας Αγοράς) θα λειτουργούσε σαν διοικητικό κέντρο και η κάτω η παραθαλάσσια την οποία παρομοίαζαν με αυτήν του Αγίου Μάρκου στη Βενετία θα ήταν το κέντρο του εμπορίου πολυτελείας και της αναψυχής, συγκεντρώνοντας πολυτελή ξενοδοχεία και καφέ από όπου θα απολάμβανε κανείς τη θέα της θάλασσας. Και οι δυο πλατείες ορίζονται από ένα ορθογώνιο που στη βόρεια πλευρά του καταλήγει σε ημικύκλιο για να υπάρχει μια ομαλή μετάβαση στον κεντρικό άξονα της Λεωφόρου των Εθνών (ή Αριστοτέλους όπως ονομάζεται ήδη σε εφημερίδα του 1934).

Σύμφωνα με τα σχέδια του Εμπράρ, η κάτω πλατεία -που θα ονομαζόταν Πλατεία Μεγάλου Αλεξάνδρου- θα είχε ένα μεγάλο άγαλμα του έφιππου Αλέξανδρου στο κέντρο της. Τα κτίρια στο μήκος της ήταν σχεδιασμένα σε αρχιτεκτονική εμπνευσμένη από δυτικά, αραβικά και νεοβυζαντινά πρότυπα, προκειμένου να τονιστεί και η σχέση της πόλης με τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Στο σύνολο της πόλης εντός των τειχών οι ελεύθεροι χώροι δεν ξεπερνούσαν το 20% ενώ με το σχέδιο Εμπράρ, η επιφάνεια τους υπολογίζεται να φτάνει το 40%.

Η Μικρασιατική καταστροφή, η έλευση των προσφύγων και η οικονομική δυσπραγία της εποχής αλλάζουν κατά πολύ τα σχέδια του Εμπράρ που τα επόμενα χρόνια παρουσιάζονται πιο απλοποιημένα. Η ανοικοδόμηση της πλατείας Αριστοτέλους ολοκληρώθηκε με σημαντική καθυστέρηση που συνδυάστηκε με αύξηση της δόμησης και απλοποίηση του όγκου των οικοδομών. Αντί των αρχικών περίτεχνα σχεδιασμένων προσόψεων, οι τελικές προσόψεις ήταν πολύ πιο απλές.

Το ελληνικό Μπρόντγουεϊ

Η πλατεία Αριστοτέλους για τα επόμενα χρόνια γίνεται ένα μεγάλο εργοτάξιο. Στην περιοχή μπορεί να υπάρχουν πολλά οικόπεδα, αλλά όχι χρήματα για να χτιστούν. Η λύση των θερινών σινεμά ήταν ο φθηνότερος τρόπος εκμετάλλευσης. Με πέντε θερινούς κινηματογράφους μέχρι τη δεκαετία του 50’ αποκτάει τον άτυπο τίτλο της πλατείας… Μπρόντγουεϊ, με τα φώτα, τις αφίσες, τις διαφημίσεις, τους ήχους και τη μουσική να διαμορφώνουν την αίσθηση αυτή. Πέντε θερινά σινεμά δεσπόζουν στην πλατεία.

Τα θερινά σινεμά δίνουν την θέση τους σε νέες οικοδομές, το κτίριο της Alliance ξεκινάει η ανέγερση του ξενοδοχείου Ηλέκτρα και στην άλλη πλευρά του ημικυκλίου έχει ήδη ανεγερθεί το κτίριο του Ολύμπιον και εν συνεχεία τη σκυτάλη παίρνει το Ηλέκτρα Παλάς. Στα τέλη της δεκαετίας του 60’ ο άξονας της Αριστοτέλους είναι δρόμος διπλής κατεύθυνσης με ένα μεγάλο παρτέρι να διαχωρίζει τα δυο ρεύματα. Αργότερα έγινε η πεζοδρόμησή της, σχηματίζοντας μια μεγάλη πλατεία με νησίδα πρασίνου.

Σε αναζήτηση του χαμένου χρόνου

Με τη Θεσσαλονίκη να έχει μπει στο επίκεντρο ως Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης το 1997, ανοίγει το θέμα του ανασχεδιασμού του μνημειακού άξονα της Θεσσαλονίκης στην οδό Αριστοτέλους και προκηρύσσεται διεθνής αρχιτεκτονικός διαγωνισμός που διοργάνωσε ο Οργανισμός Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης – Θεσσαλονίκη ΄97 σε συνεργασία με την Διεθνή Ένωση Αρχιτεκτόνων

Στην κριτική επιτροπή συμμετείχαν πολύ σημαντικοί αρχιτέκτονες από τον Καναδά, την Γαλλία, Ιταλία, Γερμανία, Νότιο Κορέα και Ελλάδα και το πρώτο Βραβείο δόθηκε στη μελέτη των Νικηφορίδη-Κουόμο-Ταράνη.

Η μελέτη εστίασε στο μεγάλο πλεονέκτημα του άξονα της Αριστοτέλους να καταγράφει την πολυμορφία και αμφισημία μίας πόλης «ενιαίας» φτιαγμένης από τα ξεχωριστά και ανολοκλήρωτα κομμάτια της, συνδυασμένη με μία πολιτισμική πολυπλοκότητα που πρέπει να διατηρηθεί.

Μέσω μίας εκτεταμένης ερευνητικής ανασκαφής κατά μήκος όλου του άξονα θα διαμορφώνονταν η τελική εικόνα του χώρου. Μέσα από τις επεμβάσεις που θα γίνονταν, βάση της μελέτης, η πλατεία Αριστοτέλους θα αποκτούσε έναν μεγάλο υπόγειο χώρο πολιτιστικών δρώμενων ενώ παράλληλα θα αναδεικνύονταν τα ίχνη του παραθαλάσσιου τείχους και με αυτό τον τρόπο θα διαμορφώνονταν το πάνω μέρος της πλατείας Αριστοτέλους.

Το τμήμα του άξονα μεταξύ Μητροπόλεως και Εγνατίας θα μετατρέπονταν σε πεζόδρομος, ενώ η κίνηση των αυτοκινήτων θα ήταν δυνατή μέσω μίας κεντρικής ζώνης διπλής κατεύθυνσης.

Οι ανασκαφές στο σημείο θα καθόριζαν και την λειτουργία του υπόγειου χώρου, εάν θα ήταν δηλαδή επισκέψιμος αρχαιολογικός χώρος ή χώρος στάθμευσης αυτοκινήτων.

Στην πλατεία της Αρχαίας Αγοράς μεταξύ των οδών Εγνατία και Φιλίππου η μελέτη πρότεινε τη δημιουργία ενός αρχαιολογικού πάρκου, όπου το παρελθόν θα διασταυρώνονταν με το παρόν, χωρίς να υπάρχει φόβος για τη δημιουργία και τη συνέχεια. Ο αρχαιολογικός χώρος της Αρχαίας Αγοράς είναι ένα ρήγμα μέσα από το οποίο εμφανίζεται ένα άλλο στρώμα της πόλης.

Κυρίαρχο φυσικά ρόλο διαδραματίζει και το υδάτινο στοιχείο, με το νερό να διεκδικεί τα όρια του στο μέτωπο της πόλης, με τον ίδιο τρόπο που τα ιστορικά στρώματα διεκδικούν την παρουσία τους στο σύγχρονο ιστό της.

«Εγγύηση το να ξέρεις, να έχεις ζήσει τον χώρο»

Ο Πρόδρομος Νικηφορίδης, που μαζί με τον Μπερνάρ Κουόμο και την Παρασκευή Ταράνη, σχεδίασαν, παρουσίασαν και βραβεύτηκαν για την αρχιτεκτονική μελέτη, μίλησε στο parallaximag.gr για τους λόγους για τους οποίους δεν μετουσιώθηκαν ποτέ σε πράξη τα σχέδια εκείνα, αλλά και για το αν υπήρχαν επαφές όλα αυτά τα χρόνια με τις μετέπειτα διοικήσεις του δήμου Θεσσαλονίκης.

«Ο τότε διαγωνισμός αφορούσε όλο τον άξονα της Αριστοτέλους. Έφτανε μέχρι τον Άγιο Δημήτριο και ήταν σε επίπεδο ενοποίησης αρχαιολογικών χώρων, όπως είχε συμβεί στην Αθήνα σε μεγάλη κλίμακα. Έχουν μεγάλο ενδιαφέρον τα μνημεία τόσο αυτά που είναι πάνω από την Εγνατία (Παναγία Χαλκέων, Ρωμαϊκή Αγορά), αλλά και κάτω από την Αριστοτέλους (θαλάσσιο τείχος κάτω από την Μητροπόλεως).

Είναι γεγονός ότι υπήρξε μία επαφή με την αμέσως μετά δημοτική αρχή, περίπου το 2003-2004, για την πλατεία Αριστοτέλους η οποία όμως δεν προχώρησε. Έγινε μία πρώτη συζήτηση, αλλά όχι κάτι παραπάνω. Έναν χρόνο μετά οι τεχνικές υπηρεσίες του Δήμου έκαναν μία μελέτη η οποία δεν έγινε αποδεκτή από τις Εφορίες Αρχαιοτήτων. Υπήρξε μεγάλη κριτική για το θέμα αυτό και κάπως έτσι ναυάγησε η όλη ιστορία, γιατί υπήρχαν αρνητικές εισηγήσεις. Βέβαια, τότε είχα επισημάνει στον δήμαρχο, ότι όταν έχεις μία μελέτη από διεθνή αρχιτεκτονικό διαγωνισμό, δύσκολα μπορεί μία υπηρεσία να την απορρίψει. Μία μελέτη όμως τεχνικής υπηρεσίας είναι πιο εύκολο να απορριφθεί.

Είναι μεγάλη προίκα να έχεις ένα αποτέλεσμα διεθνούς αρχιτεκτονικού διαγωνισμού. Από εκεί και πέρα δεν υπήρξε κάποια επαφή, ούτε επί Μπουτάρη έγινε κάποια συζήτηση για την Αριστοτέλους, παρά το γεγονός ότι ο κόσμος πολλές φορές αναφέρει την αναγκαιότητα τουλάχιστον να γίνει κάτι για τη συγκεκριμένη πλατεία. Η κατάσταση σε κανένα σημείο του άξονα δεν είναι αποδεκτή. Είναι ένα μαύρο χάλι. Ο άξονας της Αριστοτέλους είναι η ραχοκοκαλιά της Θεσσαλονίκης. Δεν μπορεί να μείνει έτσι. Μετά την εκλογή του ο κ. Ζέρβας είπε ότι θα γίνει διαγωνισμός μέχρι την Εγνατία, μετά είπε ότι θα γίνει μόνο για την Αριστοτέλους.

Βέβαια, στην αρχή της θητείας του πολλές φορές είπε – ξείπε, και για την πλατεία Διοικητηρίου ανέφερε ότι θα γίνει νέος διαγωνισμός, μετά όμως τόνισε ότι θα ακολουθηθεί η βραβευμένη μελέτη. Δεν υπήρξε ωστόσο κάποια επικοινωνία και καμία συζήτηση. Ο δήμαρχος ξέρει για τη βραβευμένη μελέτη, αλλά δεν έχει δείξει κανένα ενδιαφέρον. Τότε μπορεί να μην τον ενδιέφερε το μέλλον της Θεσσαλονίκης και να μην ήταν ενήμερος και ήταν λογικό για την εποχή του 1997, αλλά τώρα δεν έχει δείξει κάποια πρόθεση για να ενημερωθούν. Πρέπει να είμαστε ειλικρινείς ότι ο διαγωνισμός του 1997 ήταν ιδεών. Δεν έχουμε ένα σχέδιο το οποίο μπορούμε αύριο να το εφαρμόσουμε.

Και εμείς πρέπει να το δουλέψουμε περαιτέρω. Όμως η δική μας συνεισφορά είναι ότι η μελέτη είναι βραβευμένη σε έναν διαγωνισμό που ήταν ο μεγαλύτερος που είχε γίνει από πλευράς συμμετοχών, είναι κάτι που έχει κάποιες περγαμηνές. Το επέλεξαν άνθρωποι από όλο τον κόσμο. Το μεγάλο πλεονέκτημα, επίσης, είναι η εντοπιότητα των ανθρώπων που έχουν ασχοληθεί με τη συγκεκριμένη μελέτη. Αποτελεί εγγύηση να ξέρεις, να έχεις ζήσει τον χώρο, να ξέρεις τι μπορεί να συμβεί. Είναι αλλιώς να είσαι ντόπιος και να υποστηρίζεις τη θέση σου. Για παράδειγμα στο Rethink Athens κέρδισε μία ολλανδική ομάδα η οποία δεν μπορεί να συμμετέχει στα καθημερινά δρώμενα της πόλης και να την υποστηρίξει τη μελέτη της. Χρειάζεται καθημερινή τριβή με την πόλη στην οποία είναι να εφαρμοστεί η μελέτη».

Τα τραπεζοκαθίσματα και το τελευταίο φρεσκάρισμα

Στην “Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης” (1997), ο Υπουργός ΜΑ.-ΘΡΑ όρισε μια ΦΕΚ με σκοπό να προστατεύσει την πεζοδομημένη Αριστοτέλους από την ασυδοσία των καφέ περιορίζοντας τον αριθμό των καταστημάτων υγειονομικού ενδιαφέροντος (ΚΥΕ) στο 10% του συνόλου των καταστημάτων που υπάρχουν στον άξονα και είναι 71, άρα σε 7-8 και όχι περισσότερα από δύο ανά μέτωπο οικοδομικού τετραγώνου: .Υ.Α. ΜΑ.ΘΡΑ.4590/04.08.1999 (ΦΕΚ 662 Δ’/13.09.1999): «Καθορισμός ειδικών χρήσεων των διατηρητέων κτιρίων του μνημειακού άξονα της οδού Αριστοτέλους της Θεσσαλονίκης από το ύψος της οδού Μητροπόλεως μέχρι το ύψος της οδού Εγνατίας και έγκριση κανονισμού λειτουργίας των χρήσεων αυτών». Η Υπουργική απόφαση αναφερόταν στην αναγκαιότητα : «α. Αναβίωσης και διαφύλαξης του ιστορικού χαρακτήρα, της παραδοσιακής φυσιογνωμίας της περιοχής και β. Διατήρησης και προστασίας του ιστορικού παραδοσιακού τοπίου της οδού Αριστοτέλους και των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του με την θέσπιση ειδικών κανόνων και ρυθμίσεων των χρήσεων και της πολεοδομικής έντασης της περιοχής». Πώς βρέθηκε λοιπόν ο άξονας να συντηρεί τόσα καφέ;

Αρχές του 2012 η πόλη έμπαινε στους εορτασμούς των 100 της χρόνων από την απελευθέρωση και η προεκλογική υπόσχεση του Μπουτάρη γίνεται πραγματικότητα ελαφρύνοντας λίγο τα βεβαρυμένα πλακόστρωτα και επιτυγχάνοντας μια διαπλάτυνση του πεζοδρομίου προς τη θάλασσα, ελευθερώνοντας τη θέα προς τη θάλασσα που εμποδιζόταν από τα παρκαρισμένα αυτοκίνητα στην κατάληξη της Πλατείας προς την θάλασσα Συγχρόνως καταφέρνει να επιβάλει την ολοκληρωτική αποβολή των πινακίδων από τα ιστορικά κτίρια που καλύπτονταν από λογής λογής διαφημιστικές πινακίδες των γραφείων που καθέδρευαν εκεί, να ελευθερώσει έναν μεγάλο διάδρομο περιπάτου περιμετρικά της πλατείας που ήταν κατειλημμένος από τραπεζοκαθίσματα και να επιβάλλει την ομοιόμορφη σκίαση των Καφέ με ομπρέλες από καραβόπανο στο χρώμα της άμμου

Η Πλατεία Αριστοτέλους συνεχίζει όλα αυτά τα χρόνια να αναζητάει μία νέα ταυτότητα με έναν ανασχεδιασμό του τσιμεντένιου αχανούς πλακόστρωτου και όχι μέσω ευκαιριακών μελετών ή αποσπασματικών επεμβάσεων. Σήμερα που υποτίθεται ότι συζητάμε για το μέλλον της πόλης μήπως ήρθε η ώρα να υλοποιηθεί αυτή η βραβευμένη μελέτη; 

Ανασχεδιασμός του Μνημειακού Άξονα της Αριστοτέλους / Θεσσαλονίκη – Ά Βραβείο

Διεθνής αρχιτεκτονικός διαγωνισμός

Έτος διεξαγωγής διαγωνισμού: 1996-1997

Αγωνοθέτης: Ο.Π.Π.ΕΘ. 97 και U.I.A.

Αρχιτεκτονική μελέτη: Πρόδρομος Νικηφορίδης, Μπερνάρ Κουόμο, Παρασκευή Ταράνη

Συνεργάτης: Μαρία Μπαλοδήμου